Pėrmbajtja
e lėndės: ·
Pozita
kushtetuese e Kosovės dhe e viseve tjera shqiptare nė ish - Jugosllavi, nė periudhėn 1946-1968; ·
Konfliktet
politike nė mes tė forcave byrokratike dhe atye unitariste (pėr ēėllime
sunduese), qė rezultuan me shkarkimin e Rankoviqit -
nė plenumin e Brioneve; ·
Debatet e
nxehta publike pėr ndryshimin e kushtetutės sė vitit 1963 dhe avansimin e
statusit tė Kosovės nė republikė; ·
Dyftyrėsia
e Fadil Hoxhės; ·
Demonstratat
studentore tė vitit 1968 nė Kosovė dhe nė viset e tjera shqiptare: ·
Kush i organizoi Demonstratat e tetorit 1968 nė Prizren, nė
Therandė (ish - Suharekė) dhe nė Pejė? ·
Kush e pėrbėnte
Komitetin e Studentėve, i cili pėrgatiti demonstratat e nėntorit 1968 ? ·
Si u morė
vendimi pėr organizimin e demonstratave nė disa qytete tė Kosovės mė 27
nėntor 1968 ?! ·
Si u
zhvilluan demonstratat e 27 nėntorit 1968, nė Prishtinė, nė Ferizaj, nė
Gjilan dhe nė Besianė (ish - Podujevė) ?! ·
Demonstrata
nė Prishtinė; ·
Demonstrata
nė Ferizaj; ·
Demonstrata
nė Gjilan; ·
Demonstrata nė
Besian (ish-Podujevė) ·
Ēfarė
masash politike propozoi Veli Deva ndaj organizatorėve tė demonstratave ?! ·
Kush i gjykoi - denoi nė emėr tė popullit
organizatorėt e demonstratave? ·
Si u
organizuan demonstratat e dhjetorit 1968 nė Tetovė? ·
Kush u
denua pėr organizimin e demonstratave nė Tetovė? ·
Pėrfundim. =============================================== Pozita kushtetuese e Kosovės dhe e viseve
tjera shqiptare nė ish - Jugosllavi,
nė periudhėn 1946-1968 Dihet
mirėfilli se pas Luftės sė Dytė Botėrore, Kosova me
Kushtetutėn e parė tė Republikės Federative Popullore tė Jugosllavisė,
miratuar mė 31 janar 1946, u definua si njėsi autonome territoriale -
administrative brenda Serbisė e quajtur: Qarku Autonom i Kosovės dhe
Metohisė (QAKM). Dhe, ky bashkim i dhunshėm i Kosovės me
Serbinė qe vetėm njė pjesė e padrejtėsisė qė u bėhej shqiptarėve tė ndarė nga
Shqipėria londineze, pėr faktin se kompaktėsisė gjeografike tė Kosovės iu
shkėputėn trevat etnike shqiptare nė Maqedoninė Perėndimore, nė Mal tė
Zi por edhe Presheva, Medvegja dhe Bujanoci, ku shqiptarėt ishin
shumicė. Akti
mė i lartė juridik-kushtetues i QAKM-s ishte statuti, i cili duhej tė ishte
nė pajtim me Kushtetutėn e RFPJ dhe atė tė Sėrbisė.
Pas aneksimit tė Kosovės (Republikės sė Sėrbisė) dhe pas sanksionimit tė
statutit tė QAKM-s, shteti jugosllav e vazhdoi politikėn diskriminuese ndaj
shqiptarėve nė ēdo sferė tė jetės. Nė tė gjitha dokumentet kushtetuese
federative dhe republikane, nga viti 1946 deri nė vitin 1963, statusi i
gjuhės shqipe, ashtu si statusi i autonomisė sė
Kosovės, erdhi duke u rrudhur dhe nė kėtė kontekst e gjithė jeta private,
shoqėrore e politike e shqiptarėve ishte vėnė nėn kontrollė tė plotė tė
UDB-sė, e cila kishte hapur rreth 120 mijė dosje pėr shqiptarėt. Me
Kushtetutėn e 7 prillit 1963, RFPJ shndėrrohet nė Republikė Socialiste
Federative tė Jugosllavisė (neni 1), ndėrkaq Kosova shpallet Krahinė Autonome
(neni 111), ndėrsa shqiptarėt nga nocioni pakicė kombėtare me kėtė Kushtetutė u definuan si kombėsi. Kjo Kushtetutė
nuk kishte sjellur ndonjė ndryshim esencial nė trajtimin e shqiptarėve, por
megjithatė sinjalizonte ndryshime qė mund tė bėheshin nė tė ardhmen. Konfliktet politike nė mes tė forcave byrokratike dhe atye unitariste Shqiptarėt gjatė periudhės 1948-1966 (qė nė
popull quhej si koha e Rankoviqit), u pėrballėn me njė fushatė tė egėr shkombėtarizimi
e shpėrnguljeje masive nga trojet e tyre stėrgjyshore. Krahu shovinist serb,
i drejtuar nga Aleksandėr Rankoviqi, sekretar i Komitetit Qėndror tė LKJ-sė,
ministėr i Punėve tė Brendshme dhe nėnkryetar i Republikės Socialiste
Federative tė Jugosllavisė, gjatė kėsaj periudhe pushtetin e vet tė dhunės
mbi shqiptarėt e ushtroj nėn ombrellėn e kryetarit J.B.Tito. Asokohe
A.Rankoviqi, bėnte politikėn e kuadrove partiake e shtetėrore nė tė gjitha
republikat e posaqėrisht nė Serbi dhe mbikėqyrte tė gjitha institucionet
partiake, shtetėrore dhe ushtarake, madje ai mbikėqyrte edhe punėn e jetėn
private tė kryetarit tė shtetit e tė Partisė -Titos. Sė kėndejmi, nė fillim tė viteve tė 60-ta kur kreu
shtetėror jugosllavė nisi njė reform ekonomike nė shkallė vendi, pėr shkak tė
pabarazisė ekonomike lindėn kundėrshtimet e para ndėrmjet republikave, tė
cilat shumė shpejt u shndėrruan edhe nė konflikte tė hapura politike.
Kjo situatė e rėndė u shpėrfaq nė disa mbledhje tė Komitetit Ekzekutiv
tė LKJ-sė, tė zhvilluara nė nėntor tė vitit 1965 e shkurt tė vitit 1966.
Pushtetarėt serb, qė me kohė kishin zėnė pozita sunduese politike nė federatė
(UDB, ushtri, polici e nė aparatin burokratik), meqė kėtė reformė
ekonomike me kėrkesat e saj decentralizuese, e shihnin si formė tė
avancimit tė Sllovenisė e Kroacisė dhe si njė rrezik pėr dobėsimin
hegjemonist tė tyre, atėherė u vunė nė lėvizje pėr t“iu kundėrvėnė reformave
tė tilla. Nė kėto zhvillime politike u krijuan dy forca
rivale: forcat burokratike decentralizuese nė krye me Titon dhe ato
unitarise serbe nė krye me Rankoviēin. Pėr t“i sfiduar forcat unitariste
serbe nė radhėt e pushtetit, Titoja nė qershor 1966 nė mbledhjen e KE tė KQ
tė LKJ-sė formoj njė komision tė posaqėm, pėr tė shqyrtuar veprimtarinė e
aparatit tė Sigurimit tė Shtetit (UDB-sė), qė drejtohej nga Aleksandėr
Rankoviē. Dhe, nė Plenumin e IV tė KQ tė LKJ-sė tė mbajtur mė 1 korrik
1966 nė Brione, fuknsionarėt mė tė lartė tė UDB-sė si A.Rankoviē, Svetisllav
Dolasheviē... akuzoheshin se kishin keqpėrdorur pozitėn, se nėpėrmjet tė
rrjetit tė gjerė tė bashkėpunėtorėve tė tyre nė organizatat punuese e
madje edhe nė parti kishin synuar tė vendosnin kontrollin mbi njerėzit e
thjeshtė deri tek udhėheqėsit mė tė lartė politik nė vend, duke pėrfshirė
kėtu edhe vetė Titon. Ky Plenum rezultoi me dorėheqjen e Rankoviqit prej
detyrave tė partisė dhe tė UDB-sė, ndėrsa nė mbledhjen e dhomave tė Kuvendit
federativ, mė 14 korrik 1966 ai dha dorėheqje si deputet dhe nėnkryetar i
RSFJ-sė. Nė tetor tė atij viti KQ i
LKJ-sė e pėrjashtoi A.Rankoviēin nga LKJ-ja, dhe pasi ka filluar njė proces
gjyqėsor kundėr tij dhe bashkėpunėtorėve tjerė ėshtė ndėrpre, pėr shkak tė
numrit tė madh tė njerėzve, ndėr ta shumė personalitete tė larta politike, qė
ishin pėrfshirė nė veprimtarinė kriminale tė organeve tė UDB-sė. Denimi
verbal i Rankoviēit, duke u ngarkuar me pėrgjegjėsi pėr ērregullime serioze
nė shėrbimin e Sigurimit tė Shtetit, mė shumė ishte njė taktikė dinake e
J.B.Titos, sepse ai me kohė i dinte tė gjitha deformimet qė ndodhnin nė
organėt e UDB-sė. Nė Plenumin e Brionit nuk u tha asnjė fjalė pėr arsyet e
vėrteta tė shkarkimi tė Rankoviēit, pra pėr kundėrshtimin e tij ndaj
Reformave ekonomike e ndaj sistemit tė vetadministrimit ,sepse fajėsimi pėr
shkeljet e shpėrdorimet e rėnda tė pėrditshme tė organeve tė UDB-sė, ishte
njė akuzė, e cila nga tė gjitha shtresat e popullsisė pranohej mė lehtė dhe
ngjallte kundėr tij njė revoltė shumė mė masive se sa tė denoncojė
kundėrshtimet e tij ndaj Reformės ekonomike apo vijimsinė e kursit tė
vetadministrimit, ku iniciatorė ishte vetė Tito dhe grupi i tij. 1 Nė kuadėr tė fushatės qė
ndėrmori J.B.Tito pėr tė goditur Rankoviēin, njė vend tė posaqėm kishin edhe shqiptarėt.
Shkarkimi i Rankoviēit dhe ithtarėve tė tij nga postet e rėndėsishme
shtetėrore e partiake, ndonėse ishte goditje serioze pėr regjimin e egėr
policor nė Jugosllavi, njėherėsh vinte nė dukje edhe kontradiktat
ndėrnacionale dhe luftėn e ashpėr qė po zhvillohej pėr pushtet nė gjirin e
udhėheqjes sė saj. Brenda politikės koniunkturale, pėr tė vendosur njė
ekuilibėr tė ri midis klaneve... kreu i PKJ (mė pas LKJ-sė) J.B.Tito filloi
t“u buzėqesh edhe shqiptarėve. Si fillim, pati kujdes tė fshinte nga
kujtesa popullore krimet e bėra prej vetė atij dhe Rankoviēit, dhe nė
diskutimet publike pėr denoncimin e veprimtarisė sė klanit rankoviēian, u
pėrpoq qė ta thejė kompleksin e inferioritetit qė u ishte imponuar
shqiptarėve. Debatet e nxehta publike pėr ndryshimin e kushtetutės sė vitit 1963 dhe avansimin e statusit tė
Kosovės nė Republikė Nė
kėto rrethana pėr shqiptarėt u krijua njė klimė paksa mė e relaksuar politike
dhe duke e shfrytezuar kėtė krizė tė krijuar, njė pjesė e intelegjencės
shqiptare dhe disa segmente politike filluan tė flasin hapur pėr padrejtėsitė
qė i bėheshin popullit shqiptarė nė arsim, kulturė dhe nė fusha tjera tė
jetės politike e shoqėrore. Kėto hapsira lirije u bėnė edhe mė tė mėdha nė
vitin 1967, pas fillimit tė debatit publik pėr amandamentet e reja qė do tė
ndryshonin Kushtetutėn e RSFJ-sė, kushtetutat e republikave dhe statutet e
krahinave autonome tė vitit 1963. Nė gamėn e gjerė tė diskutimeve
rreth kėtyre amandamenteve, nė Kosovė nga dita nė ditė problemi i pazgjidhur
kombėtar u bė mbizotrues. Pėr pozitėn kushtetuese tė Kosovės, mė 14 korrik
1967 dhoma krahinore e Kuvendit Popullor tė KA tė Kosovės vendosi formimin e
Komisionit pėr studimin e ēėshtjeve qė kanė tė bėjnė me
ndryshimet dhe plotėsimet e Statutit. Me kėtė rast Kryetar i kėtij Komisioni
u zgjodh Fadil Hoxha - kryetar i Kuvendit Krahinor tė Kosovės. Ky komision
hartoi projektin e propozimeve pėr ndryshimin dhe plotėsimin e Statutit tė
KA Kosovės, nė konsultim edhe me Komisionin
kushtetues tė RSF tė Jugosllavisė dhe atė tė Serbisė. Ky projekt mė 22
prill 1968 iu dorėzua KE tė KK tė LK tė Kosovės dhe nė diskutimet qė pati, u vunė nė dukje shumė pasaktėsi qė kishte nė
Kushtetutėn ekzistuese (federative e atė republikane) tė vitit 1963, lidhur
me pozitėn e KA tė Kosovės. Nė verėn e vitit 1968 diskutimet pėr ndryshimet
dhe plotėsimet nė Kushtetutėn federative
dhe nė atė republikane tė v.1963, lidhur me pozitėn qė duhej tė kishte KA e
Kosovės, u zhvilluan edhe nė aktivet politike komunale tė LK-sė. Debati i
parė u zhvillua nė Gjakovė mė 18-20 gusht 1968, pėr tė vazhduar pastaj nė
Pejė, nė Prishtinė, nė Deēan, nė Gjilan, nė Gllogovc, nė Lipjan, nė Podujevė,
nė Prizren etj. Nė
kėto aktive u kėrkua qė Kushtetuta federative tė garantonte tė drejtėn e vetvendosjes
sė shqiptarėve, ashtu si kombet tjera tė Jugosllavisė; qė Kosova tė ishte
njėsi federale d.m.th republikė; qė si ligj themelor i krahinės tė ishte
Kushtetuta e jo Statuti; qė nė dhomėn e kombeve Kosova tė kishte 20 deputetė,
sikundėr dhe republikat e tjera; qė tė zyrtarizohet pėrdorimi i simboleve
kombėtare; qė emri i krahinės tė ndryshohet nga Kosovė - Metohi nė Kosova -
Kosovo; qė Kosova tė ketė gjyqin e vet suprem dhe kushtetues dhe tė jetė i
lidhur me gjyqet respektive nė nivel tė federatės; qė
tė sigurohet barazia e gjuhės shqipe nė nivel federativ; qė nė kushtetutėn
federative populli shqiptar tė mos emėrtohej nė mėnyrė fyese shiptari por
albanci; qė tė precizohej nė kėtė kushtetutė e drejta pėr riatdhesim jo
vetėm pėr pjestarėt e kombeve, por edhe pėr pjestarėt e kombėsive etj. 2 Tubimeve tė tilla publike,
paraprakisht i ndihmuan edhe tri ngjarje tė rėndėsishme historike, tė cilat
tek shqiptarėt ringjallėn dinjitetin dhe krenarinė kombėtare: -
Konferenca Albanologjike e mbajtur nė Tiranė (17 janar 1968) dhe Simpoziumi
shkencor mbajtur nė Prishtinė (9-12 maj 1968),
me rastin e 500 vjetorit tė vdekjes se kryetrimit Gjergj Kastriotit -
Skėnderbeut, ku morrėn pjesė studjues shqiptarė e tė huaj tė fushave tė
historisė, tė letėrsisė, tė gjuhėsisė, tė folklorit dhe tė etnografisė; 3 -
Konsulta e njėsimit tė gjuhės Shqipe e mbajtur mė 22 - 23 prill 1968 nė
Prishtinė, nė tė cilėn u konstatua se si gjuhė letrare e shqiptarėve nė
Jugosllavi njihej njėzėri gjuha letrare e shtetit amė (Shqipėrisė). 4 -
Manifestimet e shumta, tė mbajtura me rastin e 90
vjetorit (qershor 1968) tė Lidhjes Shqiptare tė Prizrenit. Meqenėse kėrkesa qė Kosovės t“i njihet statusi i Republikės, shpejt u
pėrqafua nga poulli shqiptar dhe u bė kėrkesė gjithėpopullore, ēarqet
shoviniste serbe pėr ta penguar kėtė trend tė ngjarjeve, mė 31 gusht 1968 nė
njė mbledhje tė zgjeruar tė kryesisė sė Komitetit Ekzekutiv Krahinor tė
mbajtur nė Prishtinė, gjykuan ashpėr kėrkesėn qė Kosova tė bėhet Republikė.
Nė konkluzionet e miratuara nė kėtė mbledhje, nėn presionin e serbėve u
vendos, qė nė Kosovė nuk duhej tė shtrohej kėrkesa pėr republikė e
vetėvendosje dhe tė ndalohen diskutimet pėr kėtė ēėshtje. Pavarėsishtė nga
kėto vendime, zhvillimet e diskutimeve nė aktivet politike tė komunave tė
kosovės treguan qartė se aspirata e shqiptarėve pėr republikė ishte e
fuqishme. Alternativa e Republikės sė Kosovės
u shtrua edhe nė njė takim tė delegacionit shqiptar qė pati me Titon dhe Kardelin nė tetor 1968, mirėpo Titoja
(pavarėsisht qė kjo kėrkesė kishte dalur nga tubimet e gjera tė popullit
shqiptar) nė mėnyrė diplomatike e kundėrshtoj alternativėn e republikės, duke
deklaruar se republika nuk ėshtė shkop magjik e as i vetmi faktor qė mund
t“i zgjidh tė gjitha problemet, dhe konkludoi se zgjidhja e statutit
tė Kosovės dhe sigurimi i tė drejtave tė plota tė krahinės duhet tė
realizohet brenda kuadrit tė RS tė Serbisė! 5 Me kėtė sugjerim Titoja i mbylli
diskutimet nė rrugė legale pėr statusin e republikės. Dyftyrėsia e Fadil Hoxhės Kundėrshtimi i kreut jugosllav, i
sinjalizoi qartė strukturat politike nė Kosovė, pėr luftimin e opcionit tė
Republikės me tė gjitha mjetet. Burokracia politike
shqiptare, e cila deri nė vitin 1966 qe zbatuese e verbėt e politikės
shoviniste tė Rankoviqit, nė kėto rrethana pėr tė dėshmuar lojalitet dhe
basnikri tė plotė ndaj politikės sė reklamuar tė Titos, pėr Socializmin
Vetqeverisės, pėr vėllazėrim - bashkimin e plotė e tė slloganeve tė tjera,
doli hapur kundėr kėrkesės pėr Republikė. Dy qėndrime
tė Fadil Hoxhės (Kryetar i Komisionit) duket se e vėrtetojnė kėtė
pėrfundim. Mė 22 prill 1968 nė mbledhjen e Komitetit Krahinor tė LK tė
Kosovės F.Hoxha deklaron: Gjatė disa mbledhjeve tė zhvilluara nė Beograd,
unė kam thėnė se mospranimi i kėtyre kėrkesave (Kerkesa republikė - vėrejtja ime) dhe propozimeve tė tjera, tė cilat sipas
mendimit tonė janė shumė realiste dhe tė domosdoshme do tė na detyrojnė tė
kėrkojmė mėnyra tjera pėr tė gjetur zgjidhje. Ndėrkaq, nė tetor tė atij
viti, nė njė mbledhje tė Kuvendit tė Kosovės ai thekson: Ne
nuk jemi tė orientuar pėr republikėn. As Komisioni, as faktorėt tjerė
politikė tė Kosovės, tė cilėt mbi vete e kanė pėrgjegjėsinė e plotė, e as
faktorėt tjerė jashtė Kosovės, nuk janė tė orientuar pėr krijimin e republikės!! 6 Me
kėto veprime, Fadil Hoxha dhe pėrgjithėsisht
politikanėt shqiptar kanė dėshmuar qėndrimet e tyre tė dyzuara,
pavendosmėrinė pėr t“i tejkaluar kornizat e autonomisė, dhe pėr t“u
pėrballuar me guxim karshi presionit serb e jugosllav, nė mėnyrė qė tė
zgjidhet pėr momentin ēėshtja kombėtare nėpėrmjet satusit tė republikės.
Fushata antirepublikė e zhvilluar nga strukturat autonomiste nuk u mirėprit
nė popull, e veēanėrisht nga intelektualė e studentė, qė vepronin nė kuadėr
tė organizatave politike ilegale tė kohės. Deri nė vitin 1968, ndonėse tė
gjitha grupimet politike ilegale kishin si synim tė vetin - ēlirimin e
Kosovės me viset tjera shqiptare dhe bashkimin e
tyre me Shqipėrinė, pa hequr dorė nga nga ky qėllim, do tė angazhohen edhe pėr
jetėsimin e opcionit tė Republikės, tė pėrfshirė kėtu Kosovėn dhe viset tjera
shqiptare nėn Jugosllavi dhe kjo u konsiderua si shkalla e parė
pėr realizimin e bashkimit kombėtar. Demonstratat studentore tė vitit 1968 nė
Kosovė dhe nė viset e tjera shqiptare Ndonėse viti 1968 njihet si
vit i lėvizjeve studentore nė Evropė, ku universitetet mė tė njohura tė
Francės, tė Gjermanisė dhe tė Anglisė u pėrfshinė nė valėn e trazirave
studentore tė sėmajtės sė re,megjithatė ato nuk
reflektuan aspak tek lėvizja studentore shqiptare e Kosovės,pėr faktin se
lėvizja studentore evropiane kishte karakter social,ishte lėvizje shoqėrore
dhe synonte njė rend mė tė mirė shoqėror, ndėrkohė qė lėvizja studentore e
Kosovės kishte karakter kombėtar, karakter tė rezistencės kundėr njė robėrie
tė egėr shekullore. Nė qershor 1968 shpėrthyen demonstratat studentore edhe
nė Beograd,tė cilat ndonėse u pėrpoqėn tė
manifestonin jehonėn e demonstratave studentore tė Evropės,ato u pėrshkuan me
kėrkesa ultranacionaliste e shoviniste. Nė kėto rrethana u planifikuan
demonstratat studentore nė Kosovė. Kush i organizoi
Demonstratat e tetorit 1968 nė Prizren, nė Therandė (ish - Suharekė) dhe nė Pejė? Nė Kosovė demonstratat e inicuara nga
grupimet e organizuara studentore, fillimisht shpėrthyen nė tetor, vazhduan
nė nėntor dhe pėrfunduan nė dhjetor 1968. Demonstrata e parė, pas Luftės sė
Dytė Botėrore, u organizua mė 6 tetor 1968, nė qytetin e Besėlidhjes
shqiptare nė Prizren. Vatėr kryesore e saj ishte Shkolla e Lartė Pedagogjike
Xhevdet Doda nė kėtė qytet. Nė organizimin e demonstratės u shquan
studentė, nxėnės e arsimtarė tė Gjimnazit: Meriman Braha, Isa Demaj, Pashk
Laēi, Haxhi Maloku, Zymer Neziri, Gjergj Camaj, Shpresė Elshani, Simon
Kuzhnini, Rafet Rama, Lemane Braha, Pjetėr Dreshaj, Isė Morina etj, ndėrsa u
pėrkrahėn edhe nga intelektualė, zejtarė tė qytetit dhe fshatarė tė fshatrave
pėrreth. 7 Demonstruesit e grumbulluar
nė afėrsi tė SHLP - Xhevdet Doda, tek vendi Qafa e Pazarit (tani Qafa e
Kishės), tė prirė nga flamuri kombėtarė, qė mbanin lartė vajzat Shpresė
Elshani dhe Lemane Braha, marshuan nė drejtim tė sheshit Shadėrvan dhe
kaluan rrugės kryesore duke brohoritur parullat: Rroftė flamuri kuq e zi!,
Rroftė populli shqiptar!, Duajm Universitet!, Duam barazi! dhe Kosova
Republikė!. 8 Masa e
demonstruesve qė tashmė kishte arritur nė rreth 3 mijė vetė, pas paraklalimit
rrugėve tė qytetit u grumbulluan nė sheshin e Lidhjes Shqiptare tė Prizrenit.
Para
demonstruesve nė shesh, organizatorėt: Meriman Braha, Isa Demaj e Zymer
Neziri shpalosėn Flamurin Kombėtar, ndėrsa Haxhi Maloku e mbante nė duar me krenari. Pasi iu bėnė nderime drejtuesve tė LSHP-sė,
Abdyl Frashėrit dhe Ymer Prizrenit, para shtatoreve tė tyre, Pashk Laēi lexoi
edhe njė referatė ( tė pėrgatitur nga Zymer Neziri etj)., ku u paraqitėn synimet e popullit shqiptar,
qė tė jetojė i lirė si popujt e tjerė; t“i gėzojė tė gjitha tė drejtat ashtu
si popujt tjerė nė Federatė; tė flasė lirisht kudo gjuhėn e vet shqipe dhe
t“i pėrdorė lirisht simbolet e veta kombėtare; tė shkollohet nė gjuhėn amtare
nga fillorja e deri nė universitet; tė ketė punė edhe pėr shqiptarėt, nė
administratė tė pėrdoret gjuha shqipe etj. 9 Masa e tubuar pėr tė manifestuar kėrkesat pėr barazi kombėtare,
nga sheshi i lidhjes, marshuan rrugėve tė qytetit pėr t“u kthyer
mėpastaj sėrish nė sheshin e selisė sė LSHP-sė dhe nga aty u shpėrndanė tė
qet. Gjatė tėrė kohės, demonstruesit ishin nėn vėzhgim tė forcave tė mėdha
policore, tė cilat pėr tė mos eskaluar situata nė pėrmasa tė
paparashikueshme, nuk intervenduan pėr shpėrndarjen e tyre. Pas kėsaj
demonstrate u arrestuan disa nga
organizatorėt e saj, tė cilėt pasi u mbajtėn 2-3 javė nė
izolim u liruan, me qėllim qė tė mos i jepet publicitet kėsaj ngjarje
tė madhe historike. 10 Njė demonstratė e ngjashme me kėto kėrkesa, dy ditė mė vonė (8 tetor) u organizua
edhe nė Suharekė, nga veprimtarėt: Hamėz Morina, Haxhi e Ajshe
Bajraktari etj. Ndėrkaq demonstrata e tretė u mbajtė mė 27 tetor 1968 nė
Pejė. Organizatorė tė demonstratės ishin: Skėnder Kuēi, Isa Demaj, Zyber
Neziri, Ramadan Blakaj, Xhemail Gashi etj, tė cilėt pėr tė qenė
pjesmarrja sa mė masovike nė demonstratė shkruan dhe shpėrndanė njė thirrje
drejtuar popullit. Ditėn e caktuar, nė orėn 14 nxėnėsit dhe studentėt e
Shkollės sė Lartė ekonomike-Komerciale nė Pejė, u brumbulluan nė oborrin e
shkollės Normale Ali Kelmendi. Aty iu bashkuan edhe nxėnėsit e
shkollės bujqėsore Boris Vukmiroviq. Nga kjo qendėr shkollore qė
gjindet nė Vitomiricė, demonstruesit, duke ju prirė i riu Skėnder Kuēi me flamurin kombėtar nė dorė, marshuan rrugės qė vjen prej
Mitrovicės nė drejtim tė Pejės, e cila tė shpien nė qendėr tė qytetit.
Gjatė rrugėtimit, demonstruesit u pėrpoq t“i ndalonte Kryetari i
Komitetit tė Lidhjes sė Rinisė sė Pejės Lekė Vuksani, por nuk pati sukses. 11 Njė pjesė e demonstruesve,
ndėrkohė shkuan nė tregun e qytetit dhe ju bėnė thirrje tregėtarėve qė t“i
bashkohen demonstratės. Me kėtė rast tregu u boshatis dhe tė gjithė u
solidarizuan me studentėt dhe nxėnėsit. Nė ato
momente numri i demonstruesve arriti nė rreth 7 mijė veta. Kjo masė
demonstruesish nė orėn 15 u grumbulluan nė sheshin e qytetit, pėrpara
Kuvendit tė Komunės dhe aty mbi ēoshkun e Rilindjes (qė ishte pėrskaj
ndėrtesės sė Komunės) pėrreth 20 minuta e mbajti njė fjalim
S.Kuēi. Mė pastaj edhe 2-3 tė rinjė tjerė hipėn pėrmbi ēoshk dhe
brohoritėn parulla pėr: flamurin, pėr Kushtetutėn, pėr Republikėn, pėr
universitetin etj., 12 dhe masa e tubuar
me ovacione tė vazhdueshme i pėrsėriste kėto parulla. Meqenėse demonstrata
ishte paqėsore dhe s“pati dėme materiale,
formacionet e policisė edhe pse tė pėrgatitur me tė gjitha paisjet pėr
intervenim, nuk patėn urdhėr pėr shpėrndarjen e demonstruesve, nga frika e
eskalimit tė situatės nė pėrmasa tė paparashikueshme. Me demonstratėn e Pejės
u pėrmbyllė cikli i parė i demonstratave shqiptare, tė cilat pushteti, duke
dashur t“i minimizojė ato, organizatorėt e saj nuk i dėnoi shumė, pėrveēse me
disa ditė burg pėr kundėrvajtje. Kush e pėrbėnte Komitetin e Studentėve,
i cili pėrgatiti demonstratat e nėntorit 1968 ? Vazhdimi i demonstratave nė muajin nėntor 1968
shėnon artikullim mė tė zėshėm tė kėrkesės pėr vetėvendosje tė shqiptarėve.
Grupin e organizatorėve tė demonstratave tė nėntorit
68, qė do tė quhej Komiteti i demonstratave e pėrbėnin studentė tė
fakulteteve tė Prishtinės. Anėtarė tė kėtij grupimi ilegal politik ishin: - Osman
(Xhemail) Dumoshi, nga Prishtina - student i Fakultetit Teknik dega e
Maqinerisė; - Adil
(Murat) Pireva - nga Lupēi i Poshtėm komuna e Podujevės, gazetar student me korrespodencė i Fakultetit Filozofik, dega e Gjuhės dhe
Letėrsisė Shqipe; - Selatin
(Ismail) Novosella - nga Vushtrria me vendbanim
nė Prishtinė, student i Fakultetit Filozofik, dega e Gjuhės dhe Letėrsisė
Shqipe; - Ilaz
(Ejup) Pireva - nga Lupēi i Poshtėm komuna e Podujevės - student i
Fakultetit Teknik-dega e Maqinerisė; - Xheladin
(Jetish) Rekaliu - nga fshati Dobratin i Podujevės, student i Fakultetit
Teknik-dega e Maqinerisė; - Afrim
(Ragip) Loxha - nga Peja, student i Fakultetit Teknik - dega e
Maqinerisė; - Skėnder
(Ismail) Muēolli - nga fshati Bajēinė i Podujevės, student i Fakultetit
Teknik, dega e Ndėrtimtarisė; - Skėnder
(Ibrahim) Kastrati - nga fshati Karaēevė komuna Kamenicės, student i
Fakultetit Ekonomik dhe - Hasan
(Hasan) Dėrmaku - nga fshati Shipashnicė, komuna e Kamenicės, student i Fakultetit
Filozofik - dega e Historisė. 13 Bėrthama e kėtij grupi
formohet nė qershor 1964, vetėm disa ditė pas zbulimit dhe arrestimit tė
organizatės atdhetare Lėvizja Revolucionare pėr Bashkimin e Shqiptarėve
LRBSH-sė nė krye me Adem Demaēin. Ky grup, duke
pasur parasysh pasojat e burgosjeve tė anėtarėve tė LRBSH-sė, fillimisht
veprimtarinė e tij e pėrqėndroi nė ngritjen ideopolitike, pėrmes leximit
tė veprave tė ndryshme letrare e historiografike, pėrmes zhvillimit tė
debateve pėr ēėshtje tė ndryshme politike dhe pas njė periudhe tri vjeēare,
nė gusht 1967 nis veprimtarinė konkrete nė mėnyrė tė organizuar. Ky grup politik
(fillimisht i paemėrtuar) me rastin e riorganizimit
mė 1967, fushėveprimin e vet e pėrcaktoi duke u bazuar nė programin dhe
statutin e LRBSH-sė, 14 ashtu
sikurse tė gjitha grupet dhe organizatat tjera tė mėvonshme, edhe pse mbanin
emra tė ndryshėm, programet do t“i kenė tė njėjta, tė LRBSH-s. Dhe jo
rastėsisht ėshtė thėnė se tė gjitha organizatat politike ilegale tė asaj
kohe, ishin vazhdim-transformim i organizatės sė Adem Demaēit. Si u morė vendimi pėr organizimin e
demonstratave nė disa qytete tė Kosovės mė 27 nėntor 1968 ?! Gjatė periudhės
gusht 1967 - gusht 1968, kur Kosova dhe viset
tjera shqiptare jetonin nėn ankthin e debatit publik pėr ndryshimet
kushtetuese, ky grup dhe shumė intelektualė tė tjerė atdhetarė u kyqėn aktivisht
nė avancimin e pozitės kushtetuese tė Kosovės. Nė mbledhjet e tyre tė
shpeshta qė mbaheshin nė shtėpitė e Osman Dumoshit, tė Selatin Novosellės dhe
tė Adil Pirevės, 15 grupi me seriozitetin mė tė madh i analizonte rrethanat
politiko-shoqėrore dhe reagimet e pushtetit serbo-jugosllavė dhe tė
burokracisė politike shqiptare, kundėr vullnetit tė Shqiptarėve pėr tė qenė
tė barabart, nė kuadėr tė federatės jugosllave. Nė varshmėri me situatėn e krijuar, asokohe grupi i studentėve pas njė
sėrė takimesh nė fshatrat Lupē i Poshtėm dhe Bajēinė tė Llapit dhe zhvillimit
tė njė ankete gojore me tė gjitha shtresat e shoqėrisė shqiptare, hodhėn
idenė pėr organizimin e demonstratave nė disa qytete tė Kosovės. Gjatė mujave
shtator, tetor dhe gjysmės sė parė tė nėntorit 1968 grupi politik i studentėve qė tanimė do tė emėrtohet me emrin Komiteti
i Demonstratave,i bėri tė gjitha pėrgatitjet pėr organizimin e
demonstratave.
Rol tė rėndėsishėm nė organizimin dhe orientimin politik
tė demonstratave tė nėntorit 1968 kanė luajtur edhe atdhetarėt: Ismail
Dumoshi 16 dhe Metush Krasniqi, 17 tė cilėt qėndruan nė prapaskenė (me insistimin e Osman Dumoshit) me qėllim qė tė ruheshin
nga burgosja, pėr tė vazhduar aktivitetin e tyre pa u hetuar nga UDB-a. Nė
njė takim tė mbajtur mė 16 nėntor 1968 nė shtėpinė e Osman Dumoshit, ku morėn
pjesė: Osman Dumoshi, Selatin Novosella, Adil Pireva, Ilaz Pireva, Afrim
Loxha dhe Skėnder Muēolli, ėshtė vendosur qė mė 27 Nėntor 1968 tė organizohen
demonstrata nė disa qytete tė Kosovės, si nė: Prishtinė, Podujevė, Ferizaj
dhe Gjilan. Tė pranishmit morėn detyra qė tė pėrfitojnė sa mė shumė
nxėnės dhe studentė pėr pjesėmarrjen e tyre nė demonstrata. 18 Mė 16 Nėntor 1968 Adil Pireva ka
shkruar edhe njė thirrje pėr demonstratė nė vargje me titull: Eni nė demonstratė. 19 Nė Prishtinė
ėshtė vendosur qė demonstrata tė filloi nga Fakulteti Filozofik. Pas aktivitetit njė javorė,
mė 23 Nėntor grupi takohet nė shtėpinė e Selatin Novosellės, ku marrin pjesė
edhe Xheladin Rekalu dhe Hasan Dėrmaku dhe secili raporton pėr aktivitetin e
vet nė pėrgatitjen e demonstratave. Nė kėtė takim u vendos gjithashtu qė tė
shkruhen parollat: Duam
vetėvendosje, Askush tė mos luaj me fatin tonė,
Poshtė politika kolonialiste ndaj Kosovės, Viset e banuara me shqiptarė
t“i bashkohen Kosovės, Pėr tė drejtat tona gjakė do tė derdhim, Nė njė
dorė kazmėn e nė tjetrėn pushkėn, Duam Republikė etj, tė shumėzohen
ato; tė shkruhet njė fjalim (qė do tė lexohet para demonstruesve); tė
sigurohen flamujė kombėtar etj. Dhe ky takim rezultoi me detyra
konkrete: Osman Dumoshi, Hasan Dėrmaku dhe Adil Pireva morėn pėrsipėr qė tė
pėrpilojnė fjalimin; Skėnder Muēolli dhe Ilaz Pireva t“i shkruajnė parollat
sipas propozimeve tė bėra nė mbledhje; ndėrsa Afrim Loxha dhe Skėnder
Muēolli u caktuan si roje e atyre qė do ta lexojnė fjalimin para
demonstruesve. Pėrveē kėtyre detyrave, Osman Dumoshi ka shumzuar edhe kėngėn
Poshtė Padrona padrejtėsia... tė cilėn ua shpėrndau pjesėmarrėsve me
qėllim qė tė kėndohet gjatė demonstratave. 20 Me
qėllim tė koordinimit, Komiteti i demonstratave angazhoi Xheladin Rekaliun
dhe Ilaz Pirevėn tė kontaktojnė me grupin e Podujevės: Hamit Abdullahu, Hakif
Sheholli, Sabit Syla, Hasan Shala etj; ndėrsa Skėnder Kastratin dhe Hasan
Dėrmakun tė kontaktojė me grupin e Ferizajit: Ramadan Hazirin, Ismet
Ramadanin, Hasan Abazin.... dhe grupin e Gjilanit:
Rexhep Malėn, Fatmir Salihun, Irfan Shaqirin etj. 21 Nė kėto takime, grupet u njoftuan edhe me platformėn e
organizimit tė demonstratave. Si u zhvilluan demonstratat e 27 nėntorit
1968, nė Prishtinė, nė Ferizaj, nė Gjilan dhe nė Besianė (ish
-Podujevė) ?! 1.Demonstrata nė Prishtinė Ndonėse masat e rinisė studentore dhe
masat e gjera popullore ishin njoftuar pėr kohėn dhe vendin e fillimit tė demonstratave,
qė nė orėt e para tė pasdites, pėrkundėr forcave tė mėdha policore tė
pėrqėndruara nėpėr udhėkryqet kryesore tė Prishtinės, ato ishin tubuar nėpėr
fushat sportive tė qytetit, nėpėr konviktet e studentėve, nėpė shkolla
fillore dhe tė mesme si dhe nėpėr vende tjera publike, duke pritur ēastin e
filllimit tė demonstratės. Ashtu siē ishte pėrcaktuar, demonstrata nisi nė
orėn 16 e 55 minuta, para Fakultetit Filozofik tė
Prishtinės. Deri nė orėn 17 masa e demonstruesve u rrit nė rreth 8 mijė
veta. Duke qenė nė ballė tė masės sė grumbulluar,
organizatorėt e demonstratės dhe disa tė rinjė me flamuj kombėtar, kolona
fillloi marshimin nėpėr rrugėn: Marshali Tito 22 nė drejtim tė qendrės sė qytetit.
Demonstruesit, mbanin nė duar shumė transparente me
parulla tė shkruara si: Duam
vetvendosje deri nė shkėputje, Poshtė politika kolonialoste
ndaj Kosovės, Duam bashkimin e tė gjitha
viseve shqiptare me Kosovėn, LNĒ-ja nuk na solli lirinė!,
Duam Kushtetutė!, Duam Universitet!, Duam bashkimin e Preshevės...
me Kosovėn!, Pėr tė drejtat tona edhe gjak
do tė derdhim!, Askush tė mos
luaj me fatin tonė!, Nė njė dorė
kazmėn, nė njė dorė pushkėn!... 24 Masa e demonstruesve leximin e
referatit e priti me ovacione duke brohoritur
parollat: Duam Republikė!, Republikė, republikė!, Duam-vetėvendosje!, Vetėvendosje-vetėvendosje!, Republikė-Kushtetut, Kushtetut-kushtetut!, Duam Universitetė!, Universitet,
universitet!etj. 26 Masa, me tė pėrfunduar
referati, zuri tė lėvizte rrugės kryesore drejt Kuvendit Krahinor dhe me kėtė
rast qyteti buēiste nga brohoritjet pėr vetvendosje deri nė shkėputje, pėr
Republikėn e Kosovės, pėr Kushtetutėn, pėr Universitetin... dhe nga kėngėt
atdhetare: Frynė murlani me stuhi Qielli
ē“bubullonte, Nėn flamurin kuq e zi Skėnderbeu luftonte..., Besa besė, besėn ta kam dhėnė
pėr Kosovėn jetėn ka me dhanė!.... 27 Masa e demonstruesve qė
kishte arritur nė disa mijėra vetė, u ndalė para ndėrtesės sė Kuvendit
Krahinor, e cila ishte e rrethuar nga kordonet e policisė tė paisur me
automatik dhe me helmeta nė kokė. Me kėtė rast masa kėrkonte t“ju fliste
Fadil Hoxha ose do tė hynin me dhunė nė objekt tė Kuvendit. 28 Ndėrkohė masa e revoltuar
brohoriti parulla kundėr burokracisė politike si: Poshtė burokracia!, Poshtė tradhėtarėt!, Poshtė Veli Deva!, Rroftė
Klasa punėtore!, Rrofshin
minatorėt, Rroftė
fshatarėsia, Rroftė
rinia, Poshtė
Fadil Hoxha, Rroftė
vėllazėria shqiptare... 29 Para
Kuvendit Krahinor, forca tė mėdha policore dhe njėsitė e zjarrėfikėsve, me qėllim tė shpėrndarjes i sulmuan demonstruesit me
shkopinjė gome e vrushkuj uji, ndėrsa demonstruesit iu kundėrvunė me gurė tė
kalldermit. 30 Me
kėtė rast policia e kishte izoluar njė numėr demonstruesish afėr ėmbėltores
Pēella (Bleta), pėrballė ndėrtesės sė Kuvendit Krahinor dhe i rrihte
pamėshirė me shkopinjė gome e me shqelma. Nė ato momente njė grup tjetėr
demonstruesish arritėn t“i marrin nė duar tė veta cisternat e zjarrfikėsve
dhe me ujin e ftoftė sulmuan policinė dhe i nxorėn
nga rrethimi demonstruesit tjerė. 31 Policia
nė kėto rrethana tėrhiqet dhe gjatė tėrheqjes kishte mundur t“i ndajė nga
turma disa demonstrues, tė cilėt edhe i arrestuan.
Pas kėtyre pėrleshjeve, ku pati edhe shumė tė lėnduar nga tė dya palėt, masa
e demonstruesve me buēima kėngėsh e brohoritjesh, vazhdoi
demonstrimin nėpėr rrugėn kryesore, nė drejtim tė Fakultetit Filozofik. Mbi
njė tarac pėrpara ndėrtesės sė Fakultetit Filozofik (ku u rikthyen sėrish
demonstruesit) u zhvillua njė tribunė popullore. Aty shumė oratorė folėn pėr
vuajtjet e popullit shqiptar nėn robėrinė serbo (jugo)sllave, pėr krimet qė
kishin bėrė ata, qysh prej vitit 1912 mbi popullin tonė, pėr historinė e
qėndresės shqiptare kundėr kėsaj robėrie mesjetare etj. Mė pastaj u nderuan
edhe dėshmorėt: Shaban Shala e Fazli Gajēevci, si dhe u fol me pietet pėr simbolin e qėndresės shqiptare Adem Demaēi,
i cili atėkohė vuante dėnimin prej 15 vjetėsh, nėpėr kazamatet serbe, sė
bashku me shumė tė burgosur tjerė. Demonstruesit me
tė dėgjuar emrin e Adem Demaēit filluan ta kėrkojnė lirimin e tij nga burgu,
duke brohoritur: Rroftė
Adem Demaēi, Rroftė
Kadri Halimi, Duam
lirimin e tė burgosurve politikė... 32 Strukturat e burokracisė
plitike pėr t“i bindur demonstruesit se duhej tė shpėrndahen, me qėllim tė qetėsimit tė situatės, kishin caktuar Ismail
Bajrėn pėr tė biseduar me ta. Ai pėr t“i shqyrtuar
kėrkesat e shtruara pėrmes bisedimeve, kėrkojė nga demonstruesit qė tė
formohet njė Kryesi tė tyre, mirėpo masa e tubuar njėzėri ju pėrgjigjė se Tė
gjithė jemi kryesi!.... 33 tė
gjithė jemi kryesi! Kur pushoi sė foluri z.Bajra, filloi tė buēas zėri i
demonstruesve pėr lirimin e shokėve tė burgosur, gjatė kėtij demonstrimi. Me
brohoritjet Lironi shokėt, lironi shokėt, masa e tubuar nisi marshimin nė
drejtim tė burgut famkeq tė Prishtinės. Nga udhėkryqi, pėrballė shtėpisė sė
vjetėr tė mallrave, masa mori rrugėn nė drejtim tė shtėpisė sė armatės (APJ)
dhe u grumbulluan para hotelitAvalla, nė afėrsi tė burgut. Forcat policore
pėr ta shpėrndarė masėn e tubuar pėrdori gazin lotėsjellės, shkopinj gome dhe
armė zjarri. Nė ndihmė tė policisė me kėtė rast kishin ardhur edhe ushtria.
Gjatė kėsaj pėrleshjeje nga breshėritė e plumbave qė vinin nga banesat e
ballkoneve shtetėrore,qė gjendeshin mbi
hotelinAvalla, vritet i riu 17 vjeēar Murat Mehmeti, nxėnės i shkollės sė
mesme teknike nė Prishtinė dhe u plagosėn shumė tė tjerė. 34 Pas
kėtij sulmi barbarė nga ana e policisė dhe ushtrisė, masa tėrhiqet nė mėnyrė
tė ērregullt (kaotike) nė drejtim tė Kuvendit Krahinor, shkojnė deri te shkolla teknike dhe prej andej marshojne rrugės pėr t“u
kthyer sėrish rreth orss 22 tė mbrėmjes nė oborrin e Fakultetit Filozofik.
Gjatė rrugėtimit, masa e revoltuar nga gjakderdhja e shkaktuar, duke
brohoritur parullat: Gjakatarėt-gjakatarėt,
Barbarėt,barbarėt, Ja
vdekje-ja liri! Mė mirė vdekje se robėri, Hakmarrje, hakmarrje!...
i rrotulluan disa automjete dhe me gurė thyen dhjetra vitrina tė shitoreve
shtetėrore. 35 Nė
sheshin e Fakultetit Filozofik, pasi u nderua me njė minut heshtje dėshmori i
sapo rėnė i lirisė Murat Mehmeti, para masės folėn shumė oratorė nga radhėt e
studentėve, nxėnėsve, punėtorėve, minatorėve, fshatarėve
etj, tė cilėt shfryn mllefin e tyre kundėr pushtetit titist
serbo(jugo)sllavė. Pėr tė qetėsuar studentėt, me kėrkesėn
e strukturave pushtetore, para masės paraqitet edhe prof.Mark Krasniqi, i
cili u bėri thirrje demonstruesve qė tė shpėrndahen, por masa nuk e pėrfilli
kėrkesėn e tij. Duke brohoritur parulla tani mė tė njohura dhe duke kėnduar
kėngė tė ndryshme patriotike, njė pjesė e demonstruesve qėndruan nė platonė e
Fakulteti Filozofik, deri nė orėn 3 tė mėngjesit, tė datės 28 nėntor 1968. 36 Atė mėngjes kur populli shqiptar
ishte pėrgatitur ta festoj ditėn e Flamurit, Prishtina ishte vėnė nė njė
shtetėrrethim tė plotė ushtarako-plicor!! 2.Demonstrata nė Ferizaj Demonstrata e dytė pėr nga
fuqia dhe intenziteti u zhvillua nė Ferizaj, nė orėt e para tė mesditės sė 27
nėntorit 1968. Atė ditė ndonėse ishte ditė tregu nė qytet, masa e
demonstruesve, tė cilėn e pėrbėnin nxėnės tė shkolllės sė mesme Hivzi
Sylejmani, studentė, punėtorė e fshatarė, lėvizi nga shumė drejtime pėr nė
qendėr tė qytetit... Afėr shtėpisė sė kulturės, kolonės sė demonstruesve u doli pėrpara Sinan Sahiti, kryetar i Komitetit Komunal
tė LK tė Feizajt, i cili kėrkojė qė tė mos marshojnė nė drejtim tė
qendrės sė qytetit, por masa nuk e dėgjon dot. 37 Nė kėtė situatė njė kordon i policisė pėrpiqet t“i pengojė
demonstruesit, por nuk patėn sukses. Para demonstruesve (mbi 3 000 veta) tė
cilėt u mblodhėn nė platonė para ndėrtesės sė Kuvendit Komunal, mbajti njė
fjalim veprimtari Ismet Ramadani. Gjatė tėrė kohės masa e tubuar brohoritėn
parulla: Duam vetėvendosje!, Kosova
Republikė!, Barazi-Liri!,
Duam
Kushtetut!, Duam
Universitet!
Ndėrkohė forcat policore tė ndihmuar nga
ekipi i zjarėfikėsve, intervenuan pėr t“i shpėrndarė
demonstruesit, mirėpo masa e revoltuar u mbrojtėn, duke hedhur gurė dhe
gjėsende tjera tė forta nė drejtim tė tyre. Meqė pėrleshjet qenė tė ashpra u
lėnduan dhjetra demonstrues dhe disa policė. Demonstrata nė Ferizaj
pėrfundojė rreth orės 16 dhe zgjati katėr orė. Pas shpėrndarjes tė saj,
shumica e pjesėmarrėsve shkuan pėr t“ju bashkuar demonstratės nė Prishtinė. 38 3.Demonstrata nė Gjilan Pėr organizimin e demonstratės nė Gjilan,
mė 10 nėntor 1968 dy studentė tė Komitetit tė Demonstratave takohen me Rexhep Malėn, Fatmir Salihun dhe Irfan Shaqirin, nė
kėtė qytet. Nė takim u caktuan detyrat organizative dhe teknike, tė cilat
duhej tė kryheshin pėr mbarėvajtjen e demonstratės dhe masovizimin e saj. 39 Qė nga 21 nėntori grupi
organizativ ėshtė takuar pėr ēdo ditė nė njė strehimore (bunker) afėr
shtėpisė sė Fatmir Salihut dhe aty kanė pėrgatitur parullat qė do tė
barteshin nė dorė nga demonstruesit... Mė 26
nėntor 1968 nė shtėpinė e Rexhep Malės mbahet mbledhja e fundit e
grupit dhe aty finalizohet mbarėvajtja e demonstratės. Nė kėtė demonstratė u
dalluan nxėnėsit dhe studentėt: Vahide
Hoxha-Braha, Mynivere
Kastrati, Vildane
Ahmeti, Fetije
Bajrami, Zija
Shemsiu, Fazli
Abdullahu, Xhavit
Dėrmaku, Njazi
Korēa, Ilmi
Ramadani, Shemsidin
Kastrati etj. 40
Demonstrata filloi nė orėn 12:05 dhe
parakalimi u bė nga shkolla e mesme ekonomike deri tė stacioni i autobusve. Nė
ballė tė demonstruesve, numri i tė cilėve arrinte nė rreth 2 mijė vetė, ishin
organizatorėt e demonstratės dhe flamuri kombėtar qė e mbante nė duar Vahide
Hoxha-Braha, ndėrsa Mehmet Emini e mbante flamurin jugosllavė. Gjatė
rrugėtimit demonstruesit brohoritėn parullat, tė cilat edhe i mbanin nė duar
tė shkruara nė transparente: Duam
Vetėvendosje, Duam
Kushtetutė, Kushtetutė-Republikė,
Duam
Universitet, Duam
barabarėsi tė gjuhės etj. 41 Me
qėllim tė parandalimit, para masės sė demonstruesve dolėn aktivistėt e
Kuvendit komunal tė LK tė Gjilanit, mirėpo masa kishte marrė hovė dhe
demagogjitė e tyre nuk mundėn ta ndalin dot marshimin nėpėr qytet. Meqė
strukturat shtetėrore dėshtuan, kundėr demonstruesve paqėsorė intervenuan
forcat policore tė paisur me shkopinj gome. Me kėtė
rast edhe demonstruesit ju kundėrvunė me gurė
dhe gjatė pėrleshjeve u lėnduan shumė demonstrues por edhe disa ruajtės tė
rendit. Pas 4 orėsh, demonstruesit u shpėrndanė, ndėrsa shumica prej tyre
udhėtuan pėr tė marrė pjesė nė demonstratėn e Prishtinės.42 4. Demonstrata nė Besian (ish-Podujevė) Edhe
demonstrata e Podujevės u zhvillzua nė orėt e paradites, tė datės 27 nėntor.
Masa e demonstruesve fillimisht u mblodhė nė sheshin e qytetit, nė qendėr ku
pėrfshihej edhe hapsira e parkut. Nė ballė tė demonstruesve (ku u bashkuan
edhe fshatarė qė kishin ardhur pėr tė bėrė treg) valonte flamuri kombėtar, i
qėndisur nga Elhame Shala-Bogujevci. Demonstruesit hodhėn pėrulla pėr
vetėvendosje, pėr kushtetutė dhe pėr barazi kombėtare. Ēfarė masash politike propozoi Veli Deva
ndaj organizatorėve tė demonstratave ?! Ndonėse demonstratat e
nėntorit, pėrmes agjensive telegrafike botėrore, shtrypit,radios
dhe televizionit jehuan fuqishėm, kryetari J.B.Tito ndėrmori njė
propagandė intensive pėr tė dezinformuar opinionin ndėrkombėtar pėr kėto
ngjarje. Nė intervistat qė dha pėr gazetarėt vendas e tė huaj, nė Jajcė (ku
ishte duke festuar 29 nėntorin) Titoja me kujdes i
anashkalojė kėrkesat themelore tė demonstratave pėr vetėvendosje e republikė
dhe mundohej t“i paraqiste ato si trazira tė zakonshme studentėsh, tė cilat
sipas tij nuk duheshin dramatizuar e hiperbolizuar dhe nuk duhej t“u jepej
rėndėsia qė nuk e kishin.44
Megjithatė kėto demonstrata do tė bėhen objekt shqyrtimi dhe analize
nė tė gjitha strukturat partiake e shtetėrore tė fedratės, tė Serbisė dhe tė
Kosovės dhe kundėr tyre do tė organizohet njė fushatė e egėr shoviniste. Qysh
nė mbledhjen e parė tė jashtėzakonshme, tė mbajtur nė mbrėmjen e 27/28
nėntorit 1968, nė Prishtinė, Komiteti Krahinor - demonstratat e asaj dite nė
Prishtinė e gjetiu i cilėsoi si armiqėsore tė organizuara nga elementėt
armiqėsorė, kundėr rendit kushtetues dhe shoqėrisė socialiste vetėēeverisėse,
kundėr platformės ideologjike tė LKJ-sė dhe kundėr vllaznim - bashkimit tė
kombeve dhe kombėsive tona. 45
Ndėrkaq kėrkesat e demonstruesve u kualifikuan si platformė e fuqive
mė reaksionare nė shoqėri dhe se demonstruesit ishin tė lidhur me agjenturat e huja..., me mbeturinat e forcave
reaksionare shoviniste e deri te devijuesit e ndryshėm brenda Lidhjes sė
komunistėve. 46 Nė kėtė mbledhje
ende pa u ditur zhvillimet e demonstratave dhe pa u analizuar mirė shkaqet qė
quan nė shpėrthimin e tyre, Veli Deva, kryetar i Kryesisė sė KK tė LK tė
Kosovės, kėrkojė qė tė merren masa energjike kundėr nxitėsve tė
ērregullimeve... tė qėrohen hesapet me nxitėsit e
mėrisė nacionale dhe veprimtarisė armiqėsore. 47 Kush i gjykoi - denoi nė emėr tė
popullit organizatorėt e demonstratave? Kėto vlerėsime
pashmangshėm, i hapėn rrugė burgosjes sė
organizatorėve tė demonstratave. Mė 28 nėntor 1968 arrestohen: Osman Dumoshi.
Afrim Loxha dhe Skėnder Muēolli; mė 1 dhjetor arrestohen:
Hasan Dėrmaku, dhe Skėnder Kastrati; mė 3 dhjetor arrestohet Xheladin
Rekaliu; mė 11 dhjetor arrestohet Adil Pireva; mė 25 dhjetor Ilaz
Pireva, ndėrsa mė 27 janar 1969 arrestohet Selatin Novosella. 48 Gjatė
kėsaj periudhe arrestohen edhe dhjetra studentė, nxėnės, mėsues e punėtorė,
qė morėn pjesė nė demonstrata, mirėpo shumica prej tyre do tė lirohen, ndėrsa
njė pjesė e tyre denohen pėr kundėrvajtje. Pas katėr muaj hetimesh, mė 2, 3,
4 e 7 prill 1969, nė Gjykatėn e Qarkut nė Prishtinė u mbajtė njė proces
gjyqėsorė kundėr organizatorėve tė demonstratave. Nė
kėtė proces u pėrfshi, trupi gjykues i pėrbėrė nga: -
Nazmi
Juniku kryetar, -
me gjyqtarėt porotė: Beēir Shehi
dhe Mehmet Sponca,
-
si procesmbajtės ishte Hysamedin Oruēi, -
ndėrsa Prokuror ishte Sahit Meraku i deleguar nga
Peja. Kjo
trupė gjyqtarėsh porotėsh mė 7 prill 1969 nė emėr tė popullit pėr shkak
tė krimit - propaganda armiqėsore nga neni
118 al. 1 e KP 49 kėta
studentė i shpalli fajtorė dhe ua shqiptoi dėnimin prej 37 vjetėsh burg tė
rėndė. Me kėtė rast studentėt: -
Osman Dumoshi,Hasan Dėrmaku,
Selatin Novosella dhe Adil Pireva, u dėnuan me nga 5 vjet burg; -
Skėnder Kastrati dhe Xheladin Rekaliu me nga 4 vjet burg, -
ndėrsa Ilaz Pireva, Skėnder Muēolli dhe Afrim Loxha
dėnohen me nga 3 vjet burg. 50 Pėr
pjesėmarrje aktive nė demonstratėn e Prishtinės, u denuan edhe studentėt:
Asllan Kastrati, me 6 muaj burg; Sylejman Kastrati me
3 muaj burg; Skėnder Berisha me 2 muaj, Bedri Novosella, Sylejman Peposhi dhe
Halil Qosja me nga 1 muaj; ndėrsa Tefik Qitaku dhe Ramadan Ramadani (qė tė dy
rrobaqepės) u dėnuan me nga 2 muaj burg. Pėr
demonstratėn e Ferizajit u denuan:Ali Mehmeti, arsimtar
me 1 vit burg, Ismet Ramadani dhe Hasan Abazi (qė tė dy studentė) me nga 10
muaj; ndėrkaq me nga 1 muaj u denuan; Beqir Qerimi, student dhe nxėnėsit:
Sylejman Bytyqi, Hasan Muhaxheri dhe Ekrem Beqiri. Pėr demonstratėn e Gjilanit u denuan studenti:
Irfan Shaqiri me 1 vjet burg, ndėrsa me nga 1 muaj
burg u denuan: Beqir Qerimi, student dhe nxėnėsit: Rexhep Mala, Fatmir
Salihu, Ahmet Hoti etj
Ndėrkaq pėr demonstratėn e Podujevės u denuan: Hamit Abdullahu
(berber)me 1,6 muaj burg; Sabit Syla (student) me
1,4 muaj burg; Haki Sheholli me 1 vjet burg; ndėrsa me nga 1 muaj burg u
denuan: Hasan Sh.Shala dhe Bahri Shabani, qė tė dy studentė. Po me nga 1 muaj u denuan edhe mėsuesit: Hasan Shala, Xhafer
Ejupi, Skėnder Hoxha, Shaqir Shala dhe Selatin Vokrri si dhe Nexhip Ejupi e
Abdulla Nishevci, qė tė dy me profesion rrobaqepės. 51 Si u organizuan demonstratat e dhjetorit 1968 nė Tetovė
Demonstratat e muajve tetor - nėntor 1968 qė u organizuan nė Kosovė,
ndikuan fuqishėm edhe nė viset shqiptare nė Maqedonin perėndimore. Nismėtarė
pėr organizimin e Demonstratės nė Tetovė u bėnė studentėt shqiptar nga
Tetova, Gostivari, Kumanova..., qė studjonin bashkė
me studentėt nga Kosova nė Universitetin e Beogradit, Zagrebit dhe nė disa
fakultete tė Prishtinės. Me kėtė rast nė krye tė kėtyre aktiviteteve
atdhetare u vunė mėsuesit: Mehmet Gega
nga Tetova, i cili nė vitin 1955 u denua me 10 vjet
burg, per shkak tė pengimit tė shpėrnguljeve tė familjeve shqiptare pėr
Turqi; Hysniqemal Sherifi (i cili nė vitin 1963 ishte udhėheqės i grupit
patriotik e revolucionar Flamuri 52
), pastaj studentėt: Faik Mustafa nga fshati Shipkovicė, Ramadan Sinani nga
fshati Gajre, Hysenxhevat Kalishta, Abdylmenaf Rustemi, Arbėr Xhaferi, Fehmi
Rufati etj. 53
Popullit shqiptarė nė kėto vise etnike, pėrveē se i mohoheshin tė
drejtat nė arsim, kulturė, punėsim etj, kishte tė ndaluar edhe pėrdorimin e
simboleve kombėtare. Pėrkundėr ndalesave shtetėrore, shqiptarėt gjenin forma
pėr kremtimin me dinjitet tė festave kombėtare. Me
rastin e 28 Nėntorit - Ditės sė Flamurit, mė 27 nėntor 1967 nė shtėpinė e
Mehmet Gegės mblidhet njė grup tė rinjėsh pėr tė festuar kėtė ditė tė madhe
kombėtare. Nė kėtė mbrėmje festive ishin tė pranishėm: Faik
Mustafa, Ramadan
Sinani, Hysenxhevat
Kalishta, Miftar
Zymberi, Fehmi
Rufati, Abylselam
Selami, Xhemil
Mustafa, Arbėr
Xhaferi, Abdylmenaf
Rustemi. Atė natė derisa grupi kėndonte dhe bisedonte pėr
pozitėn e rėndė tė shqiptarėve, sidomos nė fushėn
e punėsimit dhe tė arsimit, vajza e Mehmetit, Valdetja do ta qėndis flamurin
kombėtar, tė cilin po kėtė natė e pėrfundon sė qėndisuri. Mė 27
nėntor 1967 edhe Shefit Pollozhani nga Struga, bashkė mė Sejdi Llogėn,
Olloman Selėn dhe Xhevat Lenėn ngritėn flamurin kombėtar dhe shkruan
parullat: Rroftė
28 Nėntori, Rroftė
populli shqiptar, Rroftė
Shqipėria 54 dhe tė nesėrmen festuan kėtė ditė tė madhe kombėtare. Njė vit mė vonė
ditėn e Flamurit, e festuan edhe dy grupe tė rinjėsh nė Gostivar: Zyhdi
Bilalli, Shaip Bilalli dhe Naim Bilalli nga Ēegrani dhe Hysen Hasani me disa tė tjerė u tubuan nė ambientet e shkollės fillore
ku ngritėn flamurin kombėtar dhe kremtuan kėtė datė historike.
Ndėrkaq njė grup tjetėr arsimtarėsh nga Gostivari nė pėrbėrje: Jusuf
Dalipi, Xhavit Muharremi, Imer Imeri, Mustafė Rushiti, Refik Dauti, Flora
Muharremi dhe Jamin Nuredini, pikėrisht nė paraditen e 28 nėntorit 1968 i
vendosin flamujt nė vetura dhe parakalojnė nėpėr fshatrat Gajre, Florinė dhe
Ēegran, kthehen nė qytet dhe sėrish nisen e shkojnė nė drejtim tė kundėrt, nė
fshatin Debresht. Pasdite Jusuf Dalipi, Jamin Nuredini, Refik Dauti, Mustafė
Rushiti dhe Imer Imeri me flamur nė veturė shkojnė
nė Mavrovė (18 km. larg Gostivarit) dhe hyjnė nė restorantin e Haneve tė
Mavrovės duke e vendosur edhe flamurin kombėtar mbi tavolinė. 55 Para
kėtyre ngjarjeve, mė 18 tetor 1968 nė Tetovė, u bė bojkotimi njėditor i
mėsimit tė nxėnėsve shqiptarė tė Gjimnazit tė Tetovės. Ata kėrkonin hapjen e
paraleleve shqipe, propozim ky qė ishte dhėnė njė vit mė parė..., mirėpo qarqet shoviniste maqedonase e pengonin
realizmin e tij. Kėtė ngjarje edhe pse tė gjithė instancat politike dhe
shtypi i kohės e karakterizuan si njė akt tė rėndė nė prishjen e
marrėdhėnieve ndėrnacionale, megjithatė pas shqyrtimit tė kėsaj kėrkese, mė
20 tetor 1968 filloi punėn paralelja nė gjuhėn shqipe. 56
Populli shqiptar nė Maqedoni ndonėse jetonte nė pozita diskriminuese,
grupi i Mehmet Gegės me rastin e ditės sė Flamurit u
mblodhėn nė shtėpinė e Faik Mustafės, pikėrisht nė vigjilje tė kėsaj feste
kombėtare, (27 nėntor 1968) nė kohėn kur nė Prishtinė dhe nė disa qytete
tjera tė Kosovės u mbajtėn demonstrata tė fuqishme, dhe aty shtruan pėr
diskutim organizimin e njė demonstrate nė Tetovė, Gostivar, Kumanovė, Shkup
dhe nė qytete tjera shqiptare. 57 Meqė
ato ditė, ishte ramazan, Mehmet Gega pėr ta pėrgatitur masėn popullore pėr
demonstratė, mė 28 nėntor 1968 xhematit tė mbledhur nė xhaminė e
sahatit i foli pėr rėndėsinė historike tė festės sė Flamurit, qė prej
Kuvendit tė Lezhės (28.XI.1444) e deri nė Kuvendin e Vlorės (28.XI.1912), kur
u shpallė edhe Pavarėsia e Shqipėrisė, si dhe pėr padrejtėsitė e shumta qė i
bėheshin shqiptarėve para dhe pas luftės sė dytė botėrore. Me propozimin e
tij u bėnė edhe lutje pėr dėshmorėt e rėnė.
Ndėrkaq, gjatė gjysmės sė parė tė muajit dhjetor 1968
u zhvillua njė aktivitet i dendur organizativ. Anėtari i grupit Faik
Mustafa vuri kontakte me dy studentė nga Gjakova: Agim Jakėn dhe Ibrahim
Rudin, me tė cilėt u konsultua rreth kėrkesave qė
duhet shtruar nė demonstratė. 58 Ndėrkohė
u shkruan dhe u shumzuan (me ciklograf) qindra
thirrje pėr demonstratė, tė cilat u shpėrndanė nėpėr fshatrat pėreth Tetovės
dhe nė disa qytete. Paraprakisht u shkruajtėn edhe kėrkesat nė transparente.
Nė mbrėmjen e 19 dhjetorit 1968 (nė vigjilje tė kremtes sė Bajramit) me porosi tė Mehmet Gegės, nė disa minare tė xhamive tė
Tetovės u vendosėn flamujt kombėtar shqiptar.
Fillimisht, flamuri vendoset nė Xhaminė e Sahatit, qė gjendet ne qendėr tė qytetit, dhe atė e vendos Myrtezan Myrtezani
(vėllai i Mehmet Gegės); nė xhaminė e vjetėr Eski Xhami e vendos
Abdullah Jusufi, ndėrsa nė Xhaminė e Pashės flamurin e vendos Haqif Ferati. 59 Flamuri u ngrit edhe nė disa
shtėpi private dhe punishte zejtare, si dhe nė disa fshatra pėrreth si nė
Radovicė, nė Reēicė, nė Shipkovicė, nė Gajre etj. 60 Derisa ngritja e flamurit kombėtar, pėr shqiptarėt e Tetovės
ishte njė fitore e madhe, qarqet shoviniste maqedonase kėtė aksion nuk e
shikuan me sy tė mirė, prandaj dhe organizuan njė
skenar provokues. Nė
orėt e mbrėmjes tė 22 dhjetorit, fotografi maqedonas Sreēko Janevski nga
Tetova, e grisi flamurin shqiptar, tė ngritur nė punishten e Ismail Ejup
Spahiut (rrobaqepės) nė rrugėn Ilindenska, mu nė qendėr tė qytetit. 61 Tė revoltuar nga ky akt shovinist,
me shpejtėsi nė vendin e ngjarjes u grumbulluan
dhjetra tetovarė dhe deri rreth orės 20 tė mbrėmjes, masa u shtua nė
disa qindra vetė. Masa e tubuar e ndoqi sllavomaqedonin S.Janevski, i cili
gjatė ikjes me revole nė dorė kėrcėnonte shqiptarėt
dhe futet nė ambientet e hotelit Makedonija. Protestuesit shqiptar
pasi i thejn xhamat e dritareve hyjnė brenda nė hotel, por ndėrkohė vjen
policia dhe e merrė nė mbrojtje kėtė provokator. Masa e
revotluar shqiptare nė krye tė sė cilės u ndodhėn mjekėt: Harun Jakupi
dhe Mahmut Bajraktari si dhe arsimtarėt: Selajdin Hyseni dhe Abdullah
Kalishta, protestuan duke marshuar rrugėve tė qytetit dhe hodhėn
parolla kundėr pushtetit maqedonas dhe rreth orės 21 u shpėrndan tė qetė.
62 Nisur
nga kjo situatė e krijuar, grupi i Mehmet Gegės mori qėndrim pėr vazhdimin e
protestės. Tė nesėrmen mė 23 dhjetor, protesta u shndėrrua nė demonstratė.
Rreth orės 11 organizatorėt e demonsratės: Faik Mustafa, Ramadan Sinani, Ismail
Emini, Hysniqemal Merxhani etj, ishin tubuar pėrpara dyqanit tė provokatorit
Sreēko Janeski. Masa e demonstruesve, lėvizi nga qendra e qytetit nė drejtim
tė kuvendit komunal dhe me kėtė rast nxėnėsi i
gjimnazit Hamit Salihu me disa shokė u futėn nė ambientet e komunės dhe
nė dritaren e njė zyreje nė katin e tretė e shpaluan flamurin kombėtar. 63 Pasi
njoftohet policia nga kujdestarėt e komunės, aty shkaktohet njė pėrleshje
midis demonstruesve dhe ruajtėsve tė rendit. Policia pėr t“i shpėrndarė demonstruesit pėrdorėn shkopinjtė e gomės,
ndėrsa demonstruesit shqiptarė mbroheshin me gjėsende qė gjenin pėrreth. Pas
kėtij marshimi demonstruesit kthehen andej ka kishin ardhur (rrugės
kryesore), dhe meqė ishin informuar rrejshėm se tashmė ishin burgosur disa
demonstrues, masa u ndalua fuillimisht para ndėrtesės sė Sekretariatit
pėr Punė tė Brendshme dhe qėndruan njė kohė tė gjatė, duke kėrkuar lirimin e
tė burgosurve. 64 Mė pastaj demonstruesit
marshojnė nė drejtim tė tregut tė qytetit, rrugės qė tė shpije pėr Ferizaj.
Gjatė rrugėtimit bashkohen punėtorėt shqiptar tė Kombinatit Tetex, zejtarėt
dhe popullata e fshatrave tė Tetovės. Demonstruesit mbanin nė duar flamuj
kombėtar dhe transparente me parullat: Poshtė
shovinizmi maqedonas, Kėrkojmė
hapjen e Universitetit tė Kosovės, Kėrkojmė
pėrdorimin e lirė tė Flamurit Kombėtar..., ndėrsa masa
parreshtur brohoriste: Kushtetutė,
kushtetutė!, Flamuri, Flamuri, Duam
mėsim nė gjuhėn shqipe etj. 65 Nė orėt e vona tė pasdites,
masa prej 4 - 5 mijė vetėsh (e cila vinte
akoma duke u rritur) u grumbullua nė qendėr tė qytetit, ndėrkohė qė edhe
pėrforcimet e policisė tė ardhur nga Shkupi u shtuan shumė. Nė kėtė situatė
entuziazmi, tė pėrcjellur me brohoritje e parulla
pėr barazi kombėtare, para masės, djaloshi 20 vjeēar Shifajet Fetahu, u ngjit
nė njė shtyllė metalike dhe vendosi flamurin kombėtar. Ngritja e flamurit
para demonstruesve qe akti me kulminant i kėsaj demonstrate. 66 Mė pastaj demonstruesit
filluan sėrish marshimin drejt kinemas 19 nėntori ku policia duke pėrdorur
shkopinjtė e gomės dhe kondakėt e revoleve dhe tė automatikėve u pėrpoqėn t“a
shpėrndajnė masėn. Gjatė kėtyre pėrleshjeve pati dhjetra shqiptarė tė
plagosur si dhe u arrestuan shume tė tjerė. Ndėrkaq nė kėto pėrleshje u
shkatėrrua njė vetur e policisė, njė kamion, shumė vetura zyrtare e private,
Komiteti Komunal i LK tė Tetovės, Komuna dhe zyrat e Sindikatės etj.
Demonstrata nėpėr rrugėt e Tetovės pėrfundoj nė orėn 20 tė mbrėmjes. 67 Manifestime tė hapura nė frymėn e
demonstratave pati edhe nė: Gostivar, Kėrēovė,Kumanovė,
Preshevė si dhe nė Ulqin, ku me ekspozimin e flamurit kombėtar u shpreh
vullneti i popullit shqiptar pėr vetvendosje. Kush u denua pėr organizimin e
demonstratave nė Tetovė? Pėr demonstratat
e Tetovės, e cila e aktualizoj ēėshtjen e pėrdorimit tė flamurit shqiptar dhe
hapjen e paraleleve tė mėsimit nė gjuhėn shqipe, u denuan 170 shqiptarė, 68 ndėrsa 54 veta u denuan me mbi 1 vjet burg, jo vetėm nga Tetova por edhe nga
Shkupi, Gostivari, Struga dhe Kėrēova. Vetėm nė gjykatėn e Tetovės dhe atė tė
Shkupit pėr vepėr penale kundėr shtetitu denuan: Mehmet
Myrtezani - Gega, mėsues me 7 vjet burg; Faik Mustafa,
student me 5 vjet burg; Abdylselam
Selami - mėsues, me 1,6 muaj burg; Ramadan Sinani
- student me 2 vjet; Fehmi Rifati,
student me 2 vjet burg; Abdylmenaf
Rystemi student me 2 vjet; Hysni Qemal
Sherifi arsimtar me 1,6 muaj; Refki
Murati murator me 2 vjet; Nexhmidin
Neziri mėsues me 1,6 muaj; Ibrahim Rudi
student me 3 vjet; Agim Jaka
student me 2,6 muaj; Hysenxhevat
Kalaishta student me 5 muaj burg; Xhemil Mustafa
student me 5 muaj; Arbėr Xhafėri
student me 3 muaj; Agim M.Xhaferi
student me 3 muaj burg e shumė tė tjerė. 69 Asokohe,
pas burgosjeve nė Tetovė, pushteti shovinist maqedonas, burgosi e dėnojė edhe
shumė tė rinjė shqiptar, qė nuk kishin aspak lidhje me demonstratat e
Tetovės. Nė Shkup u denua Sejdi Kryeziu me 5 vjet burg, gjoja se ka bėrė
propagand armiqėsore pėr shkėputjen e Maqedonisė perėndimore dhe bashkimin e
saj me Shqipėrinė, ndėrsa Inajet Bariu u denua me 1 vjet, po pėr propagand
armiqėsore. Asokohe nė strug u denua Irfan Vlashi me 6 vjet burg, pėr diversion, Tosun Roēi me 4 vjet burg, ndėrsa nė
Kėrēovė u denuan: Syrja Qura, Sali Ramadani etj. 70 Pėrfundim Demonstratat e vitit 1968 patėn
njė rol tė madh nė zhvillimet e mėvonshme politike. Ato e detyruan udhėheqjen
jugosllave tė rishqyrtojė statusin juridik tė Kosovės dhe me kėtė rast u
ndėrmorėn disa veprime konkrete. Nė shkurt 1969 u miratue ligji kushtetues
pėr Kosovėn, i cili hapi rrugė qė ajo ta ketė Kushtetutėn e vet. Me anė tė
ligjeve emėrtimi Kosovė e Metohi si krahinė e
Sėrbisė, ndėrron emrin nė Krahina Socialiste Autonome e Kosovės (KSAK); Po
atė vit gjuha shqipe u sanksionua me ligj si gjuhė e dytė zyrtare,
krahas gjuhės serbo-kroate; u legalizua pėrdorimi i flamurit kombėtar;
ndėrsa nė nėntor 1969 Kuvendi i Kosovės shpalli ligjin pėr themelimin e
Universitetit tė Kosovės, i cili do tė jetėsohet mė 15 shkurt 1970. Sė
kėndejmi, pas debateve maratonike pėr ndryshimet kushtetuese (1967-1971),
Kuvendi federativ i Jugosllavisė mė 21 shkurt 1974 miraton Kushtetutėn e re
tė RSFJ-sė, ndėrsa njė javė mė vonė (28 shkurt) edhe Krahina Socialiste
Autonome e Kosovės e miraton Kushtetutėn e parė tė saj, e cila Kosovėn e
definon njėkohėsisht, si: pjesė integrale tė Sėrbisė dhe element
konstituiv tė federatės jugosllave. 71
Megjithatė kjo Kushtetutė nuk do tė kėnaqė asnjėherė vullnetin e popullit
shqiptarė, prandaj dhe organizatat politike ilegale nuk do ta ndalin dot
veprimtarinė e tyre atdhetare pėr asnjė moment, pėr tė realizuar synimin dhe
aspiratėn madhore - vetėvendosjen dhe bashkim kombėtar.
. Referencat 1 A.Lalaj: Kosova - rruga e
gjatė drejt vetvendosjes (1948-1981), Tiranė 2000, fq.137-140. 2 Pa vetvendosje - s“ka
barabarėsi, Rilindja, 19 gusht 1968; Vetėvendosja-pjesė pėrbėrėse e mekanizmit
vetqeverisės (po aty) 5 shtator 1968; Krahinės kompetenca mė tė mėdha (po
aty) 6-8 shtator 1968; A.Lalaj - vepra e cituar, fq.188-189. 3 A.Lalaj, vepra e cituar,
fq.283. 4 Konkluzionet e konsultės
gjuhėsore tė 22-23 prillit tė vitit 1968, mbajtur nė Prishtinė, Pėrparimi
1968, nr.3-4, fq.325-326. 5 K.Rexha- Fati i luleve (Rruga
jetėsore e shkrimtarit dhe atdhetarit Jusuf Gėrvalla), Prishtinė 1993,
fq.104. / A.Lalaj: vepra e cituar, fq.334. 6 F.Hoxha: Jemi nė shtėpinė
tonė, Prishtinė 1986. / Kosovo, Past and Present, Beograd 1989, fq.389
/A.Lalaj: Vepra e cituar, fq.335. 7 Dr.Z.Neziri: Isa Demaj jeta dhe veprimtaria
atdhetare, Prishtinė 2002, fq.179 Mr.E.Ēeku: Mendimi politik i lėvizjes
ilegale nė Kosovė 1941-1981, Prishtinė 2003, fq.169. /Sh.Braha: Gjenocidi
serbomadh dhe qėndresa shqiptare (1884-1990), Gjakovė 1991, fq.504. 8 Dėshmi e Prof.Meriman Brahės dhėnė autorit, nė korrik 2001 nė Prizren. 9 Dr.Z.Neziri: Vepra e cituar, fq.181-182
/Mr.E.Ēeku: Vepra e cituar, fq.169. 10 Nga deklarata e Meriman Brahės
dhėnė autorit, nė korrik 2001 nė Prizren. 11. Demonstratat popullore tė vitit 1968 nė Kosovė
dhe viset e saja, Zėri i Kosovės-organ i LPRK-sė, Nr.11/12, nėntor-dhjetor
1988, Zvicėr, fq.9-10. 12 Po aty 13 A.Pireva: vepra e cituar,
fq.38-41. 14 Po aty 15 Po aty 16 Mr.E.Ēeku: Mendimi politik i
lėvizjes ilegale nė Kosovė 1945-1981, Prishtinė 2003, fq.170. 17 Sabri Novosella: Flijimi pėr
ėndrrėn e lirisė (Rrėfim) Zėri 26 dhjetor 1996, fq.22. 18 Aktgjykimi K.nr.23/69 Gjyqi i
Qarkut Prishtinė, fq.3. 19 A.Pireva: vepra e cituar, fq.7 20 Aktgjykimi i cituar, fq.4. 21 A.Pireva: vepra e cituar,
fq.53-55. 22 Zėri i Kosovės-Organi
LPRK-sė, artikulli i cituar... nr.11/12 nėntor-dhjetor 1988, fq.8. 23 Po aty 24 A.Pireva: Vepra e cituar,
fq.fq.78. 25 Po aty 26 Po aty 27 Po aty 28 S.Novosella: artikull i ctuar,
4 dhjetor 2003, fq.9. 29 Po aty 30Zėri i Kosovės....artikulli i cituar, fq.8. 31 S.Novosella: artikulli i
cituar, fq.9 32 Po aty dhe libri i cituar i A.Pirevės , fq.112. 33 Po aty 34 A.Pireva: vepra e cituar, fq.
113-115. 35 Po aty 36 Po aty 37 S.Novosella: Nė 35 vjetorin e
demonstratave tė 68-tės, Kosova Sot, 3 dhjetor 2003, fq.9 38 Zėri i Kosovės
.artikulli i
cituar, fq.9. 39 Nga biseda e autorit me
Irfan Shaqirin, 15.XI.2004 40 ALK-Kosovapres Prishtinė 28 mars 2001. 41 Zėri i Kosovės
artikulli
i cituar,fq.9. 42 Po aty 43 Po aty 44 A.Lalaj, Kosova-rruga e gjatė
drejt vetėvendosjes (1948-1981),Tiranė 2000, fq.361. 45 Arkovi i Kosovės, fondi i KK
tė LKK, Dosja: Mbledhja e Komitetit Krahinor, 28.XI.1968. /Mr.E.Ēeku: vepra e
cituar, fq.172 46 GazetaRilindja, 30 nėntor
1968 (raport nga mbledhja e KK tė LKK-sė), /A.Lalaj: vepra e cituar, fq.353. 47 Po aty 48 Aktgjykimi K.nr.23/69 i shpallur nga gjykata e qarkut nė Prishtinė (7 prill
1969) fq.1-2. 49 Aktgjykimi i cituar, fq.1 50 Aktgjykimi i cituar, fq.2-3 51 A.Pireva: Gjashtėdhjetėeteta
shqiptare, Prishtinė 1994, fq.175-176 52 Zėri i Kosovės... artikulli i
cituar, fq.10. 53 B.Berisha: Ēėshtja kombėtare shqiptare
dhe ultrakomunistėtshqiptar, Tetovė 1996, fq.192. 54 B.Berisha: Vepra e cituar,
fq.192. /Selatin Novosella: Cilat ngjarje i paraprinė demonstratave nė
Tetovė, Kosova Sot, 8 dhjetor 2003, fq.9 55 Revista Koha Prishtinė, mars 1991, /S.Novosella: Artikulli i cituar, fq.9 56 B.Berisha vepra e cituar,
fq.196. / Revista Koha Prishtinė, mars 1991 57 B.Berisha, vepra e cituar ,fq.193, /S.Novosella, artikulli i cituar, fq.9 58 Revista Koha ,Prishtinė, mars 1991 /S.Novosella: artikulli i cituar,
fq.9 59 B.Berisha: vepra e cituar,
fq.197, /Revista Koha Prishtinė mars 1991. /S.Novosella: artikulli i
cituar, fq.9 60 Zėri i Kosovės
artikulli i
cituar, fq.10 61 Po aty 62 Po aty 63 B.Berisha: Vepra e cituar,
fq.198. /S.Novosella: artikulli i cituar, 9 dhjetor 2003, fq.9 64 Revista Koha, Prishtinė mars
1991 /S.Novosella: artikulli i cituar, fq.9 65 Po aty, /Zėri i Kosovės,
artikulli i cituar, fq.10. 66 B.Berisha: vepra e cituar,
fq.198. 67 Zėri i Kosovės
artikulli i
cituar, fq.10. 68 Sot fillon gjykimi i organizatorėve tė demonstratave tė Tetovės, Rilindja
1-3 qershor 1969. 69 A.Pireva: vepra e cituar,
fq.176-177. 70 B.Berisha: vepra e cituar,
fq.199-200. |