Sferat e interestit të Fuqive të Mëdha

SFERAT E INTERESIT NË BALLKAN DERI NË

KONGRESIN E BERLINIT

Shkruan: Naim KRASNIQI *

imikr@gmx.de 21. 10. 2007

Shkatrrimi i dy Perandorive, Perandorisë Romake dhe asaj Bizantine, bëri që gjatë lindjes, zhvillimit dhe krijimit të mbretërive e më vonë të shteteve të ndryshme të kemi shumë konstalacione të interesave të tyre, që të kanë ndikim në zgjerimet teritoriale, ( ku dhe planifikuan ndikimet e tyre si në aspektin diplomatik, po ashtu edhe në atë ushtarak) 

Këto rrethana, po thuaj se u dominuan deri në Kongr.esin e Vjenës. Gjatë kësaj periudhe kemi shumë luftëra të karakterit të mbretërive, që luftonin për zegjerime të teritoreve, (por duhet kuptuare se ato nuk ishin shumë të konsoliduara), prandaj më tepër ishin luftëra të karakterit lokal. Po ashtu kemi edhe luftëra fetare, e këto u karakterizuan më shume pas daljes së Perandorisë Osmane  në skenën ndërkombëtare e sidomos pas kalimit të tyre në Ballkan.

Pra këto ishin luftëra që nuk kishte aleanca, por gjithë se cili mundohet të mbrohej ose të merrte sulme preventive për të mrojtur teritoret e tyre e ndoshta edhe të zgjeronin ndopak, duke i shfrytëzuar dobësitë e kundërshtarit. Pra nuk kishte Aleanca të forta në mes tyre. Kështu që në Perëndim gjatë mesjetës kemi forcimin dhe ndikimin e Papatit, ndërsa në lindje zgjerimin e Perandorisë së shpejtë romane (Bizantin) si dhe lindjen dhe forcimin e Perandorisë Osmane. Ky ekuilibër forcash zgjati deri në Revolucionin Borgjezë Francezë (1789).

Pas këtij revolucioni kemi forcimin e sistemit Republikan. Forcimi i (Francës në kohën e Republikës), i këtij sistemi, (në aspektin e rregullimit të mbrendshëm) bëri të kuptohej, se tani e tutje luftrat do të bëheshin për forcimin si dhe zgjerimin e teritoreve të tyre. Si rezultat të këtij revolucioni kemi luftërat e shumta që bëri Franca. Këtu duhet të permendim qëndrimin "RAISON  D' ETAT", të princit (kardinalit) RISHELJ, ku përcaktohej qartë "politika e jashtme franceze, parim që shtetet tjera të Evropës e adaptuan në shekullin që po vinte". Me këtë politik  të jashtme Franca në atë kohë fillojë dominimin dhe më vonë zgjerimin teritorial të saj, duke shfrytëzuar edhe përçarjet, (s'pari të fqinjve të saj) siç ishin mbretëritë e varfër dhe të përçarë gjerman, po ashtu edhe dobësimin e Spanjës, ndërkaq kemi zgjerimin e Perandorisë Osmane, që Francën nuk e pëngonte, në fillim të zgjerimit të saj, (sepse ishte shumë largë interesave të saja, në kuptim gjeografik).

Kur erdhi Napoeloni në pushtet ai e gjteti (të themi) një infrastrukturë mirë të pregaditur diplomatike. Atij ju desht vetëm ti mobilizonte dhe forconte forcat ushtarake dhe  të fillojë zgjerimin teritorial. Kur Franca mbërriti "zenitin" e saj politik dhe ushtarakë, shtetet  evropiane filluan të mendonin për rrezikun që u kanosej. Por në këtë kohë kemi edhe lindjen e një fuqije të re në Evropën lindore, forcimin e Rusisëë, e cila me metoda të ndryshme krijonte konflikte në Evropë, e sidomos në kohën e Aleksandrit të madh, ku haptas shprehte aspiratat për perëndimin, duke shfrytëzuar elementin sllavë në Ballkan.

Aleksandri, që u bë i njohur si reformatorë, pasi që kishte reformuar Perandorin e "kalbur" ruse, ai fitoije nje simpati edhe tek qarqet evropianie, duke e shfrytezuar autoritetin e tij, ai ne vitin 1804, i propozon kryeministrit britanik, William Pitti i Ri, qe te behet nje PAQE UNIVERZALE, ku duhej me i dhane fund Feudalizmit, e te ndertohej nje rend i ri shoqerore. Pitti, kete e kuptoje si afrim i Rusise qe po i behej Britanise, e ne anen tjeter duke ju frikesuar forcimeve te madhe franqeze qe kishte ndodhur ne Evrope, e terehoqi shume ky propozim i Aleksandrit, per kunder qe kishte rezervat e tija ndaj Aleksandrit. Propozim i Aleksandrit u prite me interesim edhe nga shtet tjera, por edhe ne Perandorinë Osmane pati ndikim, pas qe sistemi i saj i mbredeshem nuk ishte reformuar po thuaj me dekada, e nga ana tjeter kryengritjet e e lufterat e mbrendeshme (ne mjedise te teritorit te saj qe zhvilloheshin nga popujte e roberuar) e po ashtu edhe ato te jashtme , lenin per te deshiruar. Prandaj ky propozim ishte i mreseardhur edhe per Perandorine Osmane. Ndersa per anglezet ishte nje brenge, tjeter me e rendsishme, zgjerimet ruse ne linde (Azi), ku britaniket nuk deshironin te rrezikoheshin interesate e saj ne kete rajon, pasi qe sic dihet keta mbizoterojn ne keto teritore, sepse deri tani ata pak interesoheshin per interesa ne Evrop, pasi qe ishin nje ishull te ndare, dhe po thuaj se vetem percjellnin ngjajet, duke mbajture nje vije neutraliteti karshi forcave qe ishin ne Evrop. Por forcim franqeze nuk e inkujaronte, e tani ky propozimi rus e shtyri qe te mendonin me seriozisht edhe per keto teritore. Britaniket filluan te kontaktonin me mbreterite prusiane, pasi qe keta ishin te perçare, por ne anen tjetere, anglezet shihnin si nje elemet te  forte Prusianet, (qe ti perdorin karshi forces Franceze, dhe aspiratave ruse) ne Evropen qenderore. Mbreterite prusiane ne kete kohe kishin antogonizma te medha ne mes veti, sa qe nganjehere me teper favorizonin Francen, (mbreterit ne perndim te Prusise) por edhe ndikimin ruse qe filloj te depertoje ne keto territore.   

Pra per herë te parë nga Paqja e Vestfalijes, tani nga Rusia cariste vinte nje propozim per nje rregullim me" liberal" te shteteve, por se si do te zhvilloheshin ngjarjete  do te shihet me vone, eshte koha, kur ne Rusi sundonta sundimi autokrat i Aleksandrit, prandaj, anglezet e moren me rezerva, por ishin te detyruar, per shkak te rrezikut franceze. Por, keto kontakte ruso-angleze nuk mbeten pa u vrejtur nga francezet, por edhe nga princerit gjerman, sepse qysh pas fitores se Revolucinit Francez, vreheshin ndryshime, e sidomos ne  vendet ku  ende sundonin maredhenjet feudale, keto vende, revolucionin e shihnin si rrezik te tyre. Keshtu qe u be nje koalicion kunder Frances, ku u perfshine te gjitha vendet e Evropes, qe te pengonin depertimin e ideve borgjeze ne vendet e tyre. Por sic shkruan GETE," Ne kete vend dhe ne kete dite, filloi nje epoke e re ne histori". Andaj edhe filluan kontaktet e pare diplomatike per ndarjen e sferave te dominimeve .Edhe pse ne Deklaraten  e dalur nga Kuvendi i Revolucionit ,per te drejtat e njeriut,  thuhej se "populli i frances do ti permbahet ligjeve luftarake gjate kohes se luftes  dhe se ne as nje menyre nuk do te perdoret  forcen kunder nje populli te lire", Franca tani me ishte bere Perandori, cka  jep me kuptuar se nuk mungonte perdorimi i forces, por dihet se per te arritur qellimet edhe forca arsytohej. Duke pare keto zhvillime, ruset te paret rane ne kontak me Napoleeonin dhe ben plane per ndarjen e sferave te interesit ne Evrope, ku perfshihej edhe Ballkani.

Ministri i jashtem Napoleoni, (Taleri) doli me nje Projket ne vitin 1805, ku kerkonte ruajtjen e Perandorise Osmane, duke i quajtur ato teritore si "res mullius" te askujte, prandaj kerkonte qe ato te mbesin ashtu sic jane nen Perandorine Osmane. Kete teze e arsyetoje para Napoleonit duke thene; " Sot s'kemi cka te  frigohemi nga Turrite. Ata munden vetem vetevehten ta frikojne. Por rrezikun turk sot e zavendeson  rreziku rus. Vetem Austrija mundet qe ti bllokoje rust, andaj duhet ta perkrahim dhe ta forcojme Austrine". Mirepo kete propozim te Talerit, Napoleoni e refuzoje, sepse ne anen tjeter Princi rus dhe ai  francez zhvillonin bisedime te feshehta, ku arriten qe edhe ta kene nje pajtim per ndarjen e  Evropes ne sfera te interesit. Por nuk munden te mirreshin vesh per ndarjen e Perandorise Osmane, ku me vone Napoleoni deklaroje se "Kam mundur vet te ndaje Perandorine Turke me Rusine. Kjo ka qene ceshtje qe shume here e kemi biseduar, por Rusia gjithe here e ka shpetuar Turqin".

Tani çeshtja e ndarjes se sferave te interesi po depertonte neper kancelarite evropiane, e po ashtu edhe ne Porten e Larte, çeshtjet filluan te komplikoheshin se kush do te fitonte ndikim me te madhe ne teritoret evropiane (te Perandorise Osmane), por neper keto mbreteri ekzistonte bindja, se nuk do te ishte leht per dominim, por tereni me i pershtatshem ishte Ballkani, ku sundimtari i tyre  filloj te quhej "i semuri i Bosforite", prandaj Rusia nuk pajtohej qe te ndante sferate e interesit me Francën ne keto teritore. Per keto bisedime ishte e involvuar edhe Austrija, e cila pretendonte teritore ne Ballkan, e ne anen tjeter kishte nje mbshtetje te Francezeve, duke ju sugjeruar qe te mos lejojne shkaterrimin e Perandorisë Osmane, sepse me kete nuk do te pengohej depertimi i Ruseve ne Ballkan. Kancelari austiak, Metenik, kishte planet e tij per zgjerim ne Ballkan, prandaj edhe kundershtonte  planet Ruse. Por eshte interesante, se te gjitha keta e dinin se Perandoria Osmane ishte shume e dobesuar, dhe te gjithe shprehnin aspiratat per keto teritore, por asnjehere nuk pajtohej qe te sulmonin apo ta shkatrronin, sepse prisnin castin se si do ti realizonin aspiratat e tyre, karshi ketyre teritoreve. Por Napoleoni shihet se vetem nuk do te mundte ta shpetonte Turqine, e ne anen tjeter shihen qellimet ruse e pse jo edhe ato austriake, gje qe kjo (Austria) e fundit doli me propozimin per formimin e nje shteti te krishter, e ky shtet do te ishte Mbretria Greke, qe do te jete nje balancim mes Perandorise Osmane dhe Rusise, e qe do te kenin te drejte qe te interesoheshin per kete shtet krishter, por nuk do te kundershtojne edhe  nese do te formohej nje shtet i ri, sic ishte Bullgaria, qe te kenaqeshin interesat ruse per nje shtet sllave, e keshtu te behej nje balancim forcash.

Eshte interesant ky propozim austriak, kur mendonte qe te formoheshin keto dy shtete e jo edhe shtete tjera qe cenonin interesat e saj. Por si duket dinakria e diplomacise ruse do te dilte triumfuse. Prej propozimit te Aleksandrit qe i beri Anglise per nje rend te ri liberal, popujte sllave filluan me te madhe kryengritjet e tyre per clirim nga Perandoria Osmane, e kjo kuptohej se cka permbanin keto qellime, sikurse ai austriak per Greqi dhe Bullgari. Por Napoleonin dhe Aleksandrin arriten qe te lidhin nje mareveshje per ndarjen e Sferave te interesit ne Evrope e konkretisht me Ballkan kjo u arrite me 25 qershor te vitit 1807. Por ne shkurt te vitit 1808 , ambassdori francez, i ofroj ministrit te jashtem te Rusise nje projekte tjeter per ndarjen e teritoreve te Perandorise Osmane. Projekti franceze parashihte qe Turqia te shtrihej deri ne Stamboll dhe nje pjese te Rumelise, Franca do ta mirrte Shqiperine, nje pjese te Bosnjes, Moren dhe Kreten, e Rusia Besarabine, Moldavinë, Vllahinë dhe Bullgarinë, ndersa Austrise do ti takonin Kroacia dhe nje pjese e Bosnjes. Ndersa per Serbinë, (pas Kryengritjes se pare te tyre, ka qenë marveshja per nje pavaresi te udhehequr nga nje prince austriak ose ndonje tjetere) te mbetej ajo qe ishin marre vesh. Ky ishte projeti franceze, por ne te vertet ishte edhe nje projekt austriak, ku parashihej qe Perandoria Osmane te mos  kishte dalje ne Evrpoe, e Austrija te kete ndikimin e saj perveç Kroacise dhe nje pjese te Bosnjes edhe ne Serbi, Maqedonin, deri ne Selanik, por ketu thyheshin "shtizat" e interesave ruse dhe franqeze, edhe pse Serbia nuk ishte ne sfere te interesit Ruse, sepse Rusia nuk e konsideronte Serbinë si sferë interesi, por ajo donte ta njhte si teritor te vetin. Keshtu, po thuaje se keto projekte ndryshonin nga takimi ne takim, sepse te medhenjet kur bisedonin per keto sfera se cili mbronte interesat e tyre, por ne nje takim ne mes te carit rus dhe Napoleonit, Aleksandri deklaron  se" ne as nje menyre s'do ta kalonin Danubin trupat tuja", edhe pse Franca negoconte me Perandorine Osmane qe ne raste te nje lufte ruso - frenge , te ndihmohej nga ta, e ku i permtonte teritoret nga Vllahia, Molldavija, Serbinë por do ti jipeshin tere  teritore e Detit te Zi dhe deri ne Krime, e nga ana tjeter Austria do te merrte teritoret e larte permendura.

Ne vitin 1828, kemi edhe nje projekte per ndarjen e Ballkanit qe ju  propozua  Mbretit rus Nikollai I nga diplomati grek Kapadistrija, ku parashifej kjo ndarje;

-Principata ose Mbreteria e Dakise, ku do te perfshiheshin Vllahia dhe Molldavia, e qe do ti takonte mbretreshes ruse Katarina II,

-Mbreteria Serbe ku do te prfshinte Bullgarine dhe Bosnjen,

-Mbreteria e Maqedonise qe ne perendim do te kufizohej ne linjen Shkup- Selanik, e ne veri me pjesen jugore te Bullgarise do te dilte ne Detin e Zi, e do te kishte dalje edhe ne Detin Egje,

-Mbretria e Epirit ku do te perfshihej Shqiperia pjesa perendimore e Maqedonise e ne jug do te shkonte deri tek Arta, Trikalla dhe Platomanija,

-Dhe ne Jug do te idhte shteti Grek.

Stambolli do te ishte qytet i lire dhe do te sherbente si kyeqytet i ketyre 5 mbreterive apo shteteve ballkanike  .

Por Nikollai i I  edhe pse   pranoje te bisedoje per kete projekte me  nje komitet me perendimoret, perseri, mbrojti Perandorine Osmane, sepse po rezikoheshin seferat e interesit rus, prandaj edhe nje here vendosi qe te ruante Perandorine Osmane. Pasi qe e dinte se kur do te shihte situaten do ta shkatrronte Perandorine Osmane. Eshte koha kur Franca dhe Anglia luftonin per pushtimin e hapsirave te reja neper detera, kuptohet ne Azine e larget dhe Afriken, ku anglezet donin sa me shume koloni, sepse ajo e kishte te qarte forcen e Frances ne Evrope, ndersa ceshtjen e Ballkanit e shiqonin si çeshtje Austriako-Ruso-Osmane. Kete  force te Frances, Anglia e shihte ne dobesite e mbrendshme te Evropes qendrore qe lejonin kete dominim franceze, prandaj edhe pritej nje perkrahje nga ruset, duke i joshur, se ky forcim franceze do te rrezikonte edhe interesate e saj dhe te gjithe sllavet, prandaj priste me mireseardhej cdo perkrahje ruse. Dhe se do te deshironin nje rend te ri ne Evrope, duhej dermuar Francen, qe shtetet tjera te perparonin. Prandaj Pitti, sugjeronte ruset, se nuk do te dobesohej Franca, vetem nese fitojne pamveresinë (ekonomike) Vendet e Ulta, Danimareken, Holanden dhe Belgjiken, (pasi ruset i kishin propozuar anglezeve, qe tu njihej pavarësia ekonomike  ketyre vendeve), dhe ku me teper se 300 Marka, (principate-Fürsten), gjermane do ta joshnin Francen per te nderhyre, e ketu shihej rreziku franceze, prandaj duhej punuar me gjermanfolsite, qe te organizoheshin dhe forcoheshin si nje shtet i vetm, me kete mendohej "nje goditje, me dy te rame" njeren ane nuk paramendonin se gjermanet shume shpejte do te mobilizoheshin dhe jo vetem qe do te pengonin Francen ne planet e saj, por anglezet edhe ashtu frikoheshin nga dominimi rus ne Evrope, keshtu qe po te forcohehsin gjermanet do te ishte i mireseardhur per ta.

Prandaj ish frika e madhe franqeze qe detyruan anglezet, (qe deri me tani nuk mendonin) se duhej te mirrej me shume me Evropen, prandaj edhe filluan bisedimet me Ruset, Gjermanet dhe Austriaket qe te mendonin per krijimin e nje aleance kunder Frances, por kurr nuk mendonon se per nje kohe te shkurte nje Aleat i tyre prseri do te rrezikonte stabillitetn ne Evrope. Po cili ishte ky aleate. Perfundimi i luftes anglo-franqeze, zhvillimet e mbrendshme (si dhe lufterat dhe sulmet nga jashte) kunder  Perandorisë Osmane, ndryshimi i ballancimit te fuqive te medha si dhe vendosja e Anglise qe te mirrej me shume me Evropen qendroer solli deri te Kongresi i Vjenes, ku u proklamua se nga ky Kongres, perveç se disa vend do te fitonin pamvaresinë, do te kete edhe ndryshim ne rregullimet e mbrendshme te shteteve. Por ne kete Kongres me krenarine me te madhe vinte Mbreti Aleksander i Rusise, i cili edhe nuk ngurroj qe te propozoje e cka edhe u vendos qe te izolohet Franca nga takimet e tilla dhe keshtu, u formua nje Lidhje Kater palshe ne me te Rusisë, Anglise, Austrise dhe Prusisë, por, me  vone u nenshkrua edhe nje mareveshje tjeter, ku ne te u perfshinë vetem ato shtete qe kishin ndermend te dominonin ne teritoret e Ballkanit, apo te themi te teritoreve te Perandorisë Osmane, e keto ishin Rusia, Austria dhe Prusia, e qe kjo marveshje u quajte Aleanca e Shejte, (me gjithe se kjo e fundit Prusia nuk perfshinte te gjitha markat gjerma, por prej 300, ishte formuar nje si Konfedert Pruse, ku benin pjesë nja 80 marka). Kesaj Aleance me vone ju bashkangjite edhe Britania.

Por per kunder ketyre  vendimeve qe ishin marrë ne kete Kongres, (qe nga teksti duken qe te jene shume progresive, Aleancat e bera lane shume per te kuptuare qellimet e ketyre vendimeve) sepse u pa me vone se çka ju sollen ne teritoret e Ballkanit, as gje vetem edhe me shume dominim te pansllavizmit dhe te planeve te reja per dominim te fituseve kunder Napoleonit, e ne radhe te pare Rusise. Sepse kjo tani(Rusia) i kishte mundesite edhe me te medha diplomatike por edhe ushtarake per te ndikuar. Franca e humbur nga lufta nuk kishte te drejte te perzihej forte ne sferat e interesit  dhe  pse faktikisht as nuk kishte mundesi materiale e luftarake qe te kete ndikim, nje Britani qe e ndjente veten me te sigurt pas humbjes se Frances dhe krijmit te asaj Konfederate Prusiane, (qe mendonte se do te bente sado pak rezistenc aspiratve te Rusisë per ndikim, nje Austri, qe edhe pse paraqiste nje fuqi, per kohe, nuk e rrezikonte Rusine aq shume dhe te "smurin e Bosforit" qe s'mund ti sheronte plaget nga sulmet e mbrendshme e le ma te rrezikonte Rusine apo interesat e saj kudo. Prandaj  filluan te dirigjojne sllavet, qe ata te luftonin dhe te mos pajtoheshin (edhe pse ata nuk kishin humbur po thuaj se as gje me Kongresin e Vjenes, por nenshkrusit e Traktatit te Vjenes, ne një nga keto vendime ishte edhe ruatja e status quos  ne Perandorine Osmane, ku edhe vet Rusia ishte e pajtimit, por punonte prapa skena diplomatike.

Por ne kete kohe ne Evropen qendrore po forcoheshin edhe disa shtete tjera si Danimarka dhe Holanda, ku edhe keto paraqitnin kerkesat e tyre per pushtim te hapsirave te reja tregetare. Ne te njejten kohe, Gjermania filloj te forcohej ne planin e brendshem social, sa qe per nje kohe te shkurter nga nje vend i perqare arrti qe te bashkohej dhe te shtoje bruto prodhimin e saj, e nga kjo me ardhjen e Bismarkute si kancelare u shtuan apetitet per zgjerimin e ndikimit te saj. Por Hapësirat ishin te paketa, ne krahasim me kerkesat e shteteve te zhvilluara, prandaj duke u bazuar ne mbshtetjen  e Rusisë, si dhe mos interesimin anglez per Ballkanin, ajo u orientua ne teritoret e Perandorise Osmane ne Ballkan, edhe pse shihej qarte se per keto teritore, me te interesuar dhe qe kishin ndikim me te medha ishin Rusia dhe Austro-hungaria.

Edhe pse nga keto vendime te Vjenes dukej se do te mbizoteronte nje paqe, ajo as qe ishte. Serbet jo vetem qe nuk u pajtuan, por vazhduan me politiken e saj "terhiq e mos kepute", ku pershkak te mos mundesisë per pavaresi nga Perandoria Osmane, pranuan poziten e nje sovraniteti te kufizuare, por qe ky sovranitet ju jepte te drejte qe te krijonte ngaterresa me Perandorine, e keto perkraheshin si nga Rusia po ashtu edhe Franca dhe filluan qe te simpatizoheshin edhe nga Anglia, qe besohej se "kanceri "i portes se larte po i vinte fundi, por se si do te dukej harta politike e ketyre teritoreve as vete nuk e kishin te qarte, pas renjes se dominimit Franceze, Austria tani kerkonte mbshtetje nga Anglia qe ta perkrahte ne projektet e saja per teritoret ballkanike, po ashtu ne kete kohe focimi i Gjermanisë rriste shpresat e tyre. Por Bismarku, ne fillim nuk shprehte aspirata te  hapura, por ishte e kote sepse ruset e dinin se ne nje momenet te pershtatshem, gjermanet do te perkraheshin nga austriaket, prandaj me te madhe perkrahnin  forcimin e  faktorit sllave ne keto teritore, qe ne nje moment, kur te bisedohej kjo çeshtje, shtetet perendimore te ishin para faktit te kryer, cka edhe ndodhi pas Kongresite te Berlinit.

Per Kongresin e Berlinit eshte shkruar e trajtuare shume, por as nje herë ne aspektin diplomatik, por vetem historik. Eshte thene se Kongresi i Berlinit eshte si rezultat i padrejtesive te Konferences se Shen-Stefanit, ku dominuan ruset, por cka solli kongresi i Berlinit. Mendoj se me Kongresin e Berlinit elementi sllave mori vulen e dominimt ne Ballkan, si dhe u be edhe ndarja e sferave te interesit Lindje-Perendim.

* Autori është student i studimeve posdiplomike në UP - Departamenti i Historisë