SKËNDERBEU, NË PENELIN E PIKTORIT GREK, ENGONOPULI

Shkruan: Dr.Moikom ZEQO

Kam disa ditë që po hulumtoj mbi krijimtarinë e njërës nga figurave më të çuditshme të kulturës greke dhe europiane të poetit dhe piktorit surrealist, Niko Engonopuli (1907-1985). Ky autor i shquar mori pjesë në lëvizjen revolucionare të guximshme, botëndryshuese dhe tronditëse të surrealizmit evropian. Mik i Andre Bretonit papës së surrealizmit, i poetit nobelist Odisea Eliti (1911-1996), i poetit amerikan Ezra Paundit, Niko Engonopuli bëri emër në revolucionin onirik të shpërthimit të imagjinatave dhe të përfytyrimeve të habitshme dhe të skajshme. Me bindje të majta, kundër komercionalizmit dhe shfrytëzimit, ravijëzon ankthin ekzistencial pa përmasa, kërkon një terapi humaniste dhe një Kryengritje universale të shpirtit. Poezitë e tij janë metaforike dhe me revoltë shpërthyese. Ai ka shkruar për revolucionin grek të vitit 1821, për revolucionet amerikano-latine të kryekalorësit të lirisë Simon Bolivari, për antifashizmin dhe luftën civile mbas Luftës së Dytë Botërore në Greqi. Por Niko Engonopuli ka qenë edhe piktor i shquar, fantazmagorik dhe tendencioz, plot vizionarizëm të ri.

Kam fatin dhe nderin që kam zbuluar një portret unikal surrealist të Gjergj Kastriot Skënderbeut, që po e botoj për herë të parë për publikun shqiptar. Portreti e tregon Skënderbeun si një Akil të Ri të botës. Është pa mjekër, me mustaqe të gjata, mban mbi kokë një përkrenare të çuditshme, me dy kokërdhokë sysh, në gjoks ka pazmoren si dhe figurën e një meduze, me flokë palmash dhe jo gjarpërinjsh, siç është arketipi ikonografik i Meduzës antike. ( Shih Portretin e Skënderbeut )

Ky portret unik është tronditës dhe tepër shprehës. Në tërë ikonografinë mesjetare dhe moderne të Skënderbeologjisë, ky portret është i vetmi i zhanrit të pikturës surrealiste. Niko Engonopuli ka lënë gjurmë në kulturën moderne greke dhe europiane. Portreti i tij për Skënderbeun është një emblemë dashurie dhe respekti për shqiptarët. Në epokën globale ky është një motiv qytetërues dhe ndërlidhës midis popullit shqiptar dhe grek. Portreti surrealist i Gjergj Kastriot Skënderbeut vlen të botohet dhe të riprodhohet në Shqipëri, të bëhet i njohur.

***

Mora këto ditë një letër nga miku im poet dhe studiues, Dionis Qirzidhi, letra është si më poshtë:

I dashur Moikom,

Uroj të jeni mirë. Kam mbresat më të mira nga sinqeriteti dhe dashamirësia me të cilën më mbështolli në Tiranë emocionalisht…Arsyeja që po ju shkruaj është 100-vjetori i lindjes së poetit dhe piktorit surrealist, Nikos Engonopulos.Siç e di, duke mu dhënë rasti të studiojë jetën e veprën e plotë të Engonopulos zbulova se ai ka një dashuri të madhe për Shqipërinë. Engonopulos, që i fliste gjyshi për Heroin Kombëtar Skenderbeun, e ka bërë dy herë portretin e Heroit tonë Kombëtar. Burimi poetik i Engonopulos është, siç deklaron ai, Alipashaida e Haxhi Shehretit, krahas me Bodëlerin e poetë të tjerë francezë, që ti Moikom i ke pasqyruar më pare nga unë.

Ai, Mokom, në pemën gjenealogjike nuk është arvanit, por u rrit në mjedise arvanite e ndihej shpirtërisht i lidhur ngushtë me ta. Ai e shpreh dashurinë për Shqipërinë shpesh here, ndaj dhe Empirikos e quan greko-shqiptari i famshëm, Mrekullia e Elbasanit, i cili përshëndeste alla shqiptarçe me pëllëmbën e dorës së djathtë të shtrirë në zemër…Të gjitha këto më bënë që të mirrja iniciativën për të bërë të mundur organizimin e një veprimtarie cilësore në Tiranë me rastin e 100-vjetorit të lindjes së tij.Gjatë veprimtarive të mëdha të organizuara në Athinë këto ditë kam dëgjuar e parë, p.sh., në Pallatin e Muzikës (Megaro Muziki) të gjitha ato detaje të jetës së tij që lidheshin me Shqipërinë.

Ideale do të ishte me këtë rast të botohej një vëllim poetik me poezitë e Engonopulos, ku do të përfshihej poema Bolivari, e përkthyer integralisht nga Niko Kacalidha si dhe poezitë më të mira të tij, të përkthyera nga Aristotel Spiro. Siç dihet, poeti Besnik Mustafaj ishte i pari që ka përkthyer një fragment të poezisë Për grate, të përfshirë tek Antologjia e poezisë greke, botuar në vitin 1986. Këtë ide pata rastin tja paraqisja dhe diskutuar edhe me Ambasadorin tonë të respektuar, z. Vili Minarolli, ashtu si dhe diskutuam bashkë, apo siç desha tja thoshja ministrit të Kulturës, Bujarit, por ai të nesërmen nuk ishte më në pushtet. Bashkë me letrën, po ju dërgoj dhe studimin tim për Niko Engonopulosin, në formë broshure që ti e ke lexuar, si dhe projekt-programin e veprimtarisë, ashtu siç e mendoj unë.

Siç do ta shohësh, Nasos Vajenas dhe Anastas Vistoniti, të cilët janë dhe dy nga studiuesit e Engonopulos, kanë shprehur gatishmërinë që të vijnë në Tiranë. Këtë ide timen e diskutova dhe me poetin mik të Shqipërisë, Titos Patriqios, i cili më porositi që tju dërgoj të fala për Faslli Halitin e Nestor Jonuzin e tju them atyre se ruan kujtime nga më të mirat për të gjithë krijuesit shqiptarë. Poeti fisnik, Tito Patriqosi duke pare përpjekjet e mia, më këshilloi që në Tiranë të ekspozohen veprat në origjinal të Egonopulit dhe jo fotokopjet, për këtë më rregulloi takimin me kritiken e shquar të artit dhe drejtoreshën e Galerisë Kombëtare, Z. Marina Llambraqi-Plaka të cilën e pata njohur së bashku me Nestor Jonuzin e Faslli Haliti kur ata paten mirësinë vjet që të vinin në Athinë në Ditën e Poezisë, ku organizova në Athinë me krijimtarinë më të mire poetike të poetëve shqiptarë që jetojnë në Greqi.

Të gjitha këto i diskutova gjerë dhe me Vajanasin i cili kishte mendime shumë të mira për poezinë tënde Moikom, si dhe të dërgon Kalendarin e Egonopulit, me një shënim dashurie. Ai më këshilloi që projekt programin që synojmë bashkë ta organizojmë, ta dërgoj dhe Qendrës Kombëtare të Librit të Greqisë, ku ai është në këshillin drejtues, për të gjetur mënyrë që të mundur të botohet dhe një vëllim poetik, apo për të dërguar ekspozitën surrealiste të Egonopulit në Tiranë. Të fala të gjithëve, unë do të vi pas Pashkëve me Doktor Koliomihalin enkas për të pare Muzeun Mezuraj e për tu takuar me mall me të gjithë Ju.

Me dashuri Dionis Qirzidhi

***

Letra e mësipërme është plot informacion plotësues. Shkrimi im i parë për Niko Engonopolis është botuar në vitin 2005, shpresoj se jam i pari që kam zbuluar dhe kam artikuluar publikisht për shqiptarët mbi Nikon, personalitetin e madh, me dashuri të thekshme për Shqipërinë dhe Skënderbeun e pavdirë. Miku im, Dionisi jeton dhe punon në Greqi, është tip i rrallë, i ditur, pasionant, kërkimtar i madh, i çuditshëm. Jam i detyruar ta ballafaqoj Dionisin. Origjina e Niko Engonololis është shqiptare, ai është arvanitas, ka shkruar poezi të mrekullueshme për Elbasanin, për viset shqiptare. Viti 2007 është 100-vjetori i lindjes së këtij personaliteti të madh. Shqiptarët duhet ta njohin patjetër këtë artist të veçantë. ( Kliko KETU )

( Botuar te "Milosao " )