KU SHTRIHEN TROJET SHQIPTARE |
· Nė qoftėse ata
vazhdojnė tė ngrehin pretendimet e njohura dhe tė vjetra territoriale ndaj
Epirit, atėherė do tė dridhen varret e etėrve, vėllezėrve shqiptarė qė ranė pėr
lirinė e grekėrve dhe qė kanė dhėnė ndihmesė jo mė pak se grekėrit nė
themelimin e Mbretėrisė greke. (JANI VRETO) Shkruan: Isuf B.BAJRAMI
Ku janė trojet autoktone tė shqiptarėve?
Cilat janė trojet e vėrteta shqiptare? Autorė tė ndryshėm dhe specialistė tė
gjeografise kane spjeguar me tė dhėnat e tyre pėr madhėsinė e trojeve
shqiptare. Sami Frashėri thoshte se: Shqipėria ka njė sipėrfaqe prej 70000
km2 (7). Studjuesi francez L. Uelavitch thote se: Madhėsia e sipėrfaqes sė
Shqipėrisė ėshtė 75000 km2 (8). Studjuesi tjetėr shqiptar T. Selenica na
jep njė sipėrfaqe tė Shqipėrisė prej 80000 km2 (9). Ndėrsa kufijt e vėrtetė etnik tė
Shqipėrisė, ashtu siē na i pėrshkruan Prof. A.Gashi, janė: (Shqipėria)
Kufiri perėndimor Nga kjo anė Shqipnija etnike kufizohet
me detin Jon dhe fillon nga Preveza e mbaron nė pikėn Skepi i Zi. Gjatėsia e
buzės nė kėtė anė ėshtė 651 km.
Kufiri veri - perėndimor Ky kufi fillon nga pika Skepi i Zi e mbaron nga
Ferro. Kufiri veri - lindor Ky kufi fillon nga veriu i
katundit Shapoja, ecėn nga lindja deri tek katundi Japor, pastaj varet nga
jugu deri tek kuota 1548 e pastaj kthen pėrsėri nė lindje tė Karakollit tė
Osman Pashės nėn kuotat 1619 - 1931. Kjo vijė e kufirit pėrmbledhė qytetin e
Kurshumlisė, Prokuples, Leskocit dhe tė Vrajes sė bashku me rajonet dhe
katundet e tyre. Kufiri lindor Ky kufi fillon nga Gradnica
dhe mbaron nė qoshin ku bashkohen dy lumenjtė Venetika e Vistrica me njė gjatėsi prej 342 km. Kjo vijė lindore fut pėrbrenda
krejt viset e humbura mbas luftės Ballkanike (1912), tė cilat pėrbėhen prej
kėtyre kryeqendrave dhe krahinave: Gjakovė, Prizren, Kaēanik, Vranie,
Gostivar, Tetovė, Shkup, Kumanovė, Preshevė, Dibėr, Kėrēovė, Strugė, Ohėr, Krushevė,
Pėrlep, Resnie, Manastir, Follorinė, Kostur, Naselicė e Grebenė. Kufiri jug - lindor Kjo vijė fillon nga pika ku
bashkohet lumi Bistricė me Venetikon e mbaron nė grykėn e lumit Artė me njė gjatėsi gati 180 km. Kufiri jugor Pėrmbledh brigjet detare tė
gjirit tė Artės. Kėto brigje janė shume tė pėrthyeme e kanė njė gjatėsi prej
mėse 93 km dhe duke filluar nga goja e lumit Artė mbėrrijnė tek qyteti i
Prevezės. Brenda kėtyre kufijve ndodhet
Shqipėria, e cila shtrihet nė jug - perėndim tė siujdhesės Ballkanike, mbi
brigjet detare tė Adriatikut dhe tė detit Jon, nga jugu nė veri ndėrmjet
skepave Skepi i Zi nė lindje tė Vrajės gjatėsi
lindore nga Ferro (10). Me luftėrat Ballkanike dhe Konferencėn e Londres mė
1913 plotėsuan ėndėrrat e shteteve fqinje, Greqisė, Serbisė dhe Malit tė Zi
dhe u vendos kufiri i sotėm qė pėrmbledh mė pak se gjysmėn e Shqipėrisė sė
vėrtetė (11). Shqipėria etnike para ardhjes
sė turqve nė Ballkan zinte njė sipėrfaqe prej rreth 110000 km2 (12). Nė periudhėn
e pamvarėsimit tė shteteve tė Serbisė, Malit tė Zi dhe Greqisė, Turqia u
fali kėtyre shteteve rreth 5000 km2 tė tokės Shqiptare (13). Pas luftės
se vitit 1876 - 1877 me Rusinė, Turqia dhuroi nė
interes tė popujve ortodoksė tė Ballkanit rreth 25500 km2 tė tokave Shqiptare
(14). Nė fund tė shekullit XIX dheu i Shqipėrisė etnike do tė tkurrej nė 80000 km2 me 2.5
milion banorė (15), ndėrsa Konferenca e Paqės qė u mbajt nė Versaje mė 1919 -
1920 do tė pranonte se dherat shqiptare nė vitet 1912-1913 zinin njė
sipėrfaqe prej 90270 km2 me rreth 3 milion banorė (16). Pėrkundėr kėtyre
pohimeve kjo Konferencė lejoji vendimet e Traktatit Paqėsor tė Londrės (1913)
duke shkėputur nga trungu etnik shqiptar rreth 80000 km2 qė iu shpėrndau
shteteve fqinje, kėshtu qė Shqipėrisė i mbetėn vetėm rreth 28700 km2 (17).
Ndėrsa sipas Vjetarit Shteteror Statistikor tė Shqipėrisė sipėrfaqja nė km2 e
shtetit shqiptar ėshtė 28748 km2 (18). Sipas dokumenteve historike tė
botuara qysh herėt Ilirinė e Jugut grekėrit e quanin Epir, ashtu siē e
shihnin nga ishujt (20, 21). Ėshtė njėlloj, vazhdojnė studjuesit, si peshkatarėt e ishujve Bohama ta quanin Floridėn
Kontinent. Emėr qė ska asgjė tė pėrbashkėt me
kombėsinė e popujve qė jetojnė aty. Nė pjesėn qė i kushtohet Greqisė,
Straboni nuk e pėrmend Epirin kurse Ilirinė dhe Maqedoninė i trajton sė
bashku. Pas epirotėve dhe ilirėve, thotė ai, vinė
fiset greke (22, 23). Sipas veprės Iliada, kėto fise barbare jo helene
nuk bėnin pjesė nė Lidhjen kundėr Trojės (24). Maqedonia dhe Epiri kishin njė
gjuhė tė pėrbashkėt jashtėhelene, thotė Straboni dhe Plutarku (25). Epirotėt
e maqedonėt, pėrforcon studjuesi gjerman Hahni (26), qenė fise tė afėrta me
njėri-tjetrin ose me prejardhje tė pėrbashkėt. Skėnderbeu thoshte: Nėse kronikat nuk gėnjejnė, ne quhemi epirotas
ndėrkohė qė Barleti e quante Skenderbeun Princ i epirotėve (27). Ndėrsa
Pirroja quhej Shqiponja (28). Nė
Epir gjatė lashtėsisė banonin vetėm popujt jogrekė, shkruante Tumman, qė
flisnin gjuhėn maqedone ose ēka ėshtė njėsoj gjuhėn ilire (29). Aristoteli
te vepra e tij Politika (30) i kushton vėmendje tė
veēante Kushtetutės sė Epirit (31), si e ndryshme nga ajo helene. Skylaki
(32) i lashtė duke pėrmendur Ambrakinė (33) thotė: ...prej
kėtej nis Helada (34). Aristoteli shkruan pėr ishullin Diomeda (35) nė
detin Adriatik se: ...kur vinė kėtu helenėt...
dhe mė poshtė: ...kur vinė barbarėt qė rrojnė aty afėr.... Tė gjithė
autorėt e hershėm grekė gjuhėn e Epirit e quajnė pellazgjike, jo greke. Nė
asnjė dokument a historian spėrmenden pėrkthyes nė bisedime mes popujsh
barbarė. Pasi ata merreshin vesh pothuaj nė tė njėjtėn gjuhė tė tyre
johelene. Rrėnjėt e fjalėve tė vjetra tė Epirit snjiheshin nga grekėrit,
sepse qenė tė kohės sė pellazgėve mė tė lashtė me tė
cilėt grekėrit trazuan gjuhė e kulturė (36). Nė kėtė rrjedhė historike
studjuesi suedez Martin P. N. Nilson (37) thotė se: Epiri nga ēdo prirje del
jogrek. Perandori bizantin i shekullit X Luani i
Menēur (38) thotė se: Banorėt e Epirit janė shqiptarė. Studjuesi Lyber (39)
shkruan se: Ishulli i Korfuzit nė zanafillė banohej nga ilirėt. Kronisti
bizantin i shekullit XIV Mihal Dukasnantari (40) i
Shtėpisė Perandorake tregon paanshėm se: sunduesi i Janinės Thoma
Preluboviqi, i mbiquajtur shqiptar vrasės, Janinėn e pastronte nga
shqiptarėt nė njė mėnyrė tė tillė sa qė dhėndrrit tė vet shqiptar Gjin Bue
Shpatės, i cili e rrethoi kėrcėnueshėm, i dėrgonte me cinizėm si dhuratė
shporta me sy tė nxjerrė tė shqiptarėve! Megjithate, osmanėt tė kujdesshėm
nė regjistrime Janinėn kur e pushtuan mė 1431 e quajtėn tokė shqiptare.
Kėshtu ata shkruan Delvinė, Grebenė, etj. e jo
Dhelvinon, Grevena, etj., pavarėsisht se kishte ndodhur qė nė shekullin VI
p.e.r. mbreti Tharip i Epirit nė administratėn e oborrit mbretėror kishte
marrė me rrogė njė athinas, i cili gjeti rastin dhe e hapi greqishten si njė
gjuhė tė dytė (41). Bajroni sapo arriti nė Prevezė
shkruan: Shqipėri, lejomė tė kthej sytė e mi mbi ty, o nėnė e rreptė burrash
tė ashpėr. Mė tej vazhdon: O Shqipėri, ku lindi Iskenderi.... Duke e nisur
njė letėr mė 31.10.1809 ai shėnon: Janinė - Shqipėri. Mė tej pėrshkruan
arritjen e tij: Sė pari zbrita nė Shqipėri, Epiri i qėmoēėm, ku ne hymė gjer
afėr malit tė Tomorrit...udhėtuam mes Ilirisė e Kaonisė.... Nė poemėn e tij
pėr shqiptarėt, Bajroni shkruan pėr njė nga fiset e njohur: E kush ėshtė mė
trim se sulioti zeshkan; mė tej: Agimi lind, me tė
ēohen brigjet e Shqipėrisė sė rreptė, shkėmbinjtė e Sulit (42). Dr. Holand nė vitin 1812 -
1813 shėnon nė shėnimet e tij: Udhėtime nė Ishujt Jonianė, Shqipėri. Hyra
nė Epir nė brendėsi tė Shqipėrisė, shkruan piktori i
shquar Levis. Nė vizatimet e veta piktori I. Leiē shėnon mes tė tjerash:
Janinė, kryeqytet i Shqipėrisė; Qyteti dhe
Kėshtjella e Paramithisė - Shqipėri; Varri i Ali Tepelenės Janinė,
Shqipėri; Kėshtjella e Pargės - Shqipėri; Lugina e Sulit Shqipėri, etj. Nė
ditarin e vet nė Qefalon nė Gusht 1823 Bajroni shkruan: Suljotėt qenė njė
kastė ushtarake e tė krishterėve shqiptarė qė rronin nė male tė larta, tė
cilat sundonin rrjedhėn e lumit Akeron. Pėr njerėz tė tillė Bajroni vazhdon:
...ka diēka tė trashėguar nga lashtėsia, diēka epike nga koha e Pirros
(43). Nė librin Udhėzues pėr
udhėtarėt nė Greqi (44) thuhet se: Shqipėri sot quhet tėrė Epiri i lashtė
si dhe provincat jugore tė Ilirisė sė hershme qė arrijnė deri nė gjirin
Rizonik ose grykat e Kotorrit. Marksi shkruan: Duke zotėruar Durrėsin dhe
bregdetin shqiptar nga Tivari te Arta ... ai popull
flet nė gjuhėn e lashtė ilire qė bėnė pjesė nė familjen e madhe tė gjuhėve
indoevropiane (45). Koloneli Lik (46) shėnon se: Shqipėria zė tėrė vijėn e
bregdetit nė lindje tė Jonit dhe Adriatikut, e pėrfshirė nė paralelet 39
43. Duke qenė nė Epir, ai shkruan se: ...aty rregulloheshin punėt nė atė
mėnyrė qė qe e pėrgjithshme nė Shqipėri. Nė zgjatje tė Epirit mė nė Veri,
Liku shkruan se: Asgjė nuk mund tė jetė mė tėrheqėse e mė piktoreske se
pamja e Luginės sė Gjirokastrės ... katundet e shumta tregojnė se ajo ėshtė
njė nga rajonet mė tė lulėzuara tė Shqipėrisė. Dijetari Spencer (47) bėn njė
gjykim pėrgjithėsues: Mund tė ndryshojnė emrat e njė sėrė rajonesh e ti
pėrfshijnė ato nė provinca tė tjera, por hartėn natyrore tė Shqipėrisė ska
dorė njeriu ta fshijė ndėrkohė qė banorėt krishterė a myslimanė shquhen nga
tė njėjtat tipare, zakone, doke dhe prej tė njėjtės gjuhė. Dr. Holland
gjatėsinė e Shqipėrisė e pėrcakton 250 milje; Lik e jep 30 milje nė skajin
jugor dhe 100 milje nė pjesėt e tjera, ndėrsa kufijtė nė bregdet i jep gjer nė Prevezė dhe Sulin e quan rajonin e skajshėm
tė Shqipėrisė. Ai plotėson mė saktė duke thėnė se: Shqipėria nis me njė rrip toke tė ngushtė nga malet e Sulit nė Vai tė
gjirit tė Artės, duke u zgjeruar me njė gjerėsi qė ėshtė vėshtirė tė
pėrcaktohet; dhe vazhdon mė tej: Gjiri i Artės mund tė quhet dalje kryesore
pėr pjesėn jugore tė Shqipėrisė (48). Shoku i
shquar i Bajronit, Hobhauz, thotė se: Kufijt e Shqipėrisė mbarojnė nė jug nė
gjirin e Lepentos, ose sipas disave nė gjirin e Artės ... E tėrė zona duke
pėrfshirė dhe Akarnaninė mund tė quhet pa gabuar Shqipėri(49). Kur vizitoi
fshatin Qestorat tė Gjirokastrės, ai tha pėr shtėpitė e tyre: ...krejt
ndryshe nga ēkishim parė nė Shqipėrinė e sotme. Tė njėjtėn gjė por nga njė
drejtim tjetėr e pėrcakton ushtari anglez Paton: Prej Novipazarit 10 orė
larg tokės sė Malit tė Zi ... fillon shqipja e cila qė kėtej shtrihet pėr nė
jug drejt Epirit (50). Dijetari Erkhart (51) Janinėn e quan: Kryeqytet i fiseve came. Hjuz
(52) duke e pėrcaktuar Janinėn nė Shqipėri shton se kėsaj tė fundit mund ti
shtohet Arta e Lura. Mė tej Konicėn e pėrshkruan si: ...njė prej maleve mė
tė mira tė qytetit Shqiptar ... ka 5000 banorė me dy tė tretat myslymanė, 600
shtėpi Shqiptare, 200 greke. Pastaj flet pėr peshkopatėn e Gjirokastrės
Drinopollis (Dropulli i sotėm) me shkurtimin e emrit Fusha e Drinit (53). Pukėvili i njohur si filohelen shkruan
(57): Habitem shumė dhe nuk mund tė kuptoj si ka ndodhur qė nė Ēamėri
dėgjohet vetėm gjuha shqipe, sikur shqiptarėt tė jenė kėtu vendės e jo
grekėrit. Napoleoni e quajti pashallėkun e Janinės (58): ...njė shtet i
qėndrueshėm me popullsi e zakone tė tė gjithė shqiptarėve. Pėr kėtė hapėsirė
shqiptare i apelohet Papės sė Romės pėr tė ndihmuar Epirin, kur i shkruhet
nga Shqipėria pėr njė pjesė tė vendit ... nga Gjiri i Artės nė portin e
Vlorės, pėrfshi Manastirin nė kufi tė Maqedonisė e Mecovėn nė shpatet e
Pindit. Nė botimet e Pukėvilit (59) lexojmė: ...me numrin e tyre tė madh,
me guximin, zellin e veprimtarinė e tyre, shqiptarėt do ia ndėrronin njė ditė
faqen Greqisė. Studjuesja e shquar rumune me origjinė shqiptare Dora
DIstria (60), thotė pėr shqiptarėt nė Greqi: Vetmohimi e flija e tyre qenė
ndihma mė e madhe nė kryengritjen greke pėr ēlirim. Mbi shkėmbinjtė e mbi
zellin e Pargės gjenden ende tepricat e njė populli qė dha jetėn e vet pėr Pavarėsinė
e Greqisė. Atje ndodhen edhe gjurmėt e gjakut tė martirėve. Bashkėkohėsi i Ali Pashės, rusi i
pranishėm E. Golubinski (61), thotė pėr tė: Atdheu i tij qyteti i Artės,
nuk gjendet nė Perandorinė e Konstandinopojės...por nė njė principatė tė lire
shqiptare. Ai qe pushtuar nga turqit mė 24.03.1449. Kėto thėnie pohojnė atė
qė Ali Pashe Tepelena i tha lirshėm Bessierit francez: Unė e quaj shtėpinė
time Butrintin, Pargėn, Prevezėn dhe Vonicėn. Ēamėri quhet qarku i
Shqipėrisė qė pėrfshinė krahinat e Paramithisė, Filatit, Pargės, Margėlliqit,
Gumenicės, etj. Topografikisht, etnografikisht, folklorikisht, Ēamėria
pėrbėnė njė krahinė jo tė veēantė tė Shqipėrisė (62). Historiani grek Sathos (64) shkruan se:
...nė Mesjetė Thesprotia pėrmendet si krahinė e banuar kryesisht prej
shqiptarėve. Njė pėrcaktim tė tillė e jep edhe Enciklopedia italiane (65):
Thesprotia ėshtė emri grek i Ēamėrisė. Edhe nė Konferencėn e Loussanos nė
janar 1913-tė pėrfaqėsuesi i shtetit grek M. Cacllamanos (66) nė debatet e
nxehta pėr Shqipėrinė u shpreh: ...shqiptarėt banojnė nė njė krahinė
plotėsisht tė caktuar nė Epir. Ēndodhi me tėrė kėta shqiptarė nė Epirin e
tyre?! Tretja nga ēkombėtarizimi prej Patriarkanės dhe megalidesė motivoi
parashikimin e diplomatit grek Stefano Skuludhis (67), shprehur me letėr
Ministrit grek tė Punėve tė Jashtme mė 18.02.1877, ku thuhet: ...shqiptarėt
pa gjuhė tė lėvruar, pa arsim tė zhvilluar, pa fe tė pėrcaktuar, nuk do ti
ruajnė dot pėr njė kohė tė gjatė kombėsinė e tyre, po do tė asimilohen
gradualisht prej grekėrve tė Epirit. O GAR THANATOS SOU ZOI MOU ! Thonė grekėrit, qė nė gjuhėn shqipe don tė thotė:
VDEKJA JOTE, RRITJA IME !. Fatkeqėsi dhe fyerje
pėr shqiptarėt dhe Shqipėrinė, pėr sakrificat qė bėri pėr fqinjėt e jugut. Mė
vonė ndodhi ajo qė e thoshte Noli i madh: Ata qė u ēliruan me gjakun e
mundimet tona janė armiqtė mė tė kėqinjtė tanė(68).
Pas revolucionit francez (69), filloi njė epokė e re. Me likuidimin e
copėtimit feudal lindėn tėrėsitė kombėtare. Njė ndėr shtetet qė lindėn pas
kėsaj periudhe ėshtė Greqia (1831), e cila u garantoi shtetasve tė saj liritė
civile, politike nė masė tė barabartė. Klauzola tė tilla u pėrcaktuan me
Traktatin e Londrės mė 1829 (70), tė Parisit 1856 (71), tė Berlinit 1878
(72), qė janė quajtur traktate Minoritare. Deri mė 1914 ishin bėrė jo mė
pak se 30 traktate tė tilla ndėrkombėtare. Siē u tha edhe mė lart Pukėvili
(73) shkruan: Ēamėt jetojnė nė jug tė lumit
Kalama. Distrikti i tyre shkon deri nė Janinė. Vendbanimet e tyre kryesore
janė: Suli, Paramithia, Luarati, Margariti, Parga dhe Agjia. Ēamėria, pra, ėshtė
njė zonė e banuar nga popullsia autoktone shqiptare. Ajo e cila e pėrbėnte
pjesėn kryesore tė pakicės kombėtare shqiptare nė Greqi, nė njė sipėrfaqe me
1950 km2, u ēlirua nga pushtimi turk mė 1912, nė tė njėjtėn kohė si e gjithė Shqipėria. Kongresi i Berlinit (1878),
Konferenca e Londres (1913) e mė pas Koferenca e Firencės (74) qė pėrcaktuan
kufijtė e pjesės jugore dhe juglindore tė Shqipėrisė vendosėn qė kjo trevė
shqiptare tė kalonte nėn sundimin grek. Ajo pėrfshinte 189 qytete dhe fshatra
me njė popullsi sipas regjistrimit turk tė vitit
1908 mbi 72.000 banorė. Pas caktimit tė kufirit shqiptaro grek nga
Protokolli Firencės (75), Fuqitė e Mėdha i kėrkuan Greqisė tė tėrhiqte trupat
e pushtimit brenda njė muaji nga Shqipėria e Jugut. Por personalitetet
politike reaksionare greke me E. Venizellosin(76), i njohur si antishqiptar i tėrbuar, penguan tėrheqjen e forcave
greke dhe manipuluan organizatėn Autonomiste tė Vorio - Epirit (77), e
cila me njė terror tė egėr vėrsulej kundėr shqiptarėve qė kėrkonin bashkimin
e atdheut tė tyre. Mė 02.03.1914, ministri i
Greqisė J. K. Zografos bėri luftė pėr aneksimin e Shqipėrisė sė Jugut. Ai u
bė edhe kryeministėr i tė ashtuquajturit Vorio -
Epir me qendėr nė Gjirokastėr. Por kjo zonė e Autonomisė sė Vorio -
Epirit nuk e pati jetėn e gjatė se iu kundėrvunė forcat e qeverisė sė
Vlorės. Rezistenca e popullit tė kėsaj zone tė udhėhequra nga luftėtarėt
Muharrem Rushiti, Alush Taka, etj. (78) i
shpartalluan forcat greke. Nė vitet e mėvonshme 1923 - 1924 u ndoq politika e
gjenocidit, dėbimit tė popullsisė shqiptare me anė tė kombinimit tė
detyrueshėm me popullsinė greke. Po ashtu u
organizuan ēeta tė cilat bėnin terror tė paparė, u bėnė shpronėsimet
arbitrare, u vunė sanksionet nė ekonomi e bashkė me
to inkurajuan e nxitėn edhe pėrēarjen fetare midis shqiptarėve. Para kėtyre
veprimeve ēnjerėzore qė pėrbėjnė krime tė rėnda qėndrojnė deklaratat
demagogjike tė Greqisė pėr gjoja kujdesin dhe interesimin qė ajo tregon pėr
pakicat kombėtare qė jetojnė nė territorin e saj. Per shembull nė Traktatin e
Konstantinopojės 1881 (79), pasi mori provincėn e Thesalisė dhe njė pjesė tė
Epirit, u zotua se do tė mbrojė pakicat kombėtare. Artikulli i tretė i
traktatit thotė: Jeta, pasuria, nderi, feja dhe veprimtaria e kėtyre zonave
tė dhėna Greqisė dhe qė do tė mbeten nėn administratėn greke duhet tė
respektohen me kujdes. Ata do tė gėzojnė tė njėjtat tė drejta politike dhe
qytetare si dhe shtetasit grekė.(80) Nė pėrfundim tė Luftės sė Parė
Botėrore Greqia nėnshkruan nė Servė (81) mė 10.08.1920 Traktatin pėr
mbrojtjen e tė drejtave tė gjuhės e tė fesė tė minoriteteve. Pas dėshtimit tė
fushatės ushtarake greke nė Azinė e Vogėl, Greqia u detyrua tė nėnshkruaj mė
30.01.1923 nė Lozanė njė Konventė (82) pėr shkėmbimin e detyrueshėm tė
shtetasve turq me origjinė greke qė jetojnė nė Azinė
e Vogėl me shtetasit grekė tė kombėsisė turke qė jetojnė nė Thrakinė lindore.
Pėr tė mbikqyrur shkėmbimin sipas konventės u caktua njė komision tė pėrbėrė
nga katėr anėtarė turq, katėr anėtarė grekė dhe tre anėtar tė zgjedhur nga
Kėshilli i Lidhjes sė Kombeve midis shtetasve qė nuk kishin marrė pjesė nė
Luftėn e Parė Botėrore. Kėta u emruan mė 17 shtator 1923: njė danez, njė
spanjoll dhe njė suedez. Ndėrkaq qeveria greke vazhdoi fushatėn e saj tė
shpifjeve kundėr Shqipėrisė edhe pse kishte deklaruar se nuk do tė pėrfshinte
shqiptarėt e Ēamėrisė nė shkėmbimin e popullsisė turke. Sigurime tė tilla
ishin dhėnė edhe nga pėrfaqėsuesi i Greqisė nė Tiranė. Por pėr pabesinė dhe
mungesė korrektsie grekėrit pėrmenden qė nga kohėrat e vjetra. Aleksandri i
Madh pėr kėto veprime i pėrmend disa herė. Kėshtu dhe pasardhėsit e tyre nuk
e mbajnė fjalėn, ndryshe firmosin e garantojnė dhe ndryshe veprojnė. Kėshtu
qė mijėra ēamė u dėbuan nga vatra e tyre dhe u dėrguan me
forcė nė Turqi duke i paraqitur si pjestarė tė kombėsisė turke (83). Shumė herė shqiptarėt e
Ēamėrisė gjatė kėsaj periudhe i janė drejtuar
Lidhjes sė Kombeve me protesta dhe telegrame ku kane kėrkuar prej saj
mbrojtjen e tė drejtave tė tyre tė shkelura nga qeveria greke. Nė kėtė kohė
qeveria shqiptare e F. S. Nolit ndėrhyn pranė Kėshillit tė Lidhjes sė Kombeve
me njė letėr mė 11 Gusht 1924 ku i shkruan ndėr tė
tjerash: ...Ėshtė deklaruar gjithashtu se ēdo anėtar i Lidhjes sė Kombeve
ka tė drejtė duke u nisur nga ndjenja e dashurisė tė tėrheqė vėmendjen e
asamblesė ose kėshillit mbi ēdo rrethanė qė cenon marrėdhėnjet ndėrkombėtare
dhe qė si pasojė rrezikon tė turbulloje paqen ose mirėkuptimin midis
kombeve...(84). Qeveria shqiptare i kėrkonte Kėshillit tė Lidhjes sė
Kombeve qė qeveria greke tė pėrmbushė me besnikėri
zotimin qė kishte marrė nė Konferencėn e Lozanės qė mos ti trajtonte
shqiptarėt si turq. Si rezultat i telegrameve dhe
protestave tė vazhdueshme qė i vinin Kėshillit tė Lidhjes sė Kombeve nga
krerėt ēamė dhe qeveria shqiptare, nė muajin dhjetor 1925 Kėshilli ftoi
anėtarėt asnjanės tė Komisionit tė mbikqyrte shkėmbimin e popullsisė greke
dhe turke qė tė bėheshin garant pėrpara Lidhjes sė Kombeve pėr mbrojtjen e
pakicave kombėtare shqiptare. Mė 15.03.1926, Kėshilli i Lidhjes sė Kombeve
pohoi ēėshtjet e ngritura nga delegati shqiptar mė 04.12.1925.(85) Pėrfaqėsuesit grek nė
Kėshillin e Lidhjes sė Kombeve iu tėrhiqet vėrejtja dhe pranoi pėr suprimimin
e nėnkomisionit tė Epirit dhe ndaloi dėrgimin e 800 personave tė popullsisė
ēame nga fshatrat Kardhiē dhe Dhragomi qė ishin pėrgaditur pėr tu
shpėrngulur me forcė. Kjo ishte njė fitore e
pjesėshme pėr ndalimin e mėtejshėm tė shpėrnguljes sė popullatės ēame. Por
nuk arriti asgjė pėr riatdhesimin e afro 33000 shqiptarėve ēamė qė u
shpėrngulėn me forcė pėr nė Anadoll. Kalojnė dy vite
e gjysėm nga koha kur qeveria Shqiptare duke parė se deklarata e qeverisė
greke nuk po zbatohej, pėrsėriti kėrkesėn e saj mė 09.05.1928. Kjo kėrkesė u
shqyrtua nė sesionin e 50 tė Kėshillit tė Lidhjes sė Kombeve mė 05.06.1928. Nė kėtė sesion delegati
shqiptar u pėrqėndrua nė kėto kėrkesa: 1-
Qeveria
greke nuk ka bėrė asnjė deklaratė punimi publike,kėshtu
qė departamentet e ndryshme nuk dijnė qė shqiptarėt janė tė shkėmbyeshėm dhe
nė kėtė mėnyrė kundėr tyre vazhdojnė tė merren masa shtrėnguese. 2-
Kthimi
i pasurive tė marra popullsisė ēame nė favor tė refugjatėve grekė tė ardhur
nga Azia e Vogėl. 3-
Pjesėmarrja
e popullsisė came nė zgjedhje si edhe qytetarėt
grekė. Sipas numrit popullsisė ēame i takonin dy pėrfaqėsues ndėrkohė qė nuk
kishte asnjė. 4-
Ndalimi
i shpronėsimit nė kundėrshtim me ligjet, qė i bėnte
fshatarėt shqiptarė pa tokė dhe pa kullotė. 5-
Ngritjen
e shkollave nė gjuhėn shqipe. 6-
Lirimin
nga disa taksa tė tepėrta, etj..(86) Le tė shikojmė dhe tė
krahasojmė arsimin nė tė dy anėt e kufirit jugor se si
i kanė zbatuar aktet ndėrkombėtare. Kėshilli i Lidhjes sė Kombeve i mbledhur
mė 08 Gusht 1928, pasi diskutoi pėr problemin e pasurisė sė shqiptarėve nė
Greqi dhe arsimin e tyre, vendosi qė problemi tė zgjidhet me
bisedime dypalėshe, sipas akteve ndėrkombėtare. Nė kėtė kohė, sipas dėshmive
tė komisionit hetimor, minoriteti grek nė Shqipėri kishte shkollat me
mėsuesit e vet, me mėsimdhėnie nė gjuhėn amtare. Nė
tė njėjtėn kohė nė Greqi ku pakica kombėtare shqiptare, dy herė mė tė mėdha
se pakica greke nė Shqipėri, nuk kishte as edhe njė shkollė tė vetme nė
gjuhėn shqipe. Fan Noli nė cilėsinė e tij si kryetar
i delegacionit shqiptar nė Lidhjen e Kombeve deklaroi para asamblesė mė 1924:
Ēamėria, tėrėsisht shqiptare e aneksueme Greqisė mė 1913 nuk ka tė drejtė tė
ketė njė shkollė tė vetme, nė njė kohė qė minoriteti i vogėl grek nė Shqipėri
ka shumė shkolla greke....(87) Edhe vet Venizellosi (88) nė
vitin 1924 pėrpara Lidhjes sė Kombeve deklaron se nė zonėn e Epirit qė
pėrmblidhte edhe Ēamėrinė nuk kishte asnjė shkollė pėr pakicat kombėtare
shqiptare. Ky pėrfaqėsues i Delegati shqiptar nė seancėn e
14 - tė, mė 18 janar 1935, deklaroi: Shtetasit
shqiptar qė u pėrkasin pakicave tė racės, fesė apo tė gjuhės, do tė gėzojnė
tė njėjtin trajtim si dhe tė njėjtat garanci nė tė drejtė dhe nė fakt si edhe
shtetasit e tėrė shqiptarė. Arsimi dhe edukimi i
shtetasve shqiptarė i rezervohet shtetit. Arsimi fillor do tė jetė i
detyrueshėm dhe do tė jepet falas,...(90). Pas
shume debatesh nė pėrfundim Dhoma Parlamentare e Drejtorisė Ndėrkombėtare
vendosi pėr ndalimin e shkollave private nė Shqipėri mė 15 prill 1935.Vlen tė
theksohet se qarqet shoviniste greke bėnė njė zhurmė tė madhe pėr mbylljen e
6 - tė shkollave ortodokse dhe heqjen e dy mėsuesve. Nė kėshillin e Lidhjes
sė Kombeve u paraqitėn statistikat e kohės tė cilat tregojnė se: ...popullsisė shqiptare i takonte tė shkojė nė shkollė
4.8%, ndėrsa pėr pakicėn greke nė Shqipėri, nė atė kohė shkonin nė 9.9%,
kurse pakica kombėtare shqiptare nė Greqi nuk kishte asnjė shkollė. Kurse nė
Greqi nė vitin 1930 vetėm 75% tė fėmijėve ndiqnin shkollėn me minoritetin
grek nė Shqipėri, me financat e shtetit e ndiqnin 79.3%. (91) Mė 1938 prefekti grek nė
Ēamėri Andonaqas e ndaloi zyrtarisht pėrdorimin e gjuhės shqipe nė Ēamėri
(92). Tė gjitha kėto plane shfarosėse pėrgaditėn tragjedinė e madhe,
tragjedinė mė tė madhe pėr ēamėt nė vitet 1944 - 45, ku shovinistėt grekė
vranė me mijėra ēamė dhe shpėrngulėn me dhunė
popullsinė shqiptare tė besimit mysliman nga trojet e veta autoktone (93).
Duke u munduar qė tė lihen mbrapa (nė harresė) tragjeditė e trojeve dhe
popullsisė ēame, Omonia vazhdon komedinė e vet
pėrpara me pretendime tė reja; siē duket zbaton thėnien e ministrit grek
Samaras nė Neo Thesprotia se: ...minoriteti nė Shqipėri ėshtė shtylla
jonė ku ne do tė mbėshtetemi atje pėr tė ardhmen. Mė qartė ska se si thuhet. Nėse marrin argument integrimi faktin se nė
Shqipėri ka pasur koloni helene, atėherė bukur e thote njė thėnje Abdyl
Frashėri (94): ...se grekėrit duhet tė kėrkojnė edhe Italinė Jugore, Azinė e
Vogėl, Rumaninė dhe Marsejėn e Francės!!!. Nė qoftėse ata vazhdojnė tė
ngrehin pretendimet e njohura dhe tė vjetra territoriale ndaj Epirit,
atėherė, siē thoshte Jani Vreto: Do tė dridhen
varret e etėrve, vėllezėrve shqiptarė, qė ranė pėr lirinė e grekėrve dhe qė
kanė kontribuar jo mė pakė se grekėrit nė themelimin e Mbretėrisė greke (95).
Greqia e sotme nuk mund tė quhet shtet demokratik. Ajo ėshtė antidemokratike,e mund ta quajmė me plot meritė njė shtet mesjetar.
Shteti grek jo vetėm qė nuk i njeh tė drejtat e ēamėve, por as nuk i lejon tė
vizitojnė trojet e tyre ku i kan varret e tė parėve. Nuk ka asnjė ligj nė
botė qė tė pėrvetėsojė me dhunė tokėn, shtėpinė dhe
pasurin e tjetrit. Grekėrit me dekada i shfrytėzojnė
pasurit e ēamėve!. Po djemve dhe vajzave shqiptare, qė tė detyruar pėr bukėn
e gojės shkojnė me koka tė ulura pėr tė punuar,pse u
ndėrrohen emrat, kombėsia dhe u varin kryq tė zinjė ortodoks qė qafė?! Pse i
keqtrajtojnė si skllevėr?. Vlen tiu bėhet kjo
pyetje edhe pėrfaqėsuesve tė Evropės, SHBA, Japonisė, etj. tė
cilėt morėn pjese nė ceremoninė e 2500 vjetorit tė demokracisė greke mė 04
tetor 1991, pėrse nuk pyetėt a ka sot demokraci Greqia?!. __________________ 1.Correspondence de Lord
Byron, |