LUMI MORAVA KA
RRJEDHĖ DHE KUPTIM NGA GJUHA DHE FJALA ILIRO-KELTE SIĒ E KA
EDHE BANJA E BUJANOCIT VRAJĖS
DHE AJO E SIARINĖS
Shkruan: Reshat AVDIU ( * ) Preshevė, 07. 12. 2010
Herodoti (i
famshėm) fliste pėr dy lumenj tė cilėt derdheshin nė lumin Danub: Angros, i
cili siē thotė ai, vinin nga tokat ilire qė pa dyshim ishin Morava e sotme
Perėndimore me Ibrin, si dhe lumi tjetėr-Brongos, i cili derdhet nė lumin
Danub, e qė me gjasė ishte Morava Jugore, pėrkatėsisht Morava e bashkuar
(Morava e Madhe)1. Sipas K. Oshtunit Margus i kohės romake pėson ndryshime
dhe quhet Morachuna, mė pastaj Morafa dhe mė nė fund del trajta e sotme
Moravė, Morava. Sipas K. Oshtunit rrėnja lipset kėrkuar nga gjuha
iliro-kelte.2
Pastaj,
edhe pėr Banjėn e Vranjės ėshtė argumentuar se ka egzistuar qyshė nga
kohrat e lashta dhe atė nga koha e iliro-romakėve ka qėnė nė pėrdorim dhe
ka shėrbyer si banjė shėruese, kėshtu mendonte edhe udhėpėrshkruesi i
njohur gjerman Feliks Kontiz3. Ky autor Banjėn e Siarinės e konsideronte
pėr banjė shumė tė vjetėr dhe pėr shkak tė pranisė sė madhe tė shqiptarėve
e quajti Banja e shqiptarėve. Po ashtu edhe Banja e Nishit, ėshtė
shfrytėzuar qyshė nga koha e lashtė ilire, kėtė banjė edhe romakėt e kanė
shfrytėzuar, ndėrsa gjatė Mesjetės ėshtė shfrytėzuar nga turqit osmanlinj,
e qė ata e quanin me emrin Ilixha e Nishit. 4
Banja e
Bujanovcit Karaman Banja ka rrjedhė nga fjala turke (banja e zezė) se
popullata autoktone shqiptare me kohė ujin dhe lloēin (baltėn) e saj
termale e kanė shfrytėzuar pėr shėrimin, e sėmundjeve ishijatike. Mandej
nė kohėn e Turqisė, qyshė moti tregohet se nė livadhet pitoreske tė Rakocit
vendbanimin e quanin Vrellė duke mos ditur asgjė pėr veēoritė e atij uji.
Njė ditė beut qė kishte ēifllėk nė kėtė katund i sėmuret ati dori. Thonė se
ishte njė kalė i pėrmendur pėr bukuri e shkathtėsi jo vetėm nė kuadėr tė
fshatit por nė tėrė Moravicėn. Pėr kėtė arsye gjithė meraklinjtė e kuajve
beut ia mbanin inat (zili).
Beu aq
shumė e donte atin e tij saqė e ruante si dy sytė e ballit. Por njė ditė
kali sėmuret aq shumė saqė nuk u
ngritė mė dot nė kėmbė. Beu fort mėrzitej pėr kalin dori saqė
pėr shėrimin e tij e ofron
njė pesėlirėshe reshadije. Ēėshtė
e vėrteta ilaēi pėr tė nuk
gjendej asesi. Kali nga dhėmbja dita-ditės dobėsohej dhe shkrihej. Pėr tė
mos e shikuar me sy se si kanakali, po i ngordhte nė ahėr, beu njė ditė
me qerre e shpuri kalin te Vrella me
ujė tė ngrohtė duke i thanė me dhėmbje:Unė nuk munda tė tė
ndihmoja. Zoti tė shpėtoftė!
Mirėpo,
njė ditė ngjau ajo qė se priste askush, ati i beut duke kullotur bari tė
shijshėm dhe duke u larė nė ujėt e ngrohtė tė Vrellės u shėrua plotėsisht.
Barinjtė shqiptar tė Rakocit duke i kullotur delet e shohin atin e beut dhe
e pėrhapin lajmin se uji i ngrohtė i Vrellės e shpėtojė kalin e beut nga
ngordhja e sigurtė. Nė fillim nė kėtė banjė pėr mjekim vinin turqit,
prandaj edhe banjėn e quajtėn Banja e turqve. Duke u larė dhe duke u lyer
me lloē (baltė), sepse edhe lloēi ishte shėrues njerėzit dukeshin si buaj
tė zi ndaj edhe rrjedhė edhe emėrtimi i banjės KARAMAN BANJA. 5
Mė vonė
shqiptarėt kėtė vend me ujė tė ngrohtė, e lloē shėrues e quanin LLoēi i
Bujanocit. Ndėrsa serbėt (tė ardhur nė kėto vende me shumicė si kolonizator nėpėr
tokat dhe pasuritė e shqiptarėve
autokton diē mė parė se tė fillonte
tėrheqja e ushtrisė osmane nga kėto treva gjatė tetorit tė vitit 1912. v.
a.). Ata kėtė vendbanim e quanin Bivoleka Banja sepse njerėzit kur
lyheshin me lloēin e banjės nga larg dukeshin si buaj. Nė bazė tė rezultateve, tė analizuara
kimike dhe analogjisė sė ujit termal tė banjės sė Bujanocit me ujėrat e
ngjajshėm nė vend dhe nė botė ėshtė konkluduar se ky ujė mund tė
klasifikohet ne radhėt e ujėrave mė tė ēmuar nė Europė, pėr ēfarė mendimin
e vetė e kanė dhėnė ekspertėt mė eminent. Mundėsitė shėruese tė banjės sė
Bujanocit janė gati magjike.
Edhepse
pjesa mė e madhe e pacientėve nė kėtė banjė janė shqiptar, personeli
mjeksor dhe ai shėrbyes janė tė gjithė serbė.5 Sipas hidronomikėve sllavė
fjala Moravė rrjedhė dhe ka domethėnie nga sllavistika more det, se dikur
nė kohėn tektonike tė pleocenit ky vend paska qenė det dhe atė e tėrė
Lugina e Vranjės dhe Fushėgropa e Shkupit paskan qėnė nėn ujė. Dhe se me
lėvizjet tektonike tė shkėbinjėve qenka bėrė errozion dhe pėrbytje tė mėdha
dhe se deti qenka derdhur-zbrazur, pėrmes Grykės tė Jankut apo tė Hunijadit
nė lumin Tunė-Danubin e sotėm pėr nė Detin e Zi.
Siē tham
edhe mė lartė fjala Moravė ka rrjedhė nga gjuha dhe fjala iliro-kelte, se
Lumi ndonjėherė dinte tė bėhej nga tė reshurat e mėdha tė shiut i tėrbuar
dilte nga shtrati i tij dhe ua vėrshonte tė mbjellurat e popullatės qė
zakonisht vendosej dhe banonte rreth lumenjėve si ata tė Maqedonisė
gjegjėsisht tė fisit tė sajė ilir Paionėt qė banonin rrėth Bardharit nga
ilirishtja Bardhar d.m.th. lum i bardhė apo VAR. Porse edhe pjesa tjetėr e
popullatės Paine tė Iliro-Dardanėve banonte rrėth Moravės dhe shpesh herė lumi dinte tė
tėrbohej nga ujėrat e shumta dhe dilte nga shtrati i tij dhe ua vėrshonte
tė gjitha tė mbjellurat banorėve tė saj. Ata fillonin ti luteshin me
fjalėt mo-ore mos na i prishė tė mbjellat tona, o pjesė e shpirtit dhe e
jetės sonė ilire je ti, mo-ore mos na i prish kasollat tona, mo-ore mos na
i shkatrro vreshtat tona, mo-ore mos na i mbytė bagėtitė tona, ti more je
Zoti dhe shpresa jonė.
Sipas
ilirollogut ndėr ne shqiptarėt deri mė tani i njohur si arbresh i Zarės sė
Kroacisė Aleksandėr Stipēeviq, nė librin e tij tė botuar mė 1968 nė Zagreb
Gli Ilira(Mbi ilirėt).Thotė se me ardhjen e sllavėve tė Jugut dhe tė
Lindjes nė Ballkanė nga malet e Karpateve nė shekullin e VII,.tė erės sonė
nga Rusia. Pėr ilirėt njerėz tė njė kulture mjaftė tė lartė njerėzore, fillon
njė ndjekje dhe persekutim i pa parė deri atėherė nga hordat e egra
karpatjane. Ata nė fillim, ua dogjėn dhe
plaēkitėn tė gjitha tė mirat matriale qė i posedonte popullata
ilire.Dhe se ata ilirėt tanė me kohė i kishin zbutur si bagėtitė e trasha
njashtu edhe tė imtat si: lopėt, qetė dhe ato tė imtat dhentė dhitė etj.
Kėshtu, ilirėt paraardhėsit tanė arritėn ta shumonin dhe mbanin bletėt
nėpėr zgjojet e tyre tė punuara enkas pėr kėtė insek fitim prurės. Pėrveē
se mjaltin e saj qė e pėrdorni si ilaē mjekeus, pastaj nga mjalti e
prodhonin birrėn mjaft tė mirė Ilire. Parmendėn e kishin ndėrtuar dhe qetė
i shfritėzonin pėr ta lavruar tokėn dhe kultivur atė me tė lashtat e nevojshme pėr jetėn e
tyre. Shigjetari i egėr karpatjan me ushtėn e tij ia vritte fshatarit ilir edhe qetė e parmendės dhe
ia grabite bagėtitė tjera dhe se nė ēdo vend nėpėr shtetit Ilir, kishte
persekutime, grabitje djegie dhe pėrdhosje tė vlerave mė sublime tė
popullatės ilire nga bishat e egra e tė pa civilizura karpatjane. Duke u
ndodhur ilirėt para kėsaj katrahure makambre ikėn dhe i lėshuan vendet e
tyre tė ulta qė ishin mjaft pjellore dhe fitimprurėse. Ku pastaj do ta fillonin njė jetė tė vėshtirė nėpėr
masivet malore pėr ta shpėtuar disi jetėn e tyre dhe tė familjėve tė tyre.
Kėtė
barbari tė bishave karpatjane nė njėrin nga emisionet e veta tė TV.
Beogradit gjatė kohės sė luftės nė Kroaci mė 1992. Njėfarė shoveni ēetnik i
SAP Krainės Serbe tė Kroacisė Jovan Rashkoviqi, patė deklaruar se ne
sllavėt e Jugut dhe tė Lindjes nuk jemi kafshė tė cirkut qė Bashkėsia
Ndėrkombėtare tenton tna vejė nė lojėn e tyre tė cirkut! Siē ka vepruar polaēoja i cirkut me
luanin, tigrin ariun elefantin etj. Se ne kur jemi nisur nga vendi ynė i
lindjes nga malet e Karpateve tė Galicisė sė Rusisė, kemi ardhur nė Ballkan
si horda tė tėrbuara me kokat e ujqėve tė ngulura nėper shtizat tona. Dhe
se kur ėshtė shumė acar i madh edhe ujqit ashtu si ne sllavėt e Karpateve, qė sot jemi nė
zgrip nga Bashkėsi Ndėrkombėtare. Mblidheshin rreth kaēubave (bunje) dhe
fillonin tė ulurinin nga tė ftohti dhe i ftonin edhe ujqrit tjerė nga mali
qė tu bashkoheshin edhe ata. Dhe se pėr ata ujqrit e tėrbuar kinse qenka
praktik e tyre nga uria dhe acari me dhėmb ta shkualin nga njė rrėnjė nga
kaēuba dhe tė shpėrdaheshin nėpėr pyje. Se njė ditė prapė do tė bashkohen
nė tė njėjtin vend pėr tu marrė veshė pėr (kusaritė e mėtutjeshme nėpėr
vendet dhe pasurit e popujve tjerė v.a). Dhe sipas Zotriut nė fjalė,
kurra-kurrės njeriut palaēo tė cirkut nuk i paska shkuar ndonjėherė pėr
dorė ta zbus ujkun dhe ta vejė nė lojėn e tij tė cikut siē ka vepruar me
kafshėt tjera, gjithashtu sipas J.Rashkoviqit as B. Ndėrkombėtare nuk do
ti shkojė pėr dorė qė popullin sllave tė karpateve ta vejė nė lojėn e tyre
tė cirkut.
Me
mbjelljen“e farės e sė keqe karpatjane, pėr ilirėt parardhėsit tanė filloi
siē tham edhe mė lartė njė jetė tejet e vėshtirė dhe me pėrplot sakrifica
dhe vuajtje tė rėnda tė papara deri atėherė pėr ta. Pastaj tė gjitha
toponimet, patronimet, antroponimet, hidronimet qė quheshin gjer atėherė
vendet ilire do tė zėvendėsoheshin dhe emėrtoheshin me gjuhėn e
ujkut-sllavishtė. Dhe pėr kėtė vet zotriu i Krainės Serbe nga Kroacia e
kishte dėshmuar kėtė me krenari dhe devotshmėri, pėr kusarin e bishave tė
uritura sodomiste karpatjane ndaj tokave dhe popullatės iliro-pellazge.*
* ) Autori ėshtė i burgosur politikė,
njėherit edhe kryetar i Shoqatės sė Muhaxhirėve tė Preshevės.
1. K.Jeriēek,vep.tė cit.1.fq.14
2. K.Ostun.Illyro-Thrakisches,na Arhivi za arbanasku starinu
,knj.I.Beograd
1923, str.118.
3. Mihajlo Kostic,Tomislav Trajkovic,vep..,cit...,fq.129-139 Leskovac
1969.
4. Dr. Mihajlo Kostic.Nika Banja,Zbornik radova sv.V.Boegrad 1958
fq.115
5. Xhahit Ramadani JEHONA -Dhjetor 1993-Bujanoc.
6.
Vranjski glasnik. Libri Nr.II, fq. 364.
|
|