Fate Njerëzish
Mirto Qormemeti - robi i fundit të luftës

Shkruan: Arbana Qormemeti

Dibër, 21. 06. 2008

Imazhi mbresës i një jete, që shtreson materiale të mbledhura vuajtjesh si rezultat granitesh të pashmangshme, ngjyrat e jetës së Mirtozan Qormemetit i cili, Shkruan dhe lexon shqip, sërbisht, gjermanisht dhe arabisht, kanë bashkëjetuar me dhimbën e kohës së kombit që i takoi. Atëherë tek ai, persiatjet e kalvarit të vuajtjeve të gati një shekulli histori janë ngulitur thellë në rrudhat e lëkurës të ballit të cilat në pamje të parë në miniaturë paraqesin një tkurje malore apokaliptike. Edhepse që në fëmijërinë e hershme i mbetur pa prindër, pas kthimit nga Tirana 1916, ai vendoset te daja i tij në fshatin Ame, kurse në Dibër janë kthyer më 1948.

· Foto: Mirtozan Qormemeti / 1 / 2 / 3

Të shkruash për të s´shtë e lehtë sepse s´di ç´të kapësh më parë: fisnikërinë, trimërinë, talentin, këmbënguljen, vullnetin apo dashurinë për kombin. Gjatë viteve 1918-1941 Dibra nuk kish shkolla shqip, prandaj mësuesit u shpërngulën në Shqipëri ku punonin në gati gjithë Shqipërinë si Said Najdeni, Haki Sharofi, Vebi Agolli, Haki Stërmilli etj... Ata që mbetën në Dibër punonin punë të ndryshme. Një prej tyre ishte edhe Riza Lata nga fshati Ame që punonte hoxhë fshati dhe na mësonte mësim fetar. Por në shtëpinë e tij mbas orëve të arabishtes na i mësontë shkronjat shqip dhe vjershat e Naimit, Çajupit etj... Vijonte në një frymë rrëfimin e jetës zoti Mirtozan duke u thelluar në detajet e vuajtjeve. Kur vëren se ne, rrëfimin e ndjekim me kureshtje vijon: Më 1935 shkova ushtar në Karlovë të Kroacisë, por shumë shpejt u sëmura nga një sëmundje ngjitëse, ata pas dy muaj më lëshuan në shtëpi në rehabilitim. Në ushtri më thirrën prapë në fund të vitit 1938. Edhe pak ditë duhej që të përfundoja afatin ushtarak. Filluan luftërat nëpër Europë kështu që gjatë bombardimit të Beogradit më 6 prill 1941 isha në Petrovaredin (Zrenjanin) deri më 5 maj 1941. Njësiti jonë endeshte rreth Beogradit. Atëherë komanda na la të lirë, ata që mundën të shkojnë në shtëpi-shkuan, mirëpo në atë kohë gjermanët e kishin pushtuar vendin tonë dhe nga jugu i afroheshin Beogradit, kështu që ishte e pamundur të largohemi nga komanda dhe më 5 maj 1941 në Mitrovicë të Sremit u dorëzua komplet njësiti jonë (IV Kraleski Puk).

· Foto: - Dibra

Gjermanët na ngarkuan në kamionë dhe na nxorën diku në Vojvodinë ku i mblodhën të gjithë robërit e rrethit të Beogradit, afër 200 mijë robër. Për dy javë na sistemuan në Gjermani sipas profesionit, fesë, kombit, njohurive të përgjithshme dhe gjendjes psiko-fizike. Mua më sistemuan në një fabrikë qumështi në qytetin Krefeld afër Düsseldorfit.

Kësaj periudhe të errët iu shtua edhe periudha pas luftës së dytë ku intelegjenca u shua në forma të ndryshme. Fshatrat e brezit kufitar u internuan në Maqedoninë lindore, një pjesë u burgosën dhe me dhjetëra të tjerë u vranë pa proçese gyqësore. Në fshatin tim u vranë tre fshatarë të pafajshëm nga policia kufitare dhe shërbimet e fshehta të UDB - së “gabimisht”. Dhe në çdo fshat tjetër nga dy e nga tre. Familjet që nuk u internuan u burgosën, burrat të cilët nga presionet psiqike (në burg) dhe kërcënimet për zhdukjen e familjeve u detyruan me dashje dhe padashje të bashkëpunojnë me sistemin, një pjesë e mirë e të cilëve me kalimin e kohës edhe u hyri në qejf bashkëpunimi. Me hapjen e kufirit shtetëror ishin të maltretuarit që të parët u shpërngulën në Amerikë dhe Europë. Kështu që sot janë boshatisur të gjithë fshatrat kufitare si: Spas, Ame, Krifcë, Banisht, Shullan, Jazulli, Kojnarë, Bomovë, Shushicë, Tarranik etj... Sot nga këto fshatra kanë mbetur me qindra tregime për proçeset gjyqësore të montuara.
Pra puna është mbi të gjitha… Jeta është komplekse dhe na mundojnë ligjet e saja. Unë shpesh dëshiroj të arrij më shumë se e konceptoj jetën por esapet s’më dalin dot. Sepse në të kam shumë episode të cilat kanë diç të veçantë në rrugë, familje dhe punë. Sot kur mundohem të evokoj kujtime vërej se jeta më është ngatëruar, dhe më duket e gjatë sa tre shekuj, sepse në këto vende ka patur luftëra të vazhdushme por edhe gjatë kohës së paqës shqiptarët kanë qenë në luftë me

Bullgarët në Dibër s’kanë qenë të sigurt sepse grykën e Radikës dhe grykën e Drinit të zi shpeshherë e kanë kontrolluar forcat e Jusuf Ndreut - Xhelilit dhe Dan Camit e Hoxhë Muglicës. Kështu që bullgarët kanë krijuar të ashtuquajturën qeverinë e përkohshme të Dibrës me një komision të përzier, shqiptarë, sllav, turq dhe torbesh. Megjithatë para se të hynë forcat sërbo-franceze i kanë lidhur për t’i pushkatuar 200 burra të zgjedhur të Dibrës. Por mekanizmin që e kanë pasur frikë, funksionoi. Jusuf Xhelili me Pop Maqellarën u dërgoi fjalë se nuk do të lëshon asnjë bullgar të gjallë nga gryka e Radikës dhe Drinit të zi në rast se ekzekutohen dibranët. Ndërsa periudhën e administrimit italian, Dibra e kujton me mall dhe nostalgji.
Dibra e Madhe siç i themi regjionit të Dibrës jashtë kufijve shtetëror, në periudhën e Italisë për radhë të parë në histori ka përjetuar një lulëzim kulturor, ekonomik dhe politik. Vështirë se do të këmi ndonjëherë ashtu lulëzim. Edhe pse ka qenë periudhë lufte dhe mjaft e shkurtër ajo ka lënë kujtime të shumta në popull.

Plaku 93 vjeçar pasi shtërngon gishtat fuqishëm herë të njërës e herë të dorës tjetër sërish hudhet me bisedë në kujtimet e tij gjatë kohës kur ishte rob lufte, dhe pas orarit të punës flenim në baraka ushtarake nën mbikëqyrjen e disa pleqve rezervistë. Punonim 8 orë, ndërsa pasdite (në fillim me mbikëqyrje) shëtisnim nëpër qytet, merreshim me sport, mësonim gjermanisht nga fletushka e revista speciale për ne. Ushqimi në baraka vinte nga kuzhina ushtarake dhe nuk kishte ndryshim nga ushqimi i rekrutëve gjerman. Ndërsa ne muslimanëve na jepnin ushqim të veçantë dhe nuk na pengonin për namaz dhe Ramazan. Pas gjashtë muajsh na dhanë nga një kartolinë që të paraqitemi në shtëpi.

Pas një viti më transferuan në Düsseldorf në një repart të “Krup–it”, ku punoja në kaldajat qëndrore. Në vitin 1943 na dhanë të drejtë të pranojmë shtetësinë gjermane dhe të kalojmë në qytetarë të lirë gjerman. Dhe me këtë rast një numër i madh sllovenësh, kroatësh, hungarezësh dhe gjermanë nga Vojvodina u shtetëzuan.

Në fillim të vitit 1944 qeveria e Tiranës i kërkoi Gjermanisë t’i kthen shtetasit shqiptarë që gjinden në Gjermani si robër lufte jugosllav me pretekst që t’i angazhon në luftë me guerilën komuniste. Dhe më 20 maj kërkesa u aprovua dhe të gjithë shqiptarët të cilët ishin me prejardhje nga vendet nën administratën shqiptare u lëshuan në shtëpi me leje pushimi 30 ditë. Dhe pas kësaj të paraqiten në komandaqarkun për udhëzime të mëtutjeshme.

Të gjithë robërit nga Macedonia, kah fundi i majit zbarkuam në Prizren nga një tren ushtarak, po atë ditë u nisëm për Tetovë nëpër Shar, prej ku të gjithë angazhuam karroca (taksi) dhe u shpërndamë nëpër qytete.
Në komandaqarkun e Dibrës nuk u paraqitëm ngase ato nuk e dinin ku e kishin kokën. Gjermanët ishin të demoralizuar nga lufta që po humbej, me të cilët komunikoja lirshëm dhe shpesh herë u shërbeja për përkthime të rëndësishme. Në fillim të shtatorit 1944 gjermanët tërhiqeshin për në veri. Ditën kur u nisën u përshëndetëm me oficerët që i njihja, njëri prej tyre më la një makinë shkrimi “Oliveti” dhe një pushkë të shkurtër italiane. Nuk më harrohen fjalët të një oficeri fisnik – “Sot e tutje do të jetoni me njerëz që s’dinë çka është WC”. E kishte fjalën për rusët.

Disa orë më vonë në qytet u fut pararoja e brigadës së shtatë sulmuese shqiptare. Në ballë të së cilës ishin të rinjtë dibranë nga Tirana. Flamurin e mbante Xheladin Krifca i cili më vonë u emërua ambasador në Kinë.
Këshillat nacionalçlirimtare i organizonte kryetari i këshillit të Dibrës, Aqif Lleshi, bashkëfshatar i imi, i cili nuk më mobilizoi për në front me pretekst se gjashtë vjet pa ndërprerje kam qënë ushtar dhe rob lufte. Por më propozoi dhe zgjodhi kryetar të këshillit nacionalçlirimtar për fshatrat Ame, Krifcë dhe Banisht.

Deri në fund të vitit 1945 brigadat shqiptare kontrollonin Dibrën dhe rrethin. Komandat brigade ishte Haxhi Lleshi, më të cilin ishim moshatarë dhe shokë klase në shkollën fillore sërbishte në vitet 1922-27. Kur ai mori urdhër të tërhiqet brenda kufijve të 1913 u duk qartë se bashkimi i trojeve shqiptare që aq shumë e kishin propaganduar komunistët ishte fars dhe se shqiptarëve të jasht Shqipërisë londineze u mbetej të mendojnë për një shansë tjetër historike.

Më 1951 Aqif Lleshi para se t’i rrethohet shtëpia ai i informuar prej dikujt kaloi përtej kufirit me afër tridhjetë anëtarë të familjes. Po atë ditë në të gjithë Dibrën filluan internimet masive, arrestimet, bastisjet, por edhe ekzekutimet në brezin kufitar. Në Veles dhe Shtip u internuan rreth 60 familje, pronat e të cilëve iu bashkuan kooperativës me gjithë kafshë. Pleqtë, të sëmurët dhe shumë fëmijë vdiqën nga uria, ethet dhe tuberkulozi. Internimet zgjatën prej tre deri gjashtë vjet. Dibra në Veles dhe Shtip la shumë varre.

I ashtuquajturi revolucioni socialist në Dibër ka lënë plagë të pashërueshme më shumë se çdo qytet tjetër shqiptar. Nga Dibra në gjermani kishte edhe robër të tjerë të luftës, shton Xha Mirto si: Nazif Mashkulli, Shefki Strikçani, Xhetan Kaja, Kareman Sela, Hisni Strikçani, Elmaz Duka, Hisni Markja, Kalosh Lleshi, Osman Shehu, Bajram Frangu, Aki Tollumi, etj. Shënimet tona nuk kanë të ndalur ata do ti mbeten historisë, Qëllimi i këtij shkrimi me rastin e trevjetorit të vdekjes së Mirto Qormemetit, ritushon që përmes robit të fundit të luftës së dytë botërore të prezentohet pjesërisht dhimba, dhe vuajtjet e popullit të këtij nënqielli.