Hyrje Nga lektori Palle
Rossen, Brenderup Version 1.7. - 16.12.2003 Kjo seri artikujsh qė ėshtė vėnė nė
internet, e kam gjetur pothuajse rastėsisht. Qė nga 1992, kam ndjekur me interes zhvillimet nė Ballkan duke patur nė vemendjen
kryesore mardhėniet midis Shqipėrisė dhe Kosovės. Mė ka bėrė pėrshtypje
literatura shqiptare, kėshtu qė pėrveē zhvillimeve nė realitet kam lexuar
edhe shumė vepra historike mbi ēėshtjen. Njė ditė jam ulur me kėrkuesin letrar
Robert Elsies, i cili ka shkruar librin Kosovo in the Heart of the Poeder Keg ( Nee York 1997 ). U
befasova kur gjeta njė citat nga njė gazetar danez Fritz Magnussen, qė ishte
korespondent i gazetės daneze RIGET, pėr Luftėn e Parė Ballkanike nė
vjeshtėn e v.1912. Artikulli i dates 7 nėntor ishte i vetmi qė unė mund tė
marr. Kjo i dha atij njė famė afat shkutėr. Ai ishte i pari qė solli nė
vemendje masakrat serbe nė Kosove dhe Maqedoni. Elsie ka marrė kėtė citat nga
austriaku Leo Freundlich nė librin e tij Albanians Golgatha - Anklageakten eide die Vernichter des
Albanervolkes ( Eien 1913 ), dhe e gjithė pėrmbajtja e librit ėshtė njė
ripublikim i Poeder Keg, faqe 338-360.
Mbaja mend pak se kisha tek gazeta RIGET lidhur me gazetarin e njohur
Franz von Jessen ( 1870 1849 ), por gjithėsei nuk
kisha dėgjur kurrė pėr Fritz Magnussen. Pėr kėtė vendosa qė ta lexoja kėtė
artikull nė
Bibliotekėn Shtetėrore.
RIGET ishte njė gazetė me njė projekt ambicioz qė pati njė jetė shumė tė
shkurtėr, nga nentori i 1910 deri nė dhjetor tė 1913. Kryeredaktori i parė
ishte Franz von Jessen, i cili kishte bėrė njė pjesė tė madhe tė punės
pėrgatitore pėr tė gjetur para dhe nėnpunės. Pėrmbajtja e gazetės duhet tė
ishte kombėtare dhe forsvarvenlig. Njė pjesė e rrethit tė botuesve kishin
dėshirėn qė tė ishte njė gazetė e majtė, mbėshtetėse e qeverisė sė
Berntsen/Neergaard. Nė tė kundėrt Franz von Jessen dėshironte njė gazetari tė
pavarur. Nė dy paragrafe tė veprės sė tij Mit Livs
Egne, Hændelser, Mennesker IV (Kopenhagen 1946) tregon pėr pėrgatitjet
dhe problemet e shumta qė lindėn shpejt.
Mbas 38 ditėsh shkrimtarėt L.C.Nielsen, Johannes V. Jensen dhe Ludvig
Holstein duhet tė largoheshin nga gazeta me propozim tė von Jessen. Pėr kėtė
ēėshtje u shkruajtėn shumė artikuj tė cilat dėmtuan imazhin e gazetės.
Gazetarėt mbėshtetėn von Jessen i cili qėndroi nė kėtė positė deri nė gusht
1912, por duke pėrballuar shumė intriga dhe prapaskena. Ai pati
mosmarrėveshje me bordin drejtues, mbi pėrmbajtjen politike, rėnie tė
ardhurave finaciare dhe rėnie tė abonimeve. Pėrveē kėsaj gazeta u prezantua
si njė gazetė cilėsore dhe serioze, qė i kushtonte shumė vėmendje ēėshtjeve
tė jashtme dhe tė kulturės. Gazeta kishte punonjės tė zotė. Von Jessen si
redaktor u zevendėsua nga Hans Boesgaard, por e ruajti njė lloj lidhje me
gazetėn. Ai tha po kur Hans Boesgaard i kėrkoi tė ishte korespondeti i
gazetės kur filloi Lufta e Parė Ballkanike nė tetor 1912. Ai mbuloi ēėshtjet
e luftės nga ana e palės turke dhe mė pas kontributi i tij pėr gazetėn
pushoi.
Ka qenė e vėshtirė pėr tė gjetur shumė infromacione mbi Fritz
Magnussen (1878-1920). Ai ka qenė piktor dhe artist i arteve figurative. Pėr
njė kohė tė shkurtėr ai ka qenė i martuar me Edit Nebelong, qė sot kujtohet
si shkrimtarja me emrin Edith Rode, e cila ka shkruar faqen kulturore nė
gazetėn RIGET. Aresyeja pse ai u bė njė korrespondent luftėn nė krahun serb,
unė nuk i di, por ai ishte aty praktikisht qė nga fillimi.
Mbas kthimit nė shtėpi ai u angazhua nė gazetėn RIGET. Pėrshtypja e
parė kryesore pėr tė ėshtė se ai ėshtė njė gazetar skandinav qė vepron nė njė
ambjent tė huaj dhe provon tė mbajė pavarėsinė e tij dhe tė ndajė me tė
tjerėt gjithēka qė ai personalisht pėrjeton. Qė nė artikullin e tij tė parė
ai ėshtė skeptik mbi censurėn dhe ai humbet shpejt besimin pėr konferencat
zyrtare tė shypit. Kur ai pėrmend dekretin mbi lirimin e tė burgosurve tė
Mbretit Petar, ėshtė njė infromacion qė ai e ka marrė nga burime zyrtare por
ėshtė hera e vetme qė ai pėrdor informacion tė tille direkt. Nė herėt e tjera
ai i drejtohet burimeve vetiake ose pėrmbledh pėrshtypjet e tij. Kur ai nė
12. 11. 1912 pėrmend masakrėn shqiptare pran Kumanovės (Gra dhe Femijė tė
shpuar me bajoneta) nuk mund ta dimė nėse kanė qenė bandat shiptare qė e kanė
marrė kėtė veprim apo bėhet fjalė pėr njė propagand serbe. Por ne dimė qeė
F.M e ka marrė kėtė tregim nga njė ushtar qė ka jetur 8 vitet e tij tė fundi
nė
Ka mundėsi qė ėshtė kjo pjesė qė e bėn Freundlich tė shkruajė
pikpamjet e tij pro serbe. 3000 shqiptarėt e vdekur pėrmenden kėtu si tė
vdekur nė luftė. Por kur F.M bėhet i qartė mbi ēka ka ndodhur ai i jep njė mesazh
tė qartė nė telegramin special dhe artikullin 12.11. Nė 15.11 ai shkruan qė Serbėt kanė tė
drejtė qė tė gezohen. A ėshtė mendimi i tij apo
duhet tė jemi tė vemendshėm tė besojmė qė siē ka bėrė tė ditur vetė
korrespondentėt e luftės janė tė regjur me shpėrthimet tė fuqishme tė gėzimit
kombėtar? Nė tė njetin drejtim ai pėrmend qė gazetarėt gjemanė dhe austriakė
janė zhdukur nga festa dhe shton: ato gjithėsesi nuk i perkasin shtėpisė
kėtu. Kjo ėshtė menduar si njė porpagandė serbe apo si njė shprehje direkte
e mendimit tė tij. Fjalia nė vijim tė lejon tė kuptosh se ai ka dashur tė
japi njė atmospherė tė zakonshme: mungesa e dashmirėsisė ndaj elementeve
gjermanike nuk mund tė fshihet. Konflikti ėshtė nė ajėr.
Pėrshtypja ime ėshtė qė ai, ndoshta pėr shkak tė censurės, ndėrmerr
njė balancim tė hollė pėr tė mbrojtur pavarėsinė e tij gazetareske dhe
njėkohėsisht tė shprehi saktėsisht atė qe ai do.
Nė njė moment kur ai bėhet i qartė pėr masakėr dhe shfarosje ai zgjedh
qė fshehurazi tė dergojė mesazhin. Ai shkruan telegram special jo mė vonė se
data 3 nėntor (1912) dhe ky mesazh u shtyp nė RIGET nė datė 7 nėntor. Nuk ėshtė e lehtė tė kuptosh se si ka punuar censura.
Por puna e tij nuk ka qenė efektive dhe ka patur mungesė tė prėkthyesve
danezė. Por, a mund tė themi se vonesa nė informacion ėshtė vetėm pėr shkak
tė kaosit dhe konfuzionit? Apo bėhet fjalė pėr njė arrogancė tė pastėr? Apo
ndoshta gardinanėt e burgut e kanė vonuar dėrgesėn e informacioneve vetė? Ėshtė e mahnitshme se si njė gazetė e
vogėl me njė buxhet tė dobėt, ishte nė gjendje tė
dergonte korrespondentė nė Luftėn e Parė Ballkanike. Aresyeja e Luftės sė Parė Ballkanike
ishte dobesimi i Perandorisė Osmane. Italia nė shtator 1911 i kishte
deklaruar luftė Turqisė dhe kishte arritur nė tike nė Tripolis. RIGET raporton
nė mėnyrė tė vazhdueshme mbi luftėn. Kjo luftė mbaroi me
paqe nė mesin e tetorit 1912, ku Turqia humbi zotėrimet e fundit nė Afrikė.
Mbas kėsaj Bullgaria Greqia dhe Serbia i shpallėn
Turqisė luftė. Mali i Zi ishte anėtari i katėrt i
aleancės sė re qė i hapi luftė nė 8 tetor (1912). Ėshtė me
interes tė shihet se kėto katėr vende kristiane i shpallėn luftė Turqisė pa u
kėshilluar me Fuqitė e Mėdha. Serbėt e mbėshtetėn shpalljen e luftės me aresyen se donin tė siguronin zbatimin e Traktatit tė
Berlinit tė vitit 1878 dhe shpallėn autonominė pėr tė krishterėt. Kėto katėr
vende u bashkuan dhe kishin bėrė njė seri marveshjesh tė fshehta. Turqia u
kap nė befasi dhe e gjeti veten nė njė luftė me katėr fronte. Befasia vazhdoi
me Serbinė qė shumė shpejt arriti tė pushtonte
pjesėn mė tė madhe tė Maqedonisė dhe Kosovėn. Tė 10 artikujt qė gjenden, duken
interesante si nga gjuha edhe nga pėrmbajtja. Shumica e problemeve me gjuhėn ėshtė se ėshtė pėrdorur gjuhė e vjeter por qė
gjatė leximit duken si pjesė pikante tė mėnyrės sė tė shkruarit. Duhet tė
jemi tė vemendshėm qė vazhdimisht pėrdoret fjala moderne Albansk nė vend tė fjalės qė ai pėrdorte shpesh nė artikuj qė
ishte Albanesisk. E kaluara si piktor e Magnussenit ndihet
qartė. Ai ka njė veti qė tė riprodhojė pėrjetimet nė njė formė shumė tė
kuptueshme, qė lexuesi qartė mund tė krijojė pėrfytyrimet mbi situatėn dhe
atmosferėn. Nuk janė vetėm shprehja e mendimeve qė janė tė qarta, por edhe
pėrjetimet e zhurmės, nuhatjes, tė ftohtit, motit dhe natyrės janė pjesė e
pėrshkrimeve tė tij. Ai arrin qė tė riprodhojė nė
mėnyrė tė saktė dhe me detaje ngjarje, si: festat pėr pushtimin e Yskybsit,
gjakderdhjen pranė Vardės, vagonat me tė burgosur ose shqiptaret e vdekur. Freundlich shkruan nė hyrjen e telegramit
special pėr F.M se: kjo mėnyrė tė shkrauri ėshtė njė simpati e njohur serbe.
Unė nuk di mbi ēfarė e bazon ai kėtė mendim, sepse nėse sheh artikujt e tij
janė pak gjėra qė (Deri nė f 3). * * * Kryeshtabi nė Vranjė
- Tė burgosurit e parė arnaut Nga korrespondenti ynė i dėrguar Vranjė, 24 Tetor 1912 Kur u zgjova nė Vranjė gjėja e parė qė
dėgjova ishte bubullima si krismė qė vinte nga Kumanova. Vranja dukej si njė
qytet gjysėm aziatik nė mesin e maleve tė kaltėrta. Unė arrita dje nė mbrėmje
me automobil. Ushtria ka konfiskuar gjithė automobilat, me
pėrjashtim tė katėr automobilave qė janė vėnė nė dispozicion tė korrespon-
dentėve. Pėrndryshe stacioni i trenave gjendet disa kilometra larg qytetit. Tė rreshurat e vrullshme tė shiut i
kishin shndėrruar rrugėt qė shpienin drejt qytetit nė turma tė vogla malesh,
dhe vetėm njė pip fishkėllimė i paralajmėronte rojet pėr ardhjen dhe kalimin
tonė. Hotel Vranja ėshtė selia e shtabit gjeneral, kėtu gjendem unė i vendosur
me shumicėn e shokėve tė mi qė kemi ardhur nga vende
tė ndryshme. Hoteli funksionon si njė qendėr e njė kampi lufte. Tė gjithė
oficerėt nga grada mė e lartė deri tek ajo mė e ulta takohen kėtu nė mesditė
dhe nė mbrėmje. Figura kryesore rreth sė cilės sillen tė gjithė ėshtė princi, Alexis Karagjorgjeviq,
pėrndryshe djali i axhės i mbretit Petar
Karagjorgjeviq. Alexis ėshtė njė oficer i ēmueshėm i
cili nuk lodhet nga pyetjet tona tė shumta qė ia parashtrojmė ēdo ditė kur
kthehet nga fusha e betejės nė Kumanovė. Ai ulet nė mesin
tonė me njė ēerek litėr verė nė dorė dhe na tregon nė gjuhėn frėnge, gjermane
dhe angleze se ēfarė ka parė gjatė ditės. Karakteristike, thotė princi, ėshtė
se shumė pak nga tė vrarėt dhe tė arrestuarit janė trupa tė rregullta turke,
shumica qė luftojnė nė kėtė front janė shqiptarė. Shqiptarė janė edhe gjithė tė arrestuarit
qė sot i kam parė kėtu nė qytet, ishin nė grupe tė vogla tė lidhur me litarė tė hollė. Shumica e tyre kanė tė veshur uniforma
ngjyrė si tė dheut. Janė tė zbathur dhe shikojnė pėrpara vetes kur ecin.
Vėrehet se shumica e tyre janė tė qetė dhe duket se janė pajtuar me fatin e vetė, bile edhe pak buzėqeshin kur i
fotografojmė. Fati i tyre pothuaj se poashtu ėshtė i butė pas lėshimit tė njė
dekreti pėr lirimin e tė gjithė tė burgorsurve turq nga ana e mbretit Petar.
Pikėrisht sot u soll kėtu komplet njė fshat i burgosur turk. Dhe tani burra
dhe gra me fėmijėt nė dorė bredhin rrugėve tė
qytetit, normalisht jo vullnetarisht kanė ardhur kėtu, por shikojnė si turistėt
qytetin. Burgu qė nė mėngjes ishte i mbushur dhe
nuk kishte vend pėr mė shumė tė burgosur, ėshtė tani nė mbrėmje bosh pa asnji
tė burgosur. Kėtu nė Vranje fitohet pėrshtypja e
vėrtetė pėr entuziazmin ndaj luftės qė i josh
sėrbėt. Oficerėt janė tė palodhshėm tė paraqesin shkaqet kryesore tė saj, qė
sllavėt e jugut i kanė kundėr armiqėve tė vet tė vjetėr. Arnautėt
(Shqiptarėt) janė si kafshė tė egra ėshtė thėnia e zakonshme kėtu. Ata,
qė i kanė parė duke luftuar nė Prishtinė dhe Egri Palanka, kanė kuptuar, se
ata janė njė mijė vite pas zhvillimit. Ėshtė urrejtja e madhe tek sllavėt
ndaj shqiptarėve, aq mė shumė nxiten shqiptarėt qė nė luftėn e pėrgjakshme
dhe vdekjeprurėse akoma mė shumė i kundėrvihen kundėrshtarit fitimtarė.
Lėndimet qė vijnė si pasojė e luftės sė ashpėr u ngjajnė mishtoreve. Ushtarėt
sllav me lėndime tė tmershme tė shtruar nė spitalin
e Vranjės janė dėshmi e njė pėrleshje tė karrakterit mesjetar. Foto: Shqiptarėt
e zėnė rob nga ushtria pushtuese serbe 1912 Disa mijėra sllavė nga veriu, Ēekia dhe Sllovenija janė paraqitur vullnetarisht tė
luftojnė krahas me sėrbėt. Nė ndėrkohė kėta persona
janė refuzuar shkaku i numrit tė madh tė ushtarėve sėrb. Njė gjuetar slloven
tetėmbdhjetėvjecar ėshtė pranuar, pasi ka qenė kėmbėngulės pėr tė marrė pjesė
nė luftė. Kur austriakėt ia ndaluan kalimin e kufirt nė Semlin, tejkaloi me not lumin Sava me rrymė tė ashpėr dhe u paraqit tek
njėri nga komandantėt nė Beograd. Kur atje u refuzua, me
vetė iniciativė tuboi njė numėr bosnjakėsh dhe shkoi pėr nė front. Aty mė nė
fund, pas shumė pėrpjekjeve, u vendos qė tė pranohet si pjestarė i komitėve
vullnetarėve. Nga ana tjetėr studentėt nga Laibach (Ljubljana) u refuzuan. Ne kemi nė mesin tonė njė numėr tė
konsiderueshėm tė korrespondentėve sllav dhe nė vecanti rus, mes tyre edhe
korespondentin e njohur ēek Klofatsch,
qė poashtu ėshtė luftentuziast, sikur edhe revistat e buta austriake. Megjithate asnjė nga ne
nuk ka parė ndonjė gazetė kėtu, bile edhe nuk kemi parė gjatė shtatė ditėve
tė fundit ndonjė gazetė. Aq mė pak edhe kemi dėgjuar diē nga vendlindjet
tona. Tani kemi njė zyrė tė rregullt tė gazetarėve me kriterie tė rrepta
pune. Zoti e dinė a do tė arrijnė letrat tona nė destinacionin e duhur. Posta
dhe telegrafi janė kėtu nė gjendje kaotike. Askush nuk e din edhe sa do tė na lejojnė
tė qėndrojmė kėtu nė Vranjė. Ushtria ėshtė e gatshme pėr tė hyrė nė Shkup.
Nėse jo komforte pėr tė qėndruar, do ishte Vranja nė kushte tjera tepėr
interesante pėr turistėt. Ky qytet i vjetėr turk ėshtė tejet i ngjyrosur, dhe
bahēet e shtėpive shkėlqejnė me tė gjitha ngjyrat qė sjell vjeshta. Qyteti ka
edhe njė lagje me romė, qė banojnė nė kasolle dhe
kulla vėzhgimi tė ndėrtuara nga druri. Nė afėrsi tė qytetit gjendet njė mal, qė pėr
momentin e konsiderojmė si vendi i qėndrimit tė tė dashurave tona. Kemi
telashe tė arrijmė deri atje shkaku i kontrollave tė shumta nga ana e
komitėve tė armatosur me bajoneta. Komitėt nuk kanė
respekt edhe pėr shiritin tre ngjyrėsh qė e mbajmė nė dorė, sepse ata
mendojnė se ne do tė dezertojmė dhe do tju dorėzohemi turqėve. Nga ky mal gati se e shohim kampin
ushtarak nė Kumanovė, nga kėtu shihen trenat qė prore bartin kafshė, miell,
bukė dhe vezė deri tek vija frontale. Mjekėt e
malerias rėndė tė armatosur marrin kuajtė me vete pėr tė arritur deri te
fusha e betejės dhe pėr tė arritur qėllimin. Do tė donim sikur tė na lejohej
edhe neve tė shkonim bashkė me ta! Ne vėzhgojmė ēdo
tym qė ngjitet nė qiell nė drejtim tė Egri Palankės dhe Kumanovės. Mirėpo
grupet e njerėzve qė gjithnji i shohim nėpėr lugina
janė ushtarėt, qė akoma nuk kanė arritur tek pika e zjartė, por i dėgjojmė
krismat e tyre kur gjuajnė larg. Ndoshta do tė vijmė njėherė deri atje.
Vagonat qė sjellin ēdo ditė tė lėnduar nga fronti dėshmojnė pėr luftime tė
ashpra. Neve na ėshtė premtuar se nė betejėn e madhe nė Ovēe Polje do tė na
mundėsohet tė vėzhgojmė nga afėr betejėn. * * * Monarkia - 02.11.1912 Jeta nė Kryeshtab -
Rrėfimet e dėshmitarėve pėr betejėn e Kumanovės -
Barbarizmat e Bashibuzukave Nga korrespondenti ynė i dėrguar
Vranjė, 26. Tetor Ėshtė e ēuditshme sa shpejtė njerėzit e
civilizuar arrinė tė zhyten dhe tė kthehen nė njė gjendje natyrore primitive
dhe ti pėrshtaten tmerrit. Kėtė e provuam ne nė Vranje, dhe ēuditshmėrisht shkon mirė. Hotel
Vranja, qė nė kushte normale do ti dukej dikujt si
shtallė, pėr momentin ka mbi pesėdhjetė korespondentė dhe shumė mė shumė
oficer qė ushqehen kėtu. Shpesh duhet tė kacafytemi pėr tė marrė pak nga
gjellėrat e ēuditshme qė na servohen kėtu. Servohet nėpėr pjata tė ndotura,
servietat janė tė pėrdorura tė paktėn dhjetė herė pėrpara se ne ti pėrdorim, ndėrsa pėr pirunat dhe thikat sdua as tė
them diēka. Kur pėrfundojmė tė hamė, kėmbėt na bien
nė tokė. Ne faktikisht nuk kemi llogari tė kemi
dyfishė pjata mė shumė. Mundohemi ti blejmė kamarierėt qė tė na servojnė
pjesėt mė tė mira tė gjellrave, thuaj se mė nuk kemi ndjenja turpi. Hamė
gjėrat me kėnaqėsi, gjithēka ėshtė mirė, mirė
vetėm e vetėm tė hamė diēka. Pėr pastėrtinė tonė personale as qė nuk
dua tė foli. Shkėlqimi i ēizmeve ėshtė njė term i
panjohur nė hotelet e sėrbisė jugore. Bile edhe ska nevojė pėr tė pastruar
ēizmet, sepse menjėherė pas pastrimit pluhuri i njollos ēizmet. Uji ėshtė
artikull ushqimor luksoz, qė na shpėrndahet me sasi
shumė tė vogla. Bile edhe anglezi mė modest nuk do tė shkonte me shall nė
qafė, dhe thuaj se tė gjithė e kemi lėnė mjekrėn tė na rritet. Pėrsėri dukemi si xhentėlmena pėrballė
oficerėve dhe ushtarėve sėrb, mirėpo ata e kalojnė tanė ditė nėpėr balta. Nga
ana tjetėr ushtarakėt sėrb duken shumė mė tė pastėrt nė krahasim me bashi buzukat dhe arnautėt e arrestuar. Sot vizitova tė arrestuarit nė burg tė
ardhur kėtyre ditėve. Ishin njė grup njerėzish tė tmershėm. Fytyra tė
ēmendura dhe tė ashpra, pleq e tė rinjė nė mesin e tyre. Tė papastruar dhe
tesha laramane qė mezi rrinin nė trupin e tyre. Tė ndershėm janė por tė
poshtėruar, nėnēmuar dhe keqtrajtuar nė burg, vėshtirė se do besoja se kėta
njerėz janė nė gjendje tė bėjnė barbarizma siē flitet kėtu. Se
kėta njerėz pėrdorin dhunė dhe barbarizma ėshtė vėshtirė tė mendohet. Nga ana tjetėr sot pata rastin tė foli me njė ushtar sėrb qė ka jetuar kėto tetė vitet e fundit
nė Berlin, dhe qė tani lufton nė betejėn e Kumanovės. Ai mė trishtoi me
mėnyrėn se si e pėrshkroi betejėn. Gjithēka ēka ishte sėrbe ishte vrarė dhe
pėrndjekur pėrpara se tė vinte ushtria sėrbe nė ndihmė. Gratė dhe fėmijėt ishin
vėrė nė maje tė bajonetave. Mitralozėt sėrb pastruan mes shqiptarėve, tė
cilėt kanė si shprehi tė sulmojnė nė grupe. Njeriu nuk mundte ta kaloje
rrugėn pėrtej pas dy ditė luftimesh nga kufomat e atyre qė ranė nė kėtė
luftė. Kėshtu qė ishte e nevojshme tė kontrollohen tė gjitha shtėpiat qė mos
tė ishte fshehur ndonji, ngaqė kishte rrezik tė sulmeve nga njerėzit e egėr. Disa shqiptarė ishin mirė tė armatosur me armė moderne, dhe komandoheshin me koda gjermane nga
oficerė turq. Shqiptarėt qė pėsuan nga kjo luftė sipas ushtarit sėrb sillej
nė rreth 3.000. Mbreti Petar Karagjorgjeviq akoma gjendet kėtu nė Vranjė.
Flamuri mbretėror tre ngjyrėsh me shqiponjėn sėrbe
valon mbi njė villė qė ka nė katin pėrdhes njė shitore, sepse pikėrisht kėtu
mbreti ėshtė mysafir. Nesėr ose
pasnesėr shpėrngulet kryeshtabi nga Vranja pėr nė Preshevė. Urat
hekurudhore janė riparuar, kėshtu qė kanė ngelur edhe nėntė kilometra nga
muret e Shkupit. Vetėm sikur tė ishim tė liruar nga ky
shiu qė na ka kapluar dhe qė ėshtė i pafund dhe qė i ka vėrshuar rrugėt.
Rrezet e diellit aq pak na kanė rrezitur saqė nuk ia vlen tė them diēka.
Qielli nuk duket fare nga mjegullat e erėta qė edhe i mbulojnė malet e
qytetit tė mos duken. Kėto mėtutje na e bėjnė tė pamundur tė shohim malet nė
Maqedoni, qė shpresojmė ti shohim pas pak, nėse na
lejohet. Mirėpo dalėngadalė po bėhemi pak skeptik. E vetmja, pėr momentin
ėshtė ngushllimi, se tė gjithėve na kanė ndaluar. Mirėpo ne
akoma nuk e kemi humbur shpresėn se pėrpara se tė fillojė lufta nė Ovēe Polje
do ti azhurnojmė letrat, Shkup. * Bashibuzuk dtth. trupa ushtarake turke tė ēregullta.
Janė pėrshkruar si trupa qė keqtrajtojnė dhe jo tė disciplinuara. Ndoshta
disa nga to ishin shqiptarė. * * * Monarkia - 05.11.1912 Rrėnia e Shkupit - Triumfi Sėrb -
Vallja e Mbretit Nga korrespondenti ynė i dėrguar Vranjė, Nėntor 1912 Shkupi
kapitulloi, Sėrbia festonė! Na u bė e ditur sonte, kur ishim ulur nė salonin
e hotelit dhe darkonim. Nė hotel ishim
oficerė dhe korespondentė bashkė me princin Alexis. Duke pritur hyri nga dera
kryeministri Pashiē, dhe pėr njė moment u pėrhap lajmi pėr rėnien e Shkupit,
lajm ky qė u mirėprit me duartokitje dhe brohoritje.
Shkupin e fituam thuaj se pa luftė. Turqit vendosėn tė tėrhiqen pa
kundėrshtuar fare. Sėrbia e arriti
qėllimin e vetė kryesorė brenda tetė ditėve. Mbrėmja qė pasonte pėr fitoren
sėrbe do tė ishte e paharruar nė vetėdijen e saj qė e vėzhgonte. Dhjetė minuta pasi kryeministri sėrb na e
kishte bėrė tė ditur fitoren sėrbe filloi para hotelit tė dėgjohet orkestri i Shtabit Gjeneral. Asnjė sėrb dhe asnjė korrespondent, pa
marr parasysh pėrkatėsinė kombėtare, nuk mendonte pėr bukė dhe pije, tė
gjithė qytetarėt e Vranjės dolėn qė tė festojnė dhe bashkangjiten toneve tė
orkestrit qė interpretonte hymnin kombėtar sėrb. Rroftė Mbreti Petar Karagjorgjeviq!
Rroftė pėr unionin e ballkanit, poshtė parazitėt osman. Njė hėnė e kthjellėt
tetori ndriēoi skenėn e ēuditshme. Makinat ushtarake erdhėn pėr tė pėruruar
mbretin pėr fitoren. Makinat ishin tė
parat, ndėrsa pas tyre vinin orkestri ushtarak me
kėngė sllave dhe qytetarėt e Vranjės. Nga Pashiēi deri tek oficeri me gradė
mė tė ulėt dhe komitėt, tė gjithė ishin nisur rrugės tek vila ku ishte
vendosur pėr ta pėruruar mbretin pėr fitoren. Turma rritej gjithnji e mė shumė rrugės
pėr tek villa ku ishte vendosur mbreti. Me duartrokitje dhe brohoritje
kėrkohej mbreti Petar tė dalė pėrpara tė tubuarve. Ai nuk u shfaq nė dritare,
por doli nga villa dhe ua shtėrngoi duart tė pranishmėve. Tė tubuarit filluan
tė marshojnė rrugėve tė qytetit duke festuar dhe brohoritur se ra nė duart e
sėrbėve bastioni mė i fort i turqve. Dhe sėrish tek salloni i madh i hotelit ku darkuam, aty prap u festua siē e kanė traditė
sllavėt e jugut. Me verė dhe brohoritje u vazhdua edhe mė tej. Orkestri
ushtarak hyri nė hotel, dhe bėnte aq zhurmė sa qė menduam se do tė rrėzonte
muret e hotelit. Dhe gjithnjė kėndohej
hymni kombėtar, pastaj ai grek, malazez dhe francez e rus. Me fjalė tė
bukura mundohej tė pėrkthente njė oficer i lartė sėrb kėnaqėsinė qė kishin
sėrbėt. Korrespondenti ēek pėruroi
sėrbėt pėr fitoren dhe shtoi se Shkupi nuk duhej asnjėherė mė tė biente nė
duart e turqve. Ndėrsa Mac Hugh nga Daily Express solli urimet e popullit
anglez dhe citoi deklaratėn e Lloydit Georges ku thuhej se kjo luftė duhej ti
sillte ballkanit tė osmanlinjėve pėrparim kulturor. Falba nga tribuna foli nė
emėr tė Italisė. Mirėpo mė i gėzuar ishte korespondenti bullgar Popov qė
solli urimet e bashkėkombasve tė vet, duke mos u ndalur me
brohoritjet, rroftė. Tė gjithė janė tė entuziazmuar, oficerėt
pėrqafojnė korrespond- entėt e luftės. Vetėm
korrespondentėt austriak dhe gjermanė janė tėrhequr pa asnjė zhurmė. Ata
nuk ndjehen sikur nė shtėpi tė vete kėtu. Disponimi negativ ndaj tyre nuk mund
tė fshihet. Ka bubullima nė qiell. Por
sėrbėt kanė tė drejtė tė festojnė. Kur folshin pėr fitoret nė Prishtinė,
Kumanovė, Egri Palanka dhe Novi Pazar, ishte qetėsi dhe u organizuan festa
modeste tė kėndshme pa shumė ekzagjerime. Mirėpo kėsaj rradhe ėshtė
krejtėsisht ndryshe. Tavolina ku ėshtė ulur Princi Alexis
ėshtė qendra e festės, qė nė njėfarė mėnyre figuron si
e ēuditshme pėr ne nga vendet nordike. Mirėpo papritmas muzika u shndėrrua nė
njė valle tė vrullshme. Oficerėt dhe ushtarėt filluan si zingjir tė vallzonin
rreth e pėrqark tavolinave. Ishte Kraljevo kollo, hymni kombėtar dhe
vallja e mbretit. Ndėrsa pas njė ēasti saloni hotelit u mbush me njerėz qė filluan tė kėndojnė dhe vallėzojnė. Vallen e
filloi princi, Alexis Karagjorgjeviq. Gotat gjindeshin ēdokund nė salon.
Oficerėt e entuziazmuar na morrėn edhe neve korrespondentėve nė valle.
Anglez, francez, skandinav, ēek, rus, bullgar dhe italian vallzonin vallen e
gėzimit pėr rėnien e Shkupit. Vallja bėhej gjithnji e mė e vrullshme,
dhe gjithnji e mė shumė brohoritej rroftė mbreti. Dritaret shkėlqenin sikur
tė ishin tė kuqe nga flakėt e zjarit tė ndezur nė sheshin e qytetit.
Pėrderisa shkruaj unė kėto rreshta, vallėzonė princi Alexis pėr fitoren
sėrbe, ndėrsa rrugėt e Vranjės festojnė me muzikė
dhe brohoritje Rroftė Mbreti Petar Karagjorgjeviq! Rroftė Unioni Ballkanik!
Vdekje Parazitėve Osman! * * * RIGET - 7.11.1912 Gjueti Serbe
njerėzish Trupat serbe drejtojne nje lufte
shfarosese te frikshme ndaj popullsise arnaute - banoret hidhen jashte nga
shtepite dhe qellohen me arme si minj - telegram
special nga korrespondenti jone i derguar prane komandes serbe. Yskyb mbi Semlin, e Merkure Lufta serbe
ne Maqedoni ka marre karakterin e nje masakre te tmerrshme te popullsise
arnaute (Shqiptare). Ushtria ndjek nje lufte shfarosese te
tmerrshme. Sipas prononcimve nga oficere dhe ushtare jane vrare 3000 arnaute
midis Kumanoves dhe Yskyb dhe 5000 perrth Prishtines. Fshatrat arnaute
rrethohen dhe me pas ju vihet zjarri. Banoret qe dalin nga shtepite qellohen
per vdekje si minj. Kjo gjueti njerzish tregohet me gezim nga ushtria serbe. Gjendja ne Yskyb eshte e tmerreshme. Jane bere kontrolle ne
shtepite e arnauteve dhe nese gjenden gjera qe ngjajne me arme njerzit
qellohen ne vend. Eshte shume e pasigurt qe te qarkullosh ne rruge sepse
vashdon te qellohet drejt shtepive dhe brenda tyre. Ne
ēdo moment fluturojne plumba te vegjel neper rruge. Dje 36 arnaute u denuan me vdekje pa gjyq dhe u ekzekutuan ne vend. Lumi siper ne
te djathte eshte i mbushur me kufoma. Ēdo dite krijohen ekspedita gjuetaresh ne fshatrat perreth. Dje nje officer serb me tha mua se kishte marr pjese ne nje gjueti te tille ku
njekohesisht mburrej se pardje me ne fund kishte vrare 9 arnaute. Nuk kalon asnje dite pa patur ndonje
vrasje makabere e ndonje arnauti. Une dergoj kete telegram me
nje korrier te veēante nga Yskyb ne Semlin per te shmangur censuren e forte.
Do te provoj me vone qe te dergoj korrespondencen. * * * RIGET 12.11.1912 Rendesia e veēante
ndalohet Panik ne
kryeqytetin maqedonas - arnaut - vrasjet - kontrollet ne shtepi dhe qellimi
ne rruge. Yskyb, 3 nėntor , e diele. Nga korrespondenti
ynė Ketu ne Yskyb ne
kemi mesuar per luften me te gjithe tmerrin dhe egersine e saj. Ne nomentin
qe zbritem nga treni, i cili na solli ne dhe gjeneralin e shtabit ne sheshin
e luftimeve ne Kumanove. Ne hyme ne sallen e
pritjeve dhe u mbushem me perjetime. Pamja jone e pare me e frikshme, qe une
nuk do ta harroj kurre, ishin dy ushtare turq, kokat e te
cileve ishin plotesisht te shkaterruara nga nje shperthim granate, shtrire ne
nje barele ne sallen e pritjes akoma te gjalle dhe me koka te qepura si te
mundnin. Mijera miza rrotulloheshin ne kokat e tyre
te pergjakura dhe krijonin figura te frikshme. Keto ishin skena dramatike ne i perjetonim cdo dite. Ne ndodhemi ne
mes te nje toke te pushtuar por akoma jo e mposhtur, ku urrejtja ndizet nga
te dyja krahet, ku pasioni drejton njerzit qe te bejne egersi te
paimagjinueshme. Ndjenja e fitores nuk
i ka bere sllavet e jugut me te bute por me te eger
e me luftarake. Nga ana tjeter edhe urrejtja eshte shume here me djegese se me pare dhe mjafton te kalosh vetem ne
rruget e qyteteve per ta vertetuar kete. Rojet tona jane shume te eger
sidomos mbasi kemi arritur ne vendin e luftimeve.
Informacionet qe ata na japin ne me bollek jane
shume te cunguara dhe pa vlere, por mbrapa tyre jane shume gjera qe ata
fshehin. Masakrat e arnauteve
sigurisht qe nuk mund ti tregosh zyrtarisht.
Keto letra do te vijne ne Europe vetem nepermjet
telegrameve speciale ose korriereve. Yskyb eshte nje qytet i bukur dhe
oriental qe shtrihet ne luginen e Vardarit, i
rrethuar nga male qe se fundmi jane zbardhur nga bora. Kur e shikon qytetin
nga malet e shumta te jep nja pamje te paqme, vetem
nje avull qe del tregon kaosin qe rrjedh neper rruge nga mengjesi deri ne
darke. Ne nje moment pa
pritu degjohet nje oshetime burie dhe nje regjiment ushtaresh qe marshojne me
hap ushtarak. Kjo eshte nje pjese e armates se trete qe keto dite kalon midis
qyteti per te kaluar perms Shqiperise drejt Durresit. Te lodhur per vdekje,
ushtaret mezi terheqin kepucet e tyre gjysem te
prishura, te etur per uje e te uritur per buke. Papritur nje shperthen nje
toge ushtaresh qe i shtohet rreshtave te
regjimentit, gjithshka duhet te perparoje me shpejt. Rrotat e renda nuk kane
asnje respekt gjithēka duhet ti hape rruge. Muhamedanet duhet te ngjeshen fort pas murit. Shqipetaret me
kilota te bardhe, besimtare, rober te keqtrajtuar me koke te rruara, osmane
te civilizuar me kapelet e tyre tradicionale mbeshteteshin me shpatulla sa
mundeshin qe te hapnin rruge. Ushtaret e lodhur per vdekje ndeshnin vetem
fytyra te egra dhe shikime te mprehta, por per fatin e tyre te mire ndodhen 35.000 pushke te konfiskuara dhe te
fshehura mire ne Yskybin e shkaterruar. Masakra nuk u realizua per shkar te mungeses se armeve, por ne rest do te
kishte arme mjaftueshem vetem zoti mund te na kishte shpetuar. Nder te tjera kishin bere cishte e
mundur per ti dhene qytetit nje pamje serbe. Mijera metra pelhura te kuqe,
blu dhe te bardha vareshin duke formuar tringjyreshin e shemtuar qe
pershkronte cdo dere dhe dritare. Edhe shtepia me
shqiptare me e demtuar
ka nje cope te bardhe si shenje qe osmanet jane dorezuar. Urrejta godet kur nata bie. Te jesh ne qytet pas ores 6 eshte nje cmenduri edhe nese je i
armatosur deri ne dhembe. Prapa dritareve me kangjella jane ato pushke qe
ende nuk jane konfiskuar gati per te shtene kedo. Ne, qe takojme
njeri-tjetrin ne keto vende qe me pare kane qene
shtepi publike, pronaret e tyre sot i quajne per hotele, e dime qe sa e
rreziksheme eshte qe te levizesh ne keto ore. Vetem disa rruge kryesore jane
te ndricuara ne rastet e tjera jemi te detyruar te
ecim ne rrugica te erreta. Une, qe jetoj ne nje
hotel me emrin e madh Paris, isha
mbreme per darke te nje koleg. Gjate rruges
perjetova dy atentate. Te shtenat ishin ndoshta mbas meje por nuk jam
i sigurte se nga vinin. Nje moment me pas u arrestova
nga nje patrulle serbe. Ata u sulen me furi drejt
meje me bajonetat e ndritshme. Une u perpoqa te sqarohesha por pa ia
arritur qellimit. Cdo here, qe une u perpiqesha te arrija ne
xhepin e brendshem per te nxjerre mjetin e identifikimit goditesha nga
bajonetat e mprehta. Ata mendonin qe isha une ai qe kishte qelluar. Te gjitha
protestat dhe thirrjet e mia qe i thoja se une jam korrespondent (gazetar)
nuk ndihmuan. Vetem kur arritem ne stacionin e
policise u lashe i lire mbasi isha kercenuar per vdekje nga arme serbe dhe
turke. Policet nxituan drejt vendngjarjes per te
bere kerkime atje ku kisha shtene (vendngjarje). Gjate kerkimit ne
vendngjarje u ndoqen me nje sere kontrollesh shtepi te ndryshme. Ne shume raste
keto kontrolle pasoheshin me viktima. Nese ka ndonje
dyshim e gjithe lagjja rrethohet nga ushtria, shtepite kontrollohen
imtesisht, dhe patrullat perbeheshin nga njerez te
eger dhe te shemtuar. Ne rast se te dyshuarit nuk i
eksekutonin ne vend i merrnin me vete duke i vene para nje gjykate lufte qe
ishte e vendosur ne nje shtepi ne sheshin e qytetit. Te dyshuarit qe coheshin ne gjykaten e luftes rrine te lidhur gjithe
diten ne oborrin e gjykates. Jashte rrethimit ndodhen shume te njohur
dhe familiar te te ndaluareve qe shtyhen vetem per ti thene dicka te afermve
te tyre. Ne gjyake procesi eshte i shkurter. Nese u eshte gjetur arme denimi
eshte eksekutim ne grykederdhjen e lumit Vardar, mengjesin tjeter ne ora
5:00. Nese nuk u eshte gjetur arme i ndaluari ndoshta
lirohet. Por dhe ne kete rast eshte vetem ndoshta. Masakrat
mbi arnautet ishin pikerisht nje gje e perditshme, nje sport gjahu per
ushtrine serbe. Nje dite une isha bashke me nje korrespondent te Daily Mirrors
dhe ishim deshmitare te nje skene te ketij lloji. Nje arnaut erdhi me
shpejtesi nga nje rrugice prane nesh i ndjekur nga tre ushtare serbe. Te
shtenat na kaluan para hundes dhe djali u rrotullua pertoke. Ai ishte ulur dhe mbante koken mbi gjunje dhe shikonte i
frikur. Njeri
nga ushtaret shkrepi armen, e pranoj, u ktheva per te mos pare ate qe ndodhi.
Personi qe u vra kishte thene dicka te keqe per Car
Petarin. Mbi te gjitha te gjithe serbet i shikonin
arnautet ne kafshe te egera e te demshme, qe duhen shfarosur. Ne sallen e
ngrenies, ku ne luftonim per ushqimin e shpifur me shume piper nese mund te
quhej ushqim - mblidheshin cdo mbremje qindra ushtare dhe oficere te gradave
te ulta. Ne Prishtine dhe ne
rrethinat e Kumanoves eshte bere ceshte e mundur per te shfarosur
popullesine shqiptare. Ne festat e zhurmshme, ku
ne festonim me ata qe kishin mundur osmanet degjojme gjera te mira. Sipas atyre qe thone oficeret dhe
ushtaret jane 3.000 arnaute te varrosur ne fshatrat
e shkaterruar dhe qe del akoma tym midis Kumanoves dhe Yskyb. Akoma me teper jane qelluar per vdekje ne zonen e Prishtines. Ne rrethinat e Yskyb cdo dite e qahet nga nje fshat.
Fshatrave i vihet zjarri dhe njerezit dalin nga shtepite e tyre per ti u shmangur tymit te dendur dhe kur dalin qellohen per
vdekje si kafshe te egra. Njė
nenoficer me inkurajoi qe te merrja pjese ne nje
ekspedite te tille. Ai do te me gjente nje pushke
dhe 200 plumba, ne menyre qe une te kuptoja se sa argetuese ishte per ta. Dje
ai vete me duar e tij kishte vrare 9 arnaut nga 200
qe ishin vrare ate dite. Tymi
i bardhe qe dilte nga shtepite qe digjeshin dukej si njolle e bardhe mbi
malet blu qe na rrethojne, oshetima e te shtenave qe
ne degjojme konfirmojne keto historite barbare qe jane bere me krenari dhe ne
menyre te lirshme. Njerezit qe kalojne perkrah lumit na thone qe lumi metej
eshte i mbushur me kufoma. Ne arrijme te shohim disa
kufoma qe lumi i sjell ne drejtim qytetit. Gjendja jone eshte e padurueshme per
shkak te censures se forte. Censura eshte aq e forte
sa jo vetem nuk na lejojnė te flasim por dhe shume telegrame dhe letra nuk
dergohen. I pari nga ne qe
u perjashtua ishte nje gazetar Italian, pershkak se ne nje leter per gazeten
e tij kishte informuar qe infermieret e kryqit te kuq serbe rekrutohen nga
shtepite publike te Beogradit. Ai ishte perpjekur
per te cuar me post dhe telegrame pertej kufirit kete artikull. Une mendoj se
te gjithe (gazetaret ) jane te bindur se do te
zhduken pergjate pak ditesh (dmth do te vriten). * * * RIGET 13.11.1912 Publikimi eshte
ndaluar Car Petar Karageorgevics mberrin ne kryeqytetin maqedonas. Nje Bisede me
Zhan Darkun serbe. Yskyb, E Hene 4 nentor (1912) Car
Petar Karageorgevics mbajti festime me madheshtine me
te mundshme nen kushtet e kaosit te luftes per mberritjen e tij ne qytetin e
vjeter residencial Shkup (turqisht
Yskyb) te Car Stepan Dunshan. Serbet e rinj kane pushtuar Serbine e
vjeter pas 500 vjetesh dhe eshte e dhene qe kjo do te jete perjetesisht. Ne shtabin e
pergjithshem nuk eshte folur per gje tjeter vec kesaj ngjarje historike ne
kater ditet e fundit. Te premten e shkuar u hoq shenja turke nga trari i stacionit te trenit dhe u vendos nje shenje e re e
shndriteshme ku shkruhej Stacioni Mbreteror Serbe Shkup. Kjo ishte pergatitja
e pare. Ne diten e
mberritjes se carit filluan pergatitjet qe ne oret e para te mengjesit. Nen
zhurmen cjerrese te sinjaleve qe vinin nga borite, regjimentet marshojne nga
kampet drejt qytetit. Te gjithe banoret qe kane kilota te bardha ose fese te
kuqe detyrohen te qendrojne brenda ne shtepi. Qe ne ora 11:00 formohen dy
rreshta me ushtare si nje mure i gjalle nga stacioni i trenit deri te kisha
vjeter dhe deri te vila ku Cari do te
qendroje. Sheshi para stacionit mbushet plotesisht
nga formacione kavalerie, gjithshka eshte gati per pritjen. Pritja behet sipas traditave serbe. Gardiani jone kryesor ( mendoj se behet
fjale per ate qe ruante gazetaret), i sapo emeruari Vojvod Generalissimus
Gjeneral Putnik, i shoqeruar nga
prefekti i qytetit turk te zaptuar Reshat Afendi, dhe nga prefekti i sapo
emeruar Haxhi Rulic, i duhej te prisnin gjate deri ne mberritjen e trenit
elegant mbreteror. Kur treni me ne fund mberrin
ne ora 16:00 ne te gjithe ishim duke vdekur se ftohti. Mbreti duket shume i dobet dhe i duhet
ndihme ne momentin kur duhet te zbresi nga vagoni.
Ate e drejtojne princi i kurores Aleksander, princi Georg dhe presidenti
Pashic. Ne nje moment degjohet nje oshetime nga
trupat ushtarake dhe prefekti ben nje hap perpara dhe i ofron Carit buke dhe
kripe nga nje fare e vjeter serbe. Me kete gjest tregohet se sa te lumtur
popullesia serbe eshte qe pas 500 vjetesh ti uroje mirseardhjen
trashegimtarit Car Stepanit ne troje te vjetra serbe. Car
Petari pergjigjet, me gojen plot me ushqimet qe iu
serviren me rastin e mberritjes, dicka qe linte te kuptohej qe ai me te
drejte te plote e ka marre kete vend me arme qe ne kohe me pare ishte
pushtuar nga osmanet me dhune Momenti kur i kapuri Reshat Efendi (prefekti turk i qytetit) duhet ti
uroje Carit mirseardhjen mberriti. Te gjithe syte jane drejtuar drejt turkut te zbehur dhe me sy te varur tek sa qendron para mbretit.
Mund te shohesh tek ai sforcimin per te thene fjalet
qe ia kane mesuar me detyrim. Me ne fund erdhi dhe
fjalimi i tij i shkurter qe vijon keshtu: Lart madheria juaj. Fati i ka lene armet osmane. Kete vend qe 500
vjet me pare ne e pushtuam me shpate tani ju perkete
me te drejte juve. Ne emer te popullesise muhamedane
une u perulem. Situata e turpshme u mbyt nga britma te
turmes. Pas nje momenti Cari Petar, Putnik dhe presidenti (Pashic) u ulen ne makine
dhe me nje shpejtesi te madhe i ndjekur nga garda dhe kavaleria. Ne Kishe Cari beri lutjen e pare ne Serbine e vjeter dhe
me pas nisen drejt viles. Evenimenti historik mbaroi. Une pata kenaqesine te
krijoja njohje personale me Zhan DArk
serbe Sofia Javanovic. Kur isha ulur ne
sallen e ngrenies ne Hotel Paris mberriti ajo (Sofia Javanovic), Heroine e
komitacit, e ndjekur nga dy miq te saj, burra. Sofia, qe me
pare se te ishte heroine ishte stenografiste ne Beograd, ishte veshur si
burre me veshje maqedonase, me floke te qethura me makine, e armatosur me
karabine dhe me nje brez mbushur me bomba dore. Ajo eshte shume e bukur. Fale nje komitaci gjermanfoles arrita te
flisja me armiken e turqve te armatosur rende. Ajo
ishte shume e gatsheme te me jepte informacione mbi
veten dhe mbi arritjet e saj. Eshte nje histori shume prekse. Sofia eshte e lindur ne
Beograd ne 1893. I ati i saj, i cili kishte marre
pjese ne disa sulme luftarake kunder Turqise, ishte aq armik i zjarrte i
turqve sa qe dhimbja e tij me e madhe ishte qe nuk kishte nje djale qe mund
te merrte pjese ne luftime. Ne shtratine vdekjes ai i la
amanet vajzes se tij qe te luftonte ne nje lufte te mundshme kunder armikut. Lufta po afrohej dhe Sofia beri perpjekje
te medha per tu bere nje pjese e luftes. Ajo kerkoi
qe te behej pjese e ushtrise prane Car Petar, por nuk
ja arriti dot. Ajo arriti te fliste me mbretin prane hyrjes se parlamentit
dhe ai i dha leje qe te bashkohej bandes se Nikola Prokupjes. Dy dite para shpalljes se luftes ajo
kaperceu kufirin me qellim pushtimin e Karaolave
turke prane Velja Glaba. Fale trimerise se Sofise Komitacet ia arriten
qellimit te pushtonin fortesen e vogel. Ajo u ngjit ne tarracen e forteses dhe hidhte granata dore nga te
carat e mureve. Te gjithe turqit qe ndodheshin aty u vrane. Me vone ajo
luftoi me trimeri prane Malit te Zi. Tani ajo i perket ushtrise se princit te kurores Aleksander dhe quhet si heroine si nga ushtaret
dhe nga oficeret. Stenografistja e dikurshme tani bene te
njejten jete si te gjithe komitacet e tjere dhe jeton ne lagjen e tyre ne
qytet. Qendresa e mbretit ne
qytet i bere marredheniet akoma me te pa durueshme. Te gjitha lagjet e
qytetit jane pushtuar nga ushtare dhe eshte bere shume e veshtire per te
kaluar neper qytet. Ne po jetojme ne nje qelberise
te tmerreshme. Kafshe te ngordhuara derdhen rrugeve
ku shtrihen dhe dekompozohen. Fatmiresisht eshte
ftohte se ne te kundert do te kishim vdekur nga era e piset. Dita dites debora zbret faqeve te malit dhe ne mengjes rruget ndrisin nga ngrica. Ne nje fare
menyre ne na u thye pak syri me ushtaret serbe. Niveli i tyre i perceptimit
(Inteligjenses) eshte minimal, por ata jane shume kerkues dhe jane te
durueshem. Me nje cope buke te thare dhe me kepucet
e tyre gjysme te shakterruara mund te mareshojne me dite te tera pa u ankuar.
Ata ecin me nje hije qe te jep pershtypjen se nuk
kane frike as nga vdekja dhe me nje trimeri prehistorike qe i ben ata te
fitojne kudo. Kultura e tyre shkon rreth 300 vjet prapa, por te to eksiston
nje njeri i se ardhmes. Me fjale te tjera ata jane
sic ushtaret duhet te jene, pa nerva dhe te bindur si kafshe, pa aftesi per
te menduar ne menyre logjike mbi urdherat qe u jepen. Aftesi per te gjykuar
drejte ne raste te vecanta eshte dicka qe nuk
ekziston per ta. Posta dhe telegrafa ne
Yskyb eshte ne kaos te papare. Telegramet qe jane mbi 5 dite te vjeter akoma nuk kane mberritur ne destinacion. Ne
ndeshemi cdo dite me censuren, qe premton, perkulet dhe qesh. Ne nuk kemi marre asnje nformation nga Danimarka qe prej
14 ditesh. * * * RIGET - 14. 11. 1912 Botimi ndalohet Nga i derguari yne Yskyb ( Shkup) ne Nentor
(1912) Foto: Fritz Magnussen Ne ane te lumit
Vardar poshte ures se madhe qe lidh dy pjeset e Shkupit qendron nje peme
shume e vjeter. Gojedhenat tregojne qe sultan Murati pas luftimeve ne Kosove (1389) i fut ne qytet. Muhamedanet per 500 vite me rradhe e kane perdorur kete peme per te varur njerezit
e denuar per vdekje. Shume gjak ka rrjedhur nen kete
peme ne kohet e tmerreshme te sundimit turk. Dhe ne ditet e me vona rrenjet e pemes pine akoma dhe me gjak
por tani ate te besimtareve musliman. Te pema ne
mengjes pa dale drita e diellit transportohen te denuarit. Ishulli i vogel
eshte nje vend shume i mire gjykimi dhe bresherite e
armeve ndjellin panik vetem tek lagjet Arnaute ( Shqiptare) qe ndodhen aty
prane. Kur pjesa me e civilizuar e banoreve jane ngritur, te
gjitha gjurmet jane fshire. Nje ushtare serbe, qe 8 vjet ka jetuar ne nje nga kryeqytetet evropiane, me ka treguar per skenat
e tmerrshme. Me ne fund ne morrem
kuajte tone ne Yskyb. Gjate gjithe luftes jemi kujdesur gjithmone qe kuajte
te vijne dy dite me vone ne destinacion. Me kuajte
ne jemi dhe me te lire per te levizur. Koprile Velis
dhe Prizereni u hapen per ne. Se bashku nje koleg anglez dhe nje hollandez
zgjodha te ndermerrja nje ekspedite me kuaj drejt
Prizerenit. Zgjodha te ndiqja ate rruge qe kishte bere Bosa
Jankovics me armaten e trete. Ne kaloruam nga Yskyb qe ne mengjes para
se dielli te ishte ngjitur aq larte sa te mund te shihje majat e maleve te
mbuluara me debore. Rruga per ne Prizeren shkon pergjat lumit Varda. Lugina
per te Petovo serbe (sot Tetova), me pas ngjitet lart ne malet Sar Plania mbi
qytetin Vejle ( mundesisht Vejce) Sa me thelle te futesh ne luginen e Vardarit aq teper gjendesh ne
rrugen e gjere ku armata e 3te levize e pa ndalshme shkon para dhe mbrapa me
furnizime per armaten qe lufton. Ata kishin injoruar nje postblok. Nje
postblok kaq i vogel i perbere prej 3 vetesh kishin formuar nje prite dhe
luftonin ne nje kohe te pa caktuar. Ne vargmalin ne
Sar Planinas ( malet e Sharrit Sh.B) ndodhen shume kasolle shqiptare qe
duken si shtepi te ngitura ne shkembinjte e malit dhe i ngjajne nje kolonie
milingonash. Rruges ndeshim nje tren te mjere ne te cilin ishin
banoret me te lumtur te qytetit. Demat
terheqin ngale qerret e tyre te medha te mbingarkuara me familie turke te
shperngulura. Grate, qe jane te mbuluara ne fytyre, jane ulur midis lloj lloj
sendesh kuzhine, me femijet e tyre qe thanin se ftohti dhe te mbeshtjelle
rreth gjoksit me copa te ndryshme. Burrat ecin ne krah dhe nxitojne demat. Se
ku po shkojne as vete nuk e dine, dine vetem qe jane perzene nga shtepite
prej fitimtareve. Mbi Vejce kalojme ne qytetin e pare te djegur. Kasollet
vazhdojne te digjen dhe tu dale tym. Nuk duket asnje njeri i gjalle. Ne
fillim nuk shohim as edhe nje kufome, vetem ne dalje te fshatit shohim nje
tufe shqiptare te vdekur qe shtrihen ne nje hapsire te vogel. Ne u mjaftuam vetem duke i pare nga larg. Ne kalerojme me
tej ne gjurmet e armates se 3te mbi Sar Planina. Autokolonat e furnizimit
pakesohen por nga ana tjeter episodet qe tregojne tmerrin e luftes shtohen. Ne nje vend ne rruge ndeshemi me nje qerre te shkaterruar.
Demat e pergjumur, qe kane terhequr qerren, ndodhen aty te
lidhur. Nje familie e vogel kerkon nje strehe per te kaluar
naten nen qerre. Nje burre i vjeter shtrihet i vdekur per toke, gishtat e
tije jane ngulur thelle ne balten e rruges. Gruaja e familjes eshte ulur e
kerrusur dhe dy femijet e vegjel me fytyrat e tmerruara shikojne nga shalli
qe i mbeshtillte. Burri i families, nje arnaut i ri, punon ne menyre te
deshperuar per te rregulluar rroten e shkaterruar. Rruga nepermjet Sar Planina eshte e frikshme dhe pothuajse
e pa kalueshme. Nese eshte e vertete qe njesia Shrapnels ka kaloruar ne keto
shtigje malore, atehere kane treguar nje aftesi mbinjerezore. Keto shtigje
malore kalojne ne humnera te thella dhe ne shtigje te errta. Sar Planina ka qene nje nga vendet me te
mira per fshehje te bandave arnaute. Ne pyllin e ulet me siguri akoma fshihen nje pjese e
armiqve te rrezikshem. Ne nuk i ndjeme fare ato. Ne devijuam rruges qe ndiqet nga autokolonat e furnizimit.
Here pas here takojme ndonje kalores por ne pergjithesi rruga eshte vetmi dhe
qetesi. Nga pasditja kur iu afruam lugines se Prizerenit pame perseri gjurme
te luftes. Ne u ndeshem
rruges me nje njesi artilerie turke te abandonuar, nje fenomen me te cilin u
beme shume familiar me kalimin e kohes. Kuajt e vdekur shtrihen pertoke me
gjithe pajisjet e tyre, me stomaket e tyre te
enjtura dhe te prera qe hahen nga zogjte grabitqare. Prane njesise gjendet
nje arke e sapo hapur municioni dhe perreth arkes ndodhen shume plumba te pa
perdorur. Njesia eshte abandonuar ne nje arrati te menjehereshme. Ne luginen e Prizerenit fshatrat akoma nxjerrin tym.
Atmosfera midis kasolleve eshte e padurueshme. Kam nje ndjenje
sikur muret me lageshtire jane nje material perfekt zjarrvenes. Asnje shpirt
i gjalle nuk leviz midis rrenojave te mjera. Ne nuk shohim asnje kufome. Ato
jane hequr por mund te shohesh vetem derra dhe pula te ngordhura. Serbet luftojne cdo nate me banda te
vogla, te cilet kane arritur ne deshperim per shkak te te ftohtit dhe urise
dhe provojne per te hyre ne qytet per te arritur nje cope buke. Ne qytet jane ushtare
normal jane ne pakice. Nje bande komitacesh mbizoteron. Ata jane njerez qe
jane mesuar te ndeshen me arnautet dhe ua njohin
manovrat. Ata e dine qe eshte me mire te vdesesh se
sa te biesh ne dore te bandave shqiptare, prandaj ato nuk kane meshire mbi
kundershtarin e tyre te uritur. Ne sheshin e burgut
te Prizerenit ndodhen dhe dy trupa shqiptaresh te vdekur nga sulmet e nates. Kufomat e tmerrshme kane
te enjtura ne kembe si prove te dhunes qe keta malesore duhet te duronin ne
kete kohe akull te ftohte. Pothuajse
e gjithe popullsia e frikuar muhamedane ka ikur nga qyteti. Ku jane
arratisur? Pyes nje komitac i cili pasi ngre shpatullat drejton me gisht
drejt maleve, ku eshte rruga per ne Gjakove. Nata jone ne Prizeren eshte nata me e cuditshme ne te gjithe
ekspediten pushtuese serbe. Sigurisht nuk behet fjale per te mberritur ne
shtepi i sigurt per shkak se ne qendronim ne depo
ferme te komicateve prane gjuheve te flakeve qe gjithsesi na ngrohnin nga
pak. Midis komitaceve ka njerez te te gjitha llojeve dhe na mbajne zgjuar
gjithe naten ku shlivovica pihet me gota te mbushura plot. Ata duan te
degjojne ndonje te re nga komanda qendrore. Nderkohe kur ne
mund te informojme vetem per nje fitore te re serbe, ushtojne therritjet e
Zivirove ne naten e qete. Ne malet e larta ndodhet
Gjakova gje qe sinjalohet nga disa pika te kuqe mbi male. Deshmitare te ndryshem na thone shqiptaret e shkrete jane ne gadishmeri
tere kohes. Diku mbas Gjakoves ne drejtim te veriut
ndodhet fusha e zogut te zi ku ndodhet gurin e vjeteruar te varrit te
Sultan Muratit. Komitacet nxjerrin gajdet e tyre dhe
fillojne te kendojne kenget e tyre melankolike (te trishtueshme)
mbi humbjen ne Kosove-polje dhe mbi te madhin Milos Obilics dhe trimerise se
Kraljevic Marcos, dhe vazhdojne deri sa biem ne gjume poshte tavolinave me
kembet e ngrira nga te ftohtit. Qetesim nuk gjejme gjekundi. Ne cdo moment nxitojme se kujtojme se degjojme te shtenat
e patrullave. Na duket se hija e Kraljevic Marco na pergjon. Nuk do
kete ndonje sulm shqiptaresh sot. Duke u dridhur se ftohtit zgjohemi ne mengjes ne driten e perhimte te mengjesit dhe per tu
ngrohur pime pak alkohol (ka mundesi slivovica). Vetem kur fillomaė te
kalerojme nepermjet Ser Plariana gjaku fillon te
qarkulloje normalisht. * * * Riget - 16.11.1912
Kur zyrtarėt serbė hynė nė Shkup bėjnė
ēmos qė tė bindin Evropėn se kryeqyteti i vjetėr i
Stefan Dushanit mė nė fund ėshtė bėrė pronė e popullit tė Kraleviq Markos.
Kryeministri Pashiq * * * RIGET - 18.11.1912 Yskyb (Shkup), nė
nėntor 1912 Akoma nuk ka zbardhur drita nė rrugėt e
Yskyb, kur ne
filluam tė zgjoheshim nė krevatet tanė portativ pėr tu bėrė gati pėr tu
nisur drejt Velesh ku na ėshtė premtuar tė shohim njė luftim tė pa mbaruar me
bandat shqiptare. Tė ngrirė sė ftohti ja mbathim duke veshur ēizmet tona qė
kanė marrė ngjyrėn e zhulit tė rruges. Kuajt shfrynė dhe ngulin kėmbėt fortė
nė oborr, dhe lartė nė rrugė ne degjojmė ushtarėt e kapiten Parlovatz qė
grumbullohen nėn zhurmėn e daulleve tė ēuditshme serbe. Njė moment mė pas dėgjojmė pėrplasje
kėmbėsh nėn komandon monotone te nėnoficereve, Jedan
dva - (njė dy), Jedan dva
- (njė dy). Ne
duhet tė ndjekim nga pasė regjimentin nėse duam tė mbijetojmė nė kėtė orė tė
herėt tė mėngjesit. Si ne dhe grupi i ushtarėve janė
nė heshtje dhe pa qef. Nė mėngjesin e akullt drita ndriēon vesėn. Ushtarė dhe
oficerė janė pjesėrisht tė kamufluar me kapucat e
tyre bojė kafe, qė janė jetėsore nė kėtė llojė klime. Rrobotėt e vegjėl njerėzor marshojnė ngadalė
(duhet tė kuptohet nga lodhja) pėrgjatė rrugės sė fshatit nėn komandon
monotone por tė nevojshme Jedan-dva, nė menyrė qė mos tė ketė hapsira
ndėrmjet rreshtave tė regjimentit. Kur dielli ngrihet nga lindja ngjallet
jetė midis turmės sė njerėzve dhe kėmbėt levizin mė lirshėm me zhurmėn monotone tė daulleve. Por kur dielli lindi ne
kishim bėrė njė pjesė tė mirė tė rrugės per Velesh (ėshtė fjala pėr qytetin Veles Sh.B). Rruga jonė hapet
nga regjimenti. Lugina e Vardarit ėshtė rruga kryesore e Maqedonisė dhe
natyra mė e bukur. Ne ecim nė fushat midis misrit tė
pa pjekur. Midis bimėve tė vdekura ngjyrė hiri ndriēojnė me trimėri kungujt,
dhe specat e kuq flakė tė varura pėr tharje qė formojnė shirita tė
mrekullueshem nė muret prej balte tė kasolleve ngjyrė hiri qė mbrohen nga
qepariza (pemė) qė ngjajnė me qirinj tė hollė qė janė tė gjelbėra sikur tė
ishin pemė tė reja. Kur dielli filloji tė ndriēojė kėtė
mrekulli ėshtė e pamundur qė tė mos vish nė humor tė mirė. Harron lodhjen,
mėrzitjen dhe luftėn. Ushtarėt kėndojnė dhe ne kėndojmė me ta. Dhe djaloshi
fshatar nga Leskovaci qė ka pėr detyrė tė kujdeset pėr borinė e regjimentit
provonte por pa sukses tė ndiqte melodinė. Rruga pėr Koprili ėshtė sipas
rrethanave e paqme. Kėtu ėshtė e gjithė armata e princit tė kurorės
Aleksandėr qė ndjekin kembė pas kėmbe brigadat e Nizamėve qė kaluan pėrmes
Yskyb (Shkupit) rrugės
duke u kthyer nga beteja e Kumanovės. Nga qė nuk kishin kohė tė luftonin nė pjesėn e parė tė
rrugės fshatrat kishin shpėtuar goxha mirė nga gjithė kjo histori. Mund tė
shohesh bujq duke punuar tokat por prapė janė shumė pak. Kėnaqesia ndėrkohė nuk zgjat shumė. Sa mė
tepėr i afrohemi Veleshit (Velesit) aq mė i egėr
bėhet tereni. Era e qelbur e squfurit qė avullon nga balta na vret hundėt.
Gjallesat e vetme qė shohim janė ushtarė tė armatosur qė luftojnė nė rrenojat
qė dikur ka qenė fshatra qė lulėzonin. Veleshi ėshtė i mbushur me ushtarė serbė qė na presin me mirsėardhje nė orėt e
mbrėmjes. Ne qendruam aty por do tė vazhdojmė pėr Prilep pranė lumit Barbunicė po nė tė
njėjtėn natė, ku na presin pėr pėrforcime. Nga Velesi fillojmė ngjitjen pėr
nė Oricar nė errėsirė tė plotė. Asnjė nga ata qė nuk e ka provuar nuk e di se
ēdo tė thotė tė ecėsh me kuaj nė rrugė tė ngushta
buzė greminave me kalė. Na duhet tė zbrisnim nga kuajt, tė cilėt janė
hungarez dhe nuk janė mėsuar me kėto rrugė, dhe ja
dhame njė kujdestari kuajsh qė ėshtė me ne. Ne ecim
pėrpara me pasiguri duke u mbajtur mbas ēdo dege e guri, duke rrėshqitur e
rėnė dhe duke u mbajtur fort me duart qė na dhimbnin. Nuk ka kohė pėr tė
thėnė gjė. Sa me pak tė flasėsh aq mė shumė ruan kėmbėt. Pranė Oricar lehtėsohemi kur shohim njė
rrugė fshati tė gjerė ku na jepet pak kohė pėr tė parė njėri tjetrin. Mbrėmja
ėshtė e mrekullueshme nė malet e ballkanit. Larg mbi Moricovė ngrihet hėna e
kuqe flakė. Terreni poshtė nė luginė ėshtė i turbullt me
avuj tė bardhė dhe me disa drita tė zbehta tė kuqe qė tregojnė shtegėtarėt qė
kalojnė natėn nė qiell tė hapur. Nė
orėn 3 mbėrrijmė nė Barbunicė.
Bajonetat ndriēojnė dhe pėrshėndetemi nga disa njerėz tė egjėr, janė trupat e
pararojės. Mbi shkembinjtė pėrtej ajri ėshtė ngjyrė rozė e zbehtė, i cili
merr ngjyrėn nga zjarri i dobėt i atyre qė kalojnė
natėn nė qiell tė hapur tė cilėt na thėrrasin plot mikpritje. Njė moment mė
vonė e gjej veten midis njė turme njerėzish. Unė zgjohem nėn rrezet e para tė
mėngjesit, i dėrrmuar nė tė gjithe trupin. Mbasi ktheva njė gllėngė nga
substanca e parfumit qė serbėt e quanin konjak dola pėr tė parė terrenin.
Atje pėrtej nė anėn tjetėr tė Babunicės, lartė nė shkėmbinj, ndodhej Karaola,
njė fortesė e vogėl qė ishte akoma nėn zotėrimin e shqiptarėve. Nė
pėrgjithėsi duket qetė pavarėsisht se ajo do tė sulmohet sot dhe ato dyqind vetė
qė janė aty brenda do hidhen nė betejė pėr ēdo ēmim. Karaola mbėshtet bandat
shqiptare qė pėrgjojne rreth nesh nė pyjet e ulta. Ne nuk na lejohet
shume kohe pėr tė pushuar. Kur ishim ulur pėr tė pirė njė kafe turke dėgjohet
e shtėna e parė nga krahu tjetėr. Ne kėrcejmė si tė elektrizuar. Britma
komandosh dėgjohen nga tė gjitha anėt dhe pas njė momenti shikojmė qe
ushtaret zėnė pozicion pas thasėve tė rėrės manovėr qė ne
tė tjerėt nuk e pėrdorim pasi nuk jemi tė qartė pėr rrezikun. Tė shtėnat erdhėn nga malorja pėrtej. Nuk
kalon gjatė kur tė shtėnat fillojnė dhe nga ana jonė. Re tymi fillojnė dhe
ngrihen dhe me pas ndiqen nga tė shtėna. Nuk duket
asnjė gjė e gjallė. Disa nga tė tanėt shtinin aty kėtu. Oficerėt e dalluan
maloren nga e cila tė shtėnat ishin mė tė shpeshta. Njė dorė ngrihet,
Schneider & Creusot (tip mitralozi) fillon tė rrotullohet pėr nė
pozicion, dhe njė moment mė vonė fillon punėn zhurmuesi i madh (siē e
quanin ndryshe kėtė mitraloz) vazhdon tė godasė bresheri. Dheu del nga ana tjetėr
nė vendet ku drejtohet gjuajtėsi. Befasi ana tjetėr gjallėrohet, njė turmė
kukullash me ngjyrė (bėhet fjalė pėr njerėz por qė
nė largėsi duken si kukulla) ngjiten nė drejtim tė fortesės. Mitralozi godet
fuqishėm dhe disa nga kukullat bien dhe disa vazhdojnė deri sa arrijnė ujin e
Barbunicės. Rete e tymit bėhen gjithnjė e mė pak.
Kukullat kanė viktimat e tyre qė shtrihen pa ndjenja me gjak qė i rrjedh nga
goja dhe ndonjė me njė plumb mbas shpine. Schneider & Creusot ndalon dhe
thrritet njė zėri dhe njė toni Zizevo Tsar Petar! Zizevo Serbski! dhe turma sulet duke u zvaritur nėpėr gurė. Retė e tymit
duken si lule tė bardha nė shpatin e gjelbėrt. Ne arritėm nė
Barbunicė dhe rrugės pėr lart. Gjithshka ėshtė shumė e zhurmėshme dhe
dėgjojmė britmat e oficerėve. Kukullat njėngjyrėshe ( besoj se e ka fjalėn
pėr shqiptarėt) filluan sėrisht tė ngjiten dhe tė ndjekur nga ushtarėt tanė
njėngjyrėsh (gri - jeshil). Lulet e bardha ( e ka fjalėn pėr retė e tymit qė
dalin nga tė shtėnat Sh.B) bėhen mė tė shpeshta dhe koncentrohen nė grupe
tė caktuara. Nuk kalon shumė kohė para se kukullat tė arrijnė lart nė
fortesė. Ne nuk mund tė shohim detaje por degjojmė
zhurmėn e detonimeve tė granatave tė dorės, po sulmohet vetė Karaolla. Ne
jemi fshehur pas gurėve dhe me fytyrat tona tė
skuqura dhe ndjekim me tension luftimet atje lart. Tymi turbullon shikimin
nga dylbitė tona pėr tė parė ngjarjet. Kalon gjysmė ore dėgjohet zhurma.
Ēfarė ka ndodhur? Kur befasisht
dėgjojmė njė zhurmė qė ziente por e njė trajtėshme dhe sinjale borishė,
Karaola u dorėzua. Njė gjysmė ore mė pas shtrėnguam dorėn kapiten Parlovatz dhe u ulėm midis
herojnve qė qelbeshin nga era e djersės. Duket
si jo reale dhe si njė teatėr e gjithė kjo dramė. Ku ne
shkuam per te Karaola nėpėrmjet shkurreve ku dėmi i mitralozit ka qenė mė i
madh dhe shohim se sa tė tmerrshme ishin kufomat e copėtuara nga granatat e
dorės dhe sa tė pėrgjakshme dhe barbare dukeshin pirgjet me fėmije tė therur. *
* * RIGET - 29.11.1912 Nevojė dhe mjerim midis evropianėve nė Yskyb (Shkup) Konsujve i
duhesh tu merrnin borxh korrespondentėve Ēfarė pėrmbanin 100 vagonat e
trenit rus? Nga korrespondenti ynė i luftes) Semlin nė Nėntor 1912 Midis
60.000 banorėve tė Yskybit ndodhen 4 - 500 evropianė, dmth. anglezė,
gjermanė, italianė, francezė qė kanė qenė nė shėrbim tė turqve si inxhinjerė,
funksionarė tė post telegrafės, etj. Pėr ta dhe familjet e tyre pushtimi i Yskybit erdhi si njė rrufe. Nga momenti qė pashallarėt
turq lanė qytetin kėtyre qindra nėnpunėsve iu ndėrpre pagesa dhe mbetėn pa
kurrėgjė. Ata nuk janė tamam robėr lufte dhe nuk
mund tju vihej kushte pėr njė copė buke tė tharė. Pushtuesi u tha qė pėrsa i
pėrket bukės sė mbijetesės ta gjenin vetė, gjė qė ishte shumė e veshtirė nė keto
kushte lufte. Pėr kėto
arsye evropianėt janė pranė njė katastrofe. Serbėt mohojnė tė kujdesen pėr
ta dhe nuk i lejojnė ata tė lėshojnė Maqedoninė e cila ėshtė nė ruajtje tė
rreptė. Kėto robėr lufte por pa status robi lufte lypin ēdo ditė pėr bukė.
Konsujt anglezė, francezė dhe austriakė bejnė ētė mundin me
kasen e parave qė ka kohė qė ėshtė zbrazur dhe presin dėrgesa pėr para nga
jashtė. Nevoja ėshtė aq e madhe sa nje grup
konsujsh i kanė kėrkuar korrespondetėve tu jepnin borxh ato para qė i kishin
tepėr nė mėnyrė qė tė zbutnin sa do pak mjerimin. Kater ditė mė parė 25 antarė tė korpusit tė korrespondentėve tė
luftės kanė lėnė Yskybin. Njė pjesė e tyre ka vendosur tė ndjekė armatėn e
Bosa Jankoviē (ėshtė fjala pėr Bozhidar Jankoviē Sh.B) pėr nė Durrės. Unė
pėr vete i pėrkas atyre tė 25tve qė vendosen tė ktheheshin nė shtabin e
pėrgjithshėm serb. Arsyja vetme qė u ktheva ėshtė se tė jesh
korrespondent lufte memenc (nga censura nuk u lejohej tė bėnin lajme mbi
realitetin dhe detyroheshin tė gėnjenin nė favor tė serbėve) ėshtė e
bezdisshme nė afat tė gjatė. Rruga pėr nė Beograd pėrbėhet nga disa momente
interesante tė udhėtimit tim i cili i ngjan njė arratisje nga ndjekėsit e
telegrameve tė mia (serbet qė censuronin artikujt) qė mė vonė do ti bėhen tė
ditura lexuesve tė RIGET. Dorėzimi i letrave na kushtoi njė sėrė
problemesh qė janė akoma mė tė mėdha pėr dėrgimin e letrave. Une arrita tė ikja njė ditė para tė
tjerėve me njė tren qė do tė transportonte 400 turq tė burgosur nė Nish.
Ishte njė udhėtim 24 orėsh i pa harrueshėm nė errėsirė tė plotė, nė njė vagon
kafshėsh i mbushur me komitacė dhe reservistė
(ushtarė). Ne ndajmė bukėn e thatė dhe verėn e thatė nė mėnyrė
vėllazėrore (njėsoj) dhe argėtojmė njėri tjetrin me
kėnge dhe tregime. Tre rezervistė tė vjetėr ndėrrohen pėr tė mbajtur dritėn
qė ndriēonte vendin e tregimeve dhe dobėt vendin tonė tė rehatshėm. Ne ishim pėr
mrekulli krahasuar me 400 nizamėt (ushtare turq) qė ishin ngjeshur si peshq
nė konservė. Kur treni ndaloi dhe nė zbritėm pėr tė shkrythur kėmbėt shohim
fytyrat e tyre tė zbehta dhe tė ngjeshura pas kangjellave tė trenit qė
thėrrisnin pėr bukė e ujė por qė asnjė nuk ia vinte veshin. Pranė
Vranjės unė u futa nė vagon pėr tė parė transportin e tė burgosurve. Mė erdhi
pėr tė vjellė nga era e keqe. Ata ishin vendosur mbi njėri tjetrin ose mbi
plehrat e tyre, shumė prej tyre ishin pa ndjenja nga ngerēi. Transporti nė
atė mėnyrė ishte mė i dhembshėm se vdekja nė fushėn e Val. Unė isha deshmitar ne
vagonin e tė burgosurve dhe mė preku ne njė menyrė tė ēuditėshme. Oficeri
serb, njė burrė shumė i egėr, qė mė shoqeroi aty iu
sul tė burgosurve duke i sharė ata pėr ato kafshėri qė ata kishin bėrė kundra
serbėve. Ishte prekėse sesi ushtarėt turq u mblodhėn rreth vetes dhe
menjėherė mohuan akuzat. Ata kapen te dora e
eksekutuesit tė tyre dhe iu betuan se ata kurrė nuk do ta kishin bėrė njė gjė
tė tillė. Shumica e kėmbėve tė tė burgosurve ishin
nė gjendje tė tmerrshme. Opingat e tyre ishin shkyer me
kohė, si kėpucė tashmė shėrbenin leckat qė kishin thithur gjakun e ngrirė nga
tė ftohtit. Nata qe e frikshme. Ne qėndronim nė
stacione nga ēerek ore. Ndėrkohė qė ne ecnim nėn
dritėn e hėnės nė stacionin e trenit, degjonim psherėtimat e dhimbjes nga
kasat e zeza ( vagonėt me tė burgosur). Nė
tė dy krahet e shinave kishte vagona me shenjėn e
Kryqit tė Kuq. Ndoshta kjo ėshtė pa interes por unė numėrova gjatė gjithė
rrugės nga Yskybi deri nė Beograd, 115 vagona tė Kryqit tė Kuq rus. Serbėt
numeronin bashkė me mua vagonėt me njė gėzim tė
fshehur, destinacioni i tė cilėve nuk ishte vetėm pėr tu shėrbyer spitaleve
lėvizėse. Ne arritėm nė Nish nė
mėngjes herėt. * * * HYRJA E CAR PETAR KARAGJORGJEVIQIT NĖ KRYEQYTETIN E MAQEDONISĖ Njė bisedė me serben, Jannne D“Arc ) Yskyp (Shkup), e hėnė 4 nėntor (viti?) Car Petar Kargjorgjeviq e ka festuar
marrjen e Shkupit nė rezidencėn e vjetėr tė Car Stefan Dushanit nė
Shkup (Yskyp, turq., me Pomp dhe Pragt qė ėshtė e mundshme tė
aranzhohet nė gjendje lufte. Serbėt e morėn Serbinė e vjetėr nė duar para 500
vjetėsh (kohėzgjatje). Marrja nė duar do tė jetė permanente. Gjeneral Shtabi,
nuk kanė biseduar tjetėr vetėm pėr ndodhitė historike tė katėr ditėve tė
fundit.. Tė premten hoqėn mbishkrimin nė gjuhėn turke nga stacioni i trenit
dhe vunė njė mbishkrim tė ri Stacioni mbretėror serb nė Shkup. Kjo, ishte
pėrgatitja e parė. Pėrgatitjet pėr marrjen filluan qysh nė
mėngjes. Me sirena tė forta hyri brenda regjimenti qė kishte
rrethuar qytetin. Tė gjithė banorėt qė mbanin fesa dhe qeleshe tė bardha,
trazoheshin nga shtėpitė, para orės 11.00 dy rrathė ushtarėsh krijuan njė mur
tė gjallė prej stacionit deri tek kisha e vjetėr dhe vila, ku mbreti serb do
tė banojė gjatė qėndrimit tė tij. Vendi para stacionit tė trenave okupohet
tėrėsisht nga kėmbėsoria, gjithēka ėshtė gati pėr pranimin. Kjo ndodhė sipas
rregullave serbe njė orė pas vendosjes. Roja i tė burgosurve, vojvoda i posa emėruar (Generallissimus). Gjeneral Putnik, i shoqėruar prej
prefektit turk, (i zėnė rob), Reshat
Efendiu dhe prefekti i posa emėruar Haxhi
Hadji Ruliē, u desh tė presin gjatė trenin mbretėror derisa tė
rrokullisej drejt binarėve nė ora 4.00. dhe qenė mėrdhirė nga tė ftohtit. Mbreti, qė ishte shumė i dobėt dhe duhej tė mbahej gjatė zbritjes nga
vagoni, shoqėrohej nga princi Aleksandėr, princi Xhorxh dhe presidenti
Pashiq. Pėr njė moment u dėgjuan britmat nga ushtarėt: rroftė, prefekti i
doli pėrpara dhe i servoi bukė dhe kripė prej farės sė tokės sė vjetėr tė
bukės sė vjetėr serbe dhe i tregoi se sa ėshtė i kėnaqur populli serb edhe
pse pas 500 vjetėsh i uron mirėseardhje pasardhėsit
tė mbretit Stefan, nė tokėn e vjetėr serbe. Mbreti Petar, pėrgjigjet me gojėn plotė se ėshtė nė tė drejtėn e tij qė e
mori kėtė qytet me armė i cili nė kohėt e mėparshme u okupua nga osmanėt. Ky
moment erdhi qė Reshat Efendiu i burgosur t“i uroj
mirėseardhje mbretit. Tė gjitha shikimet ishin tė drejtuara nga turku i
nxirė, qė qėndronte me sytė e pėrulur para mbretit. Mundej tė vėrehej se ai i kushtonte shumė me zor ta thoshte detyrėn e mėsuar.
Mė nė fund filloi fjalimi qė shkurtimisht d.m.th, kėshtu:Madhėria juaj! Fari e ka lėnė armatimin turk. Ky qyet qė para 500
vjetėve u mor me shpatė, tash u takon me tė drejt
atyre. Nė emėr tė popullit muhamedan ju premtoj jo pėrbuzje dhe marrje
parasyshė!!! Pėrshtypja e keqe e Valisit tė humbur
pėrmbytej nga thirrjet: Rroftė RAAB!, pas njė
momenti ulet mbreti Petar, Putniku
dhe presidenti (Nikolla Pashiē)nė
automjet me njė shpejtėsi tė madhe kaloi ushtarėt e ndjekur nga garda dhe
kėmbėsoria e zgjatur. Nė kishė (Cari) mbreti bėri lutjen e parė nė Serbinė e
vjetėr dhe shkojnė drejt vilės. Ngjarja historike mbaroi. Kam pasė nderin tė njihem personalisht me serben Jeanne d
Art Sophia Jovanoviq. Nė mbrėmje u ula nė sallėn e ushqimit te hotel Parisit, erdhi ajo brenda e shoqėruar nga dy
burra, shokė tė saj. Sophia, para se tė bėhej e shenjtė ishte zonjė
stenografe nė Beograd. Ishte veshur si burrė, me
veshje kommitash maqedon e qethur me maqinė, e armatosur ma karabinė (pushkė
e vjetėr italiane) dhe e kishte tė mbushur rrethin krejt me bomba dore. Ishte
shumė e bukur. Duke falėnderuar njė komitė qė fliste gjuhėn gjermane erdha nė
kontakt me gruan e armatosur rėndė qė ishte armikja
e turqve dhe dėshironte tė jepte informata pėr vetveten dhe lėvizjet e saj.
Kishte lėvizje patetike. Sophia ishte e lindur nė Beograd mė 1893,
babai i saj qė kishte marrė pjesė nė shumė truimfime ndaj Turqisė, ishte njė
armik i pėrbetuar i osmanėve, pikėllimi i madh i tij
ishte se ai nuk kishte njė djalė qė do tė merrte pjesė nė atė triumfim.qė sė
bashku me shumė serbė e priste. Nė shtratin e vdekjes e luti vajzėn e tij tė
betohej se ajo do tė luftonte nė njė luftė tė mundshme kundėr armikut tė
vjetėr. Kur lufta po ofrohej, Sophia bėri tė pamundurėn pėr tė marrė pjesė nė
luftė.. Ajo, kėrkoi audiencė tek mbreti Petar por
nuk arriti dot. Me hapjen e parlamentit, arriti qė brenda kohės tė bisedoj me
mbretin qė i lejoi asaj t“i bashkėngjitej bandės sė komitave tė
Nikolla Prokuples. Dy ditė para fillimit tė luftės, ajo e
kaloi kufirin me bandėn qė kishin qėllim ta
pushtojnė karaullėn turke tek Velja Glaba. Me zhdėrvjelltėsinė e Sophias,
komitat arritėn ta pushtojnė kėshtjellėn e vogėl. Ajo u ngjit nė kulm, dhe
hodhi bomba dore nėpėr oxhak, Krejt njėsiti turk u vra. Mė vonė ajo luftoi me guximin e shenjtė tek Cėrna Toka. Tash, ajo i takonte
armatės sė princ Aleksandrit dhe quhet e shenjtė nga ushtarėt dhe oficerėt.
Zonja mė e pashme stenografe jeton njė jetė si komitat dhe banon nė lagjen e
tyre nė qytet. Qėndrimi i mbretit nė qytet i bėri
kushtet edhe mė tė padurueshme. Tė gjitha lagjet janė tė pushtuara nga
ushtria, vėshtirė se mund tė kalohet nėpėr rrugėt e qytetit nga kolonat dhe
rojet. Jetojmė nė njė kohė tė fėlliqur. Era e keqe nga kafshėt e ngordhura,
tė qelbura tė ngulfatė nėpėr rrugė. Fatmirėsisht, ėshtė ftohėt se pėrndryshe
tė gjithė do tė vdisnim nga era e keqe. Ēdo ditė rrėshqet bora ngadalė nga
malet dhe nė mėngjes shkėlqejnė rrugėt nga vesa.. Nė njėfarė mėnyre jemi mėsuar t“i shohim ushtarėt serbė. Mėnyra e mirėkuptimit ėshtė
minimale, por e pabesueshme si pėrmbahemi. Pėr njė kafshatė buke, mund tė
ecin disa ditė me opingat e grisura pa bėrė zė. Ecin me njė guxim
historik, qė u jep fitore gjithkah. Sa i pėrket kulturės janė mė shumė se 300
vjet pas, por kanė energji si popull vizionar, me fjalė tė tjera mund tė
thuhet sikur ushtarėt qė duhet tė jenė pa nerva dhe tė dėgjueshėm si kafshė,
pa mundėsinė qė duhej menduar pėr diktatin qė u jepej.
Posta dhe telegrafi ėshtė sigurisht jo i rregullt kėtu nė Yskyb.
Telegramet qė janė mė tėØvjetra se pesė ditė ende
nuk kanė mbėrritur nė vendet e duhura. Binin si
breshėr lutjet e vjetra nga Londra dhe Vjena, mbi kokat e pa fat tė
korrespondentėve. Luftonin tėrė ditėn me cenzuart,
jepnin fjalėn, pėruleshin dhe qeshnin. Ne, vet nuk kishim pėrgjigje me letėr
nga vendlindja dy javėt e fundit. |