Kongresi i Alfabetit tė Gjuhės Shqipe qė u
mbajt nė Manastir i hapi punimet mė 14 nėntor 1908 pėr ti vazhduar gjer
mė 22 nėntor. Nė Kongres morėn pjesė 32 delegatė me
tė drejtė vote, qė pėrfaqėsonin 26 qytete e shoqėri tė ndryshme shqiptare
brenda dhe jashtė atdheut, si dhe 18 delegatė tė tjerė si pjesėmarrės pa
tė drejtė vote. Pra, nė Kongres morėn pjesė gjithsej 50 delegatė nga tė
gjitha anėt e Shqipėrisė, nga qytetet e vilajeteve tė Manastirit, tė
Kosovės, tė Janinės e tė Shkodrės, si edhe nga shoqėritė shqiptare tė
Bukureshtit, tė Sofjes, tė ShBAsė, tė Egjiptit, tė Italisė etj., duke u
shndėrruar kėshtu nė njė Kuvend tė vėrtetė mbarėshqiptar.
|
Pėrmbajtja e lėndės
-
Kongresi i Manastirit ( 14 - 22 nėntor 1908 )
-
Shkolla e shkrimi shqip pas Kongresit tė Manastirit dhe dhuna xhonturke (
dhjetor 1908 - gusht 1909 )
- Kongresi i Dytė i Manastirit (
2 - 3 prill 1910 )
- Reaksioni xhonturk dhe qėndresa
kundėr tij ( 1909 - 1910 )
-
Kongresi Kombėtar i Elbasanit ( 2 - 8 shtator 1909 )
|
__________________________________________________________________________________________________
Kongresi i Manastirit 14 - 22 nėntor
1908
Pėrhapja e shkollave dhe e mėsimit tė
gjuhės shqipe, si edhe zhvillimi i kulturės kombėtare nė pėrgjithėsi,
shtruan nė rend tė ditės nevojėn e caktimit tė njė alfabeti tė vetėm.
Rilindėsit me tė drejtė e shihnin mungesėn e njė
alfabeti tė njėjtė tė gjuhės shqipe jo vetėm si njė problem gjuhėsor e
kulturor, por edhe si njė ēėshtje politike, njė shenjė ndasie, qė pengonte
bashkimin e shqiptarėve. Zgjidhja e saj do tė ndihmonte si nė lėvrimin e
mėtejshėm tė gjuhės e tė letėrsisė shqipe, ashtu edhe nė konsolidimin e
unitetit kombėtar dhe tė bashkimit politik tė popullit shqiptar.
Vendosja e njė alfabeti tė njėjtė
tė gjuhės shqipe u pėrgatit gjatė njė epoke tė tėrė tė Rilindjes, falė
veprimtarisė krijuese nė lėmin e gjuhėsisė dhe tė letėrsisė tė brezave tė tėrė
tė iluministėve shqiptarė, gjuhėtarė, shkrimtarė, poetė, publicistė etj.
Njė ndihmesė tė vyer dhanė organet e shtypit, sidomos ato tė viteve tė
fundit tė shek. XIX dhe tė fillimit tė shek. XX, ku spikati nė mėnyrė tė
veēantė revista Albania (Bruksel - Londėr, 1897-1909) e Faik Konicės.
Miratimi i alfabetit (alfabetares) sė Stambollit,
nė vitin 1879, ndonėse shėnoi njė hap tė rėndėsishėm pėrpara nė rrugėn e
vendosjes sė njė alfabeti tė njėjtė tė gjuhės shqipe, nuk arriti ta
zgjidhte pėrfundimisht kėtė ēėshtje.
Alfabeti i
Stambollit u pėrhap vetėm nė Shqipėrinė e Jugut e tė Mesme, ndėrsa nė
Shqipėrinė e Veriut, posaēėrisht nė Shkodėr pėrdoreshin tri alfabete tė
tjera pėr shkrimin e shqipes, ai i shoqėrisė Bashkimi (1899), i Agimit
(i jezuitėve) dhe alfabeti i shkrimtarėve tė vjetėr tė Veriut, qė pėrdorej
mė shumė nga klerikėt katolikė. Organet e shtypit shqiptar, ndonėse
botoheshin tė gjitha me alfabetin latin, kishin ndryshime ndėrmjet tyre. Nė
rrethana tė tilla, vendosja e njė alfabeti tė njėjtė tė gjuhės shqipe do tė
arrihej jo vetėm nė luftė me sunduesit e huaj osmanė, qė pėrpiqeshin ta
pengonin atė si njė arritje qė do tė ēonte nė afirmimin e mėtejshėm tė
kombit shqiptar, por edhe duke kapėrcyer frymėn dhe interesat lokalė tė
shoqėrive e tė grupeve kulturore shqiptare, qė ushqeheshin edhe nga dasitė
krahinore tė trashėguara nga e kaluara.
Ndonėse nė thelb ishte njė
ēėshtje kulture, njėsimi i alfabetit tė gjuhės
shqipe paraqitej njėherazi njė nga problemet mė tė rėndėsishme politike tė
kohės, zgjidhja e tė cilit do tė varej nga zhvillimi i lėvizjes kombėtare
nė pėrgjithėsi. Nė tė vėrtetė, thirrja e kongresit pėr njėsimin e alfabetit
tė gjuhės shqipe u bė e mundur vetėm nė rrethanat e reja, qė u krijuan pėr
lėvizjen kulturore-kombėtare pas shpalljes sė kushtetutės nė vitin 1908.
Nismėn pėr thirrjen e kongresit
pėr njėsimin e alfabetit tė gjuhės shqipe e mori klubi Bashkimi i
Manastirit, qė luante rolin kryesor ndėrmjet klubeve shqiptare. Drejtuesit
e kėtij klubi, menjėherė pas themelimit tė tij, e shpallėn zgjidhjen e
kėsaj ēėshtjeje si detyrėn mė tė ngutshme tė lėvizjes kombėtare. Gjatė
muajve gusht-shtator, pasi kishte marrė edhe pėlqimin e klubeve e tė
shoqėrive tė tjera atdhetare, klubi i Manastirit ndėrmori masat konkrete
pėr thirrjen e kongresit kombėtar pėr ēėshtjen e alfabetit. Nė Zėdhėnien
qė u shpėrnda me kėtė rast, ftoheshin tė merrnin pjesė nė kongres gjithė
shqiptarėt, brenda dhe jashtė Shqipėrisė, si edhe ēdo filolog shqiptar.
Nisma e tij u prit mirė nga atdhetarėt shqiptarė dhe nga klubet e shoqėritė
patriotike brenda e jashtė vendit, qė u treguan tė gatshme tė dėrgonin
pėrfaqėsuesit e tyre nė kėtė kongres.
Kongresi u hap nė Manastir mė 14
nėntor 1908 dhe i vijoi punimet deri mė 22 nėntor. Nė Kongres morėn pjesė
32 delegatė me tė drejtė vote, qė pėrfaqėsonin 26
qytete e shoqėri tė ndryshme shqiptare brenda dhe jashtė atdheut, si dhe 18
delegatė tė tjerė si pjesėmarrės pa tė drejtė vote. Kongresi i Manastirit u
shndėrrua kėshtu nė njė kuvend tė vėrtetė mbarėshqiptar, nė tė cilin morėn
pjesė gjithsej 50 delegatė nga tė gjitha anėt e Shqipėrisė, nga qytetet e
vilajeteve tė Manastirit, tė Kosovės, tė Janinės e tė Shkodrės, si edhe nga
shoqėritė shqiptare tė Bukureshtit, tė Sofjes, tė ShBA-sė, tė Egjiptit, tė
Italisė etj.
Kongresi i Manastirit pėr
ēėshtjet qė diskutoi e zgjidhi dhe si njė nga tubimet mė tė gjera e mė
pėrfaqėsuese nga pėrbėrja e tij, vlerėsohet me tė
drejtė si kuvendi mė i rėndėsishėm kombėtar nė historinė politike e
kulturore tė shqiptarėve nė fillim tė shek. XX. Delegatė tė tij ishin
shkrimtarėt dhe publicistėt mė tė njohur, lėvrues tė gjuhės shqipe, laikė e
klerikė, si Gjergj Fishta, Nikollė Kaēori, Ndre Mjeda, Gjergj Qiriazi,
Mithat Frashėri, Hilė Mosi, Mati Logoreci, Thoma Avrami, Sotir Peci, Shahin
Kolonja, Luigj Gurakuqi, Adam Shkaba; veprimtarė tė lėvizjes kombėtare dhe
tė klubeve shqiptare, si Bajram e Ēerēis Topulli, Mihal Gramenoja, Fehim
Zavalani, Dhimitėr Mole, Nyzhet Vrioni, Rrok Berisha, Leonidha Naēo,
Dhimitraq Buda, Akil Eftimi, Shefqet Frashėri, Refik Toptani, Gligor Cilka,
Emin bej Shkupi, Hafiz Ibrahim efendiu (nga Shkupi), Ramiz Daci, Xhemal Beu
(nga Ohri), Fahri Frashėri (nga Resna) etj. Kryetar i Kongresit u zgjodh
Mithat Frashėri, ndėrsa nėnkryetarė Luigj Gurakuqi e Gjergj Qiriazi.
Megjithatė, pėr njė varg arsyesh tė diktuara nga rrethanat e kohės, pati
edhe intelektualė tė shquar (si Faik Konica etj.) qė nuk arritėn tė merrnin
pjesė nė punimet e kėtij Kongresi.
Gjatė dy ditėve tė para tė
Kongresit u zhvilluan mbledhje tė gjera e tė hapura, ku morėn pjesė, pėrveē
delegatėve, edhe intelektualė e nxėnės tė shkollave tė Manastirit, si edhe
banorė tė tjerė tė kėtij qyteti, rreth 400 veta. Kėto mbledhje u shndėrruan
nė manifestime kombėtare, nė tė cilat u mbajtėn fjalime patriotike pėr
nevojėn e bashkimit tė tė gjithė shqiptarėve, gegė e toskė, myslimanė e tė
krishterė, si dhe pėr pėrparimin e kombit e tė kulturės sė tij.
Vendin kryesor nė punimet e
Kongresit, duke pėrfshirė edhe mbledhjet e hapura, e zuri ēėshtja e caktimit
tė njė alfabeti tė pėrbashkėt pėr tė gjithė shqiptarėt. Gjatė diskutimeve
qė u bėnė nė ditėt e para, tė gjithė shfaqėn mendimin se alfabeti qė do tė
vendosej duhej tė kishte si bazė atė latin. Por pikėpamjet e delegatėve mė
tej u ndanė, prandaj nė ditėn e tretė tė punimeve Kongresi zgjodhi njė
komision prej 11 vetash, tė kryesuar nga at Gjergj Fishta, ku bėnin pjesė
njohėsit mė tė mirė tė gjuhės shqipe, pėrkrahės tė alfabeteve tė
Stambollit, tė Bashkimit, tė Agimit, si dhe intelektualė tė tjerė tė shquar.
Komisionit iu dhanė fuqi tė plota pėr tė vendosur pėr kėtė ēėshtje.
Pas shumė diskutimesh Komisioni
vendosi qė tė mos merrej nė vėshtrim asnjėri nga tri alfabetet e pėrmendura
mė sipėr, por tė krijohej njė alfabet i ri mbi bazėn e atij latin, duke u
dhėnė shkronjave latine vlera fonetike nė pėrputhje me nevojat e gjuhės
shqipe. Por Komisioni ndeshi nė vėshtirėsi pėr caktimin e shkronjave dyshe,
qė nevojiteshin pėr ata tinguj tė shqipes, qė i mungonin latinishtes (pėr
dh, gj, nj, th etj.). Nė kėto rrethana, pas tri ditė diskutimesh (17-19
nėntor), anėtarėt e Komisionit, sikurse thuhej nė vendimin e Kongresit, tė
shtyrė edhe nga disa shkaqe tė pėrjashtme, nuk arritėn tė caktonin njė
alfabet tė vetėm pėr gjuhėn shqipe, prandaj vendosėn tė kthehen prapa,
duke pranuar alfabetin e Stambollit e me tė
bashkė edhe njė abece thjesht latine, qė tė pėrdoreshin e tė mėsoheshin
bashkarisht nė mes tė shqiptarėve. Tė dy alfabetet do tė pėrdoreshin
detyrimisht nė shkolla.
Ky vendim, qė vetė Kongresi e quajti
kthim prapa, u argumentua nga Komisioni me disa shkaqe tė pėrjashtme dhe
pikėrisht me nevojėn pėr tė shtypur me alfabetin
thjesht latin libra jashtė Shqipėrisė dhe pėr korrespondencat me jashtė. Nė
tė vėrtetė, me shkaqe tė jashtme nuk kuptoheshin vetėm
ato thjesht teknike, por edhe trysnia e ushtruar mbi Komisionin nga qarqet
e shoqėritė e ndryshme shqiptare, qė ishin pėr alfabetin e Stambollit (nė
Shqipėrinė e Jugut) dhe atė tė Bashkimit nė Gegėri e sidomos nė Shkodėr.
Vendimi pėr tė pėrdorur bashkėrisht dy alfabete u mor pėr tė mos shkaktuar
pėrēarje nė radhėt e delegatėve dhe tė shqiptarėve nė pėrgjithėsi. Nė tė
njėjtėn kohė ai u quajt si njė zgjidhje e
pėrkohshme pėr tė kaluar nė tė ardhmen nė pėrdorimin e njė alfabeti tė
vetėm.
Ndonėse nuk caktoi njė alfabet tė
vetėm, vendimi i Kongresit tė Manastirit ishte njė hap i rėndėsishėm
pėrpara nė rrugėn e zgjidhjes pėrfundimtare tė ēėshtjes sė alfabetit tė
shqipes dhe ushtroi njė ndikim tė fuqishėm nė bashkimin politik dhe
pėrparimin e mėtejshėm kulturor tė kombit shqiptar. Me kėtė vendim iu dha
fund kaosit qė mbretėronte deri atėherė nė ēėshtjen e shkrimit tė shqipes.
Nė vend tė alfabeteve tė shumta qė ishin pėrhapur nė Shqipėri e nė kolonitė
e mėrgimit, tani do tė pėrdoreshin vetėm dy, edhe kėta bashkėrisht. Pėrveē
kėsaj, duke vendosur pėr dy alfabete, qė mbėshteteshin nė atė latin,
Kongresi i Manastirit ripohoi edhe njėherė vendosmėrinė e shqiptarėve pėr
tė mbrojtur individualitetin e tyre kombėtar, kundėr orvatjeve tė
xhonturqve pėr tu imponuar alfabetin arab dhe pėr ti
identifikuar ata me turqit.
Atė qė nuk e ēoi dot deri nė fund
Kongresi i Manastirit, e zgjidhi pėrfundimisht vetė jeta e popullit
shqiptar. Alfabeti thjesht latin, duke qenė i papėrzier e mė homogjen nga
karakteri i shkronjave, mė i lehtė e mė praktik
pėr shtyp, u pėrhap gjithnjė e mė shumė dhe nga fundi i Luftės sė Parė
Botėrore u bė tashmė alfabeti i pėrbashkėt e i vetėm pėr gjithė shqiptarėt,
alfabeti i sotėm i gjuhės shqipe. Megjithėse ēėshtja e njėsimit tė
alfabetit zuri vendin kryesor nė punimet e Kongresit tė Manastirit, vetė
Kongresi nuk ishte njė mbledhje thjesht gjuhėsore, por edhe njė manifestim
politik. Krahas tubimeve tė hapura, u organizuan edhe mbledhje tė fshehta
kushtuar ēėshtjeve politike tė ditės. Objekti kryesor i diskutimeve nė kėto
mbledhje ishin marrėdhėniet e shqiptarėve me
turqit, lufta pėr tė drejtat kombėtare tė popullit shqiptar, pėr zhvillimin
kulturor dhe ekonomik tė vendit, si edhe marrėdhėniet me shtetet evropiane.
Pėrfundimet e kėtyre diskutimeve dhe vendimet qė u morėn nė kėto mbledhje,
u pėrfshinė nė programin kombėtar prej 18 pikash qė iu dha deputetit tė
Korēės, Shahin Kolonjės, pėr ta paraqitur nė parlament nė emėr tė
shqiptarėve. Ky program ėshte njė nga dokumentet mė tė rėndėsishme tė Kongresit
tė Manastirit, nė tė cilin u pasqyruan aspiratat e shqiptarėve pėr
autonominė territoriale-administrative tė Shqipėrisė.
Vendin kryesor nė program e zinin
kėrkesat politike pėr njohjen zyrtare tė kombėsisė shqiptare dhe tė gjuhės
shqipe. Nė lidhje tė ngushtė me kėtė kėrkohej emėrimi i nėpunėsve
shqiptarė nė tė katėr vilajetet, zgjedhja e tė gjitha organeve lokale,
zgjerimi i kompetencave tė tyre dhe kryerja e shėrbimit ushtarak nga dy
deri nė dy vjet e gjysmė nė Shqipėri, nėn drejtimin e oficerėve shqiptarė
tė dalė nga shkollat ushtarake qė do tė ngriheshin nė vend.
Pjesė pėrbėrėse e kėrkesės pėr
njohjen e kombėsisė shqiptare dhe e tė drejtave tė saj, ishte edhe
themelimi i shkollės sė pavarur shqipe, qė do tė
arrihej duke i kthyer tė gjitha shkollat shtetėrore turke nė Shqipėri, ato
fillore, qytetėse e tė mesme, nė shkolla kombėtare dhe duke vendosur gjuhėn
amtare shqipe si gjuhė mėsimi nė tė gjitha kėto shkolla shtetėrore,
ndėrsa turqishtja do tė mėsohej si lėndė e veēantė, duke filluar nga viti
katėrt i shkollės fillore. Tė lidhura ngushtė me kėtė ishin edhe masat qė
parashikohej tė merreshin pėr kthimin e shkollave nė gjuhėn greke, qė
funksiononin pėr shqiptarėt e krishterė, nė shkolla kombėtare, me gjuhėn shqipe si gjuhė mėsimi, duke i hequr ato nga
administrimi i klerit dhe duke i shpallur shkolla shtetėrore. Kėto shkolla
do tė mbaheshin me tė ardhurat nga pasuritė e
kishave, tė cilat duhej tė administroheshin nga shteti dhe me tė ardhurat e
buxhetit tė shtetit osman. Pėr tu prerė rrugėn ndėrhyrjeve tė Austrisė, tė
Italisė e tė Greqisė nė Shqipėri, kėrkohej qė klerikėt katolikė e ortodoksė
tė paguheshin nga shteti turk. Me kėto masa do tė
kufizohej ndikimi i propagandave tė huaja shkollore e kishtare nė Shqipėri,
sidomos i asaj greke.
Njė nga kėrkesat mė tė
rėndėsishme nė fushėn e arsimit ishte ajo pėr themelimin e njė universiteti
shqiptar, qė kishte qenė aspiratė e hershme e rilindėsve. Pėr pėrgatitjen e
profesorėve pėr kėtė universitet do tė dėrgoheshin ēdo vit, me bursa tė shtetit, tė rinj qė do tė mėsonin nė
shkollat e larta tė Evropės dhe tė ShBA-sė. Po kėshtu kėrkohej tė
themelohej njė muze arkeologjik kombėtar nė njė nga qytetet e Shqipėrisė.
Programi pėrmbante gjithashtu njė
varg masash, qė kishin pėr qėllim zhvillimin ekonomik tė vendit, pėr tė
cilin ishte interesuar borgjezia shqiptare. Tė tilla ishin masat pėr hapjen
dhe shfrytėzimin e minierave, pėr ndėrtimin e hekurudhave nga sipėrmarrės
shqiptarė, pėr ngritjen e ekonomive tė mėdha bujqėsore nė Myzeqe etj. Nė pjesėn
ekonomike pėrfshihej edhe kėrkesa pėr kufizimin e depėrtimit tė kapitalit
tė huaj nė ekonominė shqiptare, qė kishte pėr qėllim tė ndalonte
ekspansionin ekonomik tė shteteve tė huaja dhe nė mėnyrė tė veēantė tu
jepte mundėsi borgjezisė shqiptare e kapitalit vendas tė shtinte nė dorė
tregun dhe ekonominė e Shqipėrisė.
Programi politik, i miratuar nė
Kongresin e Manastirit, megjithėse nuk pėrmbante kėrkesa tė domosdoshme pėr
organizimin e njė shteti autonom, si veēimi i territoreve shqiptare dhe forma
e qeverisjes sė tyre, ai pati rėndėsi tė veēantė, sepse i pėrmbysi shpresat
e tyrqve tė rinj dhe tė bashkėpunėtorėve tė tyre shqiptarė pėr ta kufizuar
Kongresin vetėm me ēėshtjet e alfabetit, pėr ta
mbajtur larg problemeve politike e luftės kundėr regjimit xhonturk.
Miratimi i tij dėshmonte gjithashtu se Lėvizja Kombėtare Shqiptare edhe pas
shpalljes sė kushtetutės kishte ruajtur karakterin e saj politik e tė
pavarur dhe kishte si objektiv themelor realizimin e autonomisė sė
Shqipėrisė.
Kongresi i Manastirit shėnoi
gjithashtu njė hap tė rėndėsishėm nė ngritjen e shkallės sė organizimit tė
Lėvizjes Kombėtare Shqiptare. Vetė thirrja e tij si njė forum
mbarėkombėtar, vendimet qė mori pėr ēėshtje tė tilla qė i takonin gjithė
kombit dhe, nė mėnyrė tė veēantė, njohja faktike e klubit tė Manastirit si
klub qendror, me tė cilin do tė mbanin lidhje
gjithė klubet e tjera, dėshmojnė pėr vendosjen e njė bashkėrendimi tė
veprimtarisė organizative e politike-kulturore tė klubeve dhe tė shoqėrive
shqiptare, nėn drejtimin e klubit Bashkimi tė Manastirit. Jo rastėsisht
konsujt e huaj e trajtonin kėtė masė si njė pėrpjekje qė do tė krijonte
njėlloj federate tė klubeve shqiptare.
Vendimi pėr ti dhėnė klubit
Bashkimi tė Manastirit, qė qėndronte nė krye tė luftės pėr tė drejtat
kombėtare tė shqiptarėve, atributet e njė klubi qendror, u arrit pas
kundėrshtimit tė pėrpjekjeve tė krahut tė moderuar tė lėvizjes kombėtare
pėr tu imponuar klubeve e shoqėrive shqiptare udhėheqjen politike dhe
organizative tė klubit tė Stambollit, drejtuesit e tė cilit,
pėrgjithėsisht, njiheshin si pėrkrahės tė xhonturqve.
Kongresi i Manastirit dhe
vendimet e tij pėrbėjnė njė nga ngjarjet mė tė rėndėsishme nė historinė e
re tė popullit shqiptar. Pėr herė tė parė pas kuvendeve, qė u mbajtėn nė
periudhėn e Lidhjes sė Prizrenit (1878-1881) dhe tė Lidhjes sė Pejės
(1899-1900), u mblodhėn nė kėtė Kongres pėrfaqėsues nga tė gjitha krahinat
e Shqipėrisė dhe u morėn vendime tė rėndėsishme pėr ēėshtjen e alfabetit e
pėr ato politike, qė ndihmuan pėr ngritjen nė njė shkallė mė tė lartė tė
kulturės e tė arsimit shqiptar, si edhe pėr bashkimin e tij tė mėtejshėm nė
luftėn pėr ēlirimin kombėtar.
Shkolla e shkrimi shqip pas Kongresit
tė Manastirit dhe dhuna xhonturke
(dhjetor 1908 - gusht 1909)
Tė mbėshtetur nė vendimet e Kongresit
tė Manastirit, atdhetarėt shqiptarė hapėn shkolla tė reja shqipe dhe i shtuan pėrpjekjet pėr tė pėrhapur shkrimin shqip nė tė
katėr anėt e vendit. Nė janar tė vitit 1909 klubi i
Elbasanit mblodhi tė holla tė mjaftueshme pėr tė mbajtur me mjetet e tij 4
shkolla shqipe, njė nė qytet me 100 nxėnės dhe tri nė fshatra me nga 60
nxėnės secila. Klubi kishte caktuar gjithashtu 3 mėsues shėtitės nė
krahinėn e Shpatit, tė cilėt u mėsonin gjuhėn shqipe fėmijėve e banorėve tė
rritur tė 10 fshatrave. Pėrveē kėtyre, qė nga fundi i vitit 1908 nė Shpat
funksiononin 4 shkolla shqipe, ku mėsonin fėmijėt e 19 fshatrave.
Nė janar-shkurt tė vitit 1909 u
ngrit njė shkollė shqipe nė Glinė tė Leskovikut, njė nė Pogradec, dy
shkolla shqipe nė katundet Kakos e Selenicė tė Frashėrit (nė tė cilat
mėsonin edhe fėmijėt e katundeve pėrreth), njė shkollė shqipe nė katundin
Cakran tė Fierit dhe njė tjetėr nė Negovan. Nė shkurt tė vitit 1909 filloi
tė funksiononte shkolla shqipe e Kumanovės, qė u hap nga klubi shqiptar i
kėtij qyteti. Nė fillim tė vitit 1909, pas njė lufte tė ashpėr me oficerėt xhonturq, u arrit tė ēelen shkolla shqipe nė
qytetin e Ohrit. Nė mars tė vitit 1909 nė Korēė, pėrveē dy shkollave tė
hapura menjėherė pas shpalljes sė kushtetutės, u ēel edhe njė shkollė
tjetėr e pavarur pėr djem, kurse nė verėn e atij viti u ēel njė shkollė
shqipe nė fshatin Libohovė.
Me pėrpjekjet e klubeve vijoi tė
futet mėsimi i gjuhės shqipe nė shkollat shtetėrore turke dhe tė huaja. Nė
dhjetor tė vitit 1908 mėsimi i gjuhės shqipe ishte futur si lėndė e
detyrueshme nė tė katėr shkollat fillore turke tė Elbasanit, nė atė gjysmė
tė mesme (qytetėse), si edhe nė shkollėn e komunitetit ortodoks. Pranė
kėsaj shkolle ishte ngritur edhe njė kurs nate pėr mėsimin e shqipes, qė
ndiqej nga 60 djem. Pas kėsaj qeveria greke i preu kėsaj shkolle
subvencionimin.
Nė fillim tė vitit 1909 klubet
shqiptare arritėn tė fusnin mėsimin e gjuhės shqipe nė shkollat fillore
turke tė Gjirokastrės, tė Frashėrit, tė Pėrmetit, tė Tepelenės, tė Beratit,
tė Peqinit, tė disa fshatrave tė Mallakastrės etj., ndėrsa klubi i Vlorės e
shndėrroi shkollėn fillore turke tė kėtij qyteti nė shkollė shqipe. Mėsimi i shqipes u fut gjithashtu nė shkollat turke tė
fshatrave Qesarakė, Novoselė e Selenicė e Kolonjės dhe nė shkollėn greke tė
Fierit.
Nė pranverėn e vitit 1909, falė
pėrpjekjeve tė klubeve e tė mėsuesve atdhetarė, gjuha shqipe mėsohej edhe
nė shkollat qytetėse (ruzhdie) turke tė Vlorės, tė Pėrmetit, tė Mitrovicės,
tė Beratit si dhe nė disa gjimnaze (idadie) tė vendit, si nė atė tė
Manastirit, tė Gjirokastrės, tė Beratit, tė Korēės, tė Janinės, tė
Durrėsit, tė Shkupit etj. Nė mjaft qytete tė Shqipėrisė u kėrkua qė gjuha
shqipe tė pėrdorej edhe nė gjykata e nė predikimet fetare tė kishės
ortodokse. Nė fundin e shkurtit tė vitit 1909 klubi i Korēės, sė bashku me
pėrfaqėsuesit e popullsisė ortodokse tė kėtij qyteti, vendosi qė predikimi
nė kishat ortodokse tė bėhej nė gjuhėn shqipe. Ky vendim iu njoftua edhe
peshkopit tė Korēės, Patrikanės sė Stambollit dhe valiut tė Manastirit.
Ndėrkaq, atdhetarėt korēarė, me nismėn e tyre,
filluan tė futnin gradualisht gjuhėn shqipe nė kishat e qytetit. Nė kishėn
e Negovanit predikimi filloi tė bėhej gjithashtu nė shqip.
Edhe pėrfaqėsuesit e popullsisė
katolike e myslimane tė Kurbinit, nė mbledhjen qė mbajtėn nė gusht tė vitit
1909, kėrkuan nga qeveria turke qė tė hapte shkolla fillore shqipe nė
fshatrat e kėsaj krahine. Klubi i Elbasanit, pėr
tė shmangur pengesat qė xhonturqit u nxirrnin shkollave shqipe, u propozoi
mė 31 dhjetor gjithė klubeve shqiptare qė ti pėrcillnin parlamentit turk e
deputetėve shqiptarė kėrkesėn pėr njohjen zyrtare tė kombėsisė shqiptare,
plotėsimi i sė cilės do tu siguronte shqiptarėve tė drejtat kombėtare nė
lėmin e kulturės dhe tė arsimit. Por kjo kėrkesė nuk u miratua nga qeveria
turke. Shkolla shqipe qysh nė periudhėn e parė pas revolucionit u ndesh me pėrpjekjet e xhonturqve pėr tė penguar pėrhapjen e
saj. Prandaj edhe pėrkrahja qė shqiptarėt u dhanė xhonturqve pėr shtypjen e
kundėrrevolucionit tė prillit tė vitit 1909, ishte akti i fundit i
bashkėpunimit me ta. Pasi forcuan pozitat nė Stamboll, xhonturqit kaluan nė
pėrdorimin e masave shtypėse ndaj lėvizjes kulturore tė popujve tė shtypur
nė pėrgjithėsi dhe tė shqiptarėve nė veēanti.
Lėvizja pėr arsimin e kulturėn
kombėtare shqiptare u gjend shumė shpejt pėrballė goditjeve tė Komitetit
Bashkim e Pėrparim, i cili, meqė paraqitej si mbrojtės i kushtetutės,
vepronte mė shpesh nė mėnyrė tė fshehtė sesa tė hapur. Njė nga mjetet
kryesore qė xhonturqit pėrdorėn pėr tė ndaluar kėtė lėvizje, pėr ti
pėrēarė shqiptarėt sipas dasisė fetare dhe pėr tė penguar ngritjen e
ndėrgjegjes kombėtare, ishte propaganda e shkrimit tė gjuhės shqipe me alfabetin arab, qė filloi menjėherė pas Kongresit tė
Manastirit. Nė shėrbim tė kėsaj propagande u vunė disa nga klerikėt
konservatorė myslimanė dhe elementė tė tjerė fanatikė e turkomanė, tė
cilėt, duke shfrytėzuar ndjenjat fetare tė popullsisė myslimane shqiptare,
u pėrpoqėn tė formonin tek ajo bindjen se shkronjat latine janė tė tė
pafeve (tė kaurėve), se binin ndesh me fenė islame
dhe se shqipja mund tė shkruhej vetėm me alfabetin turko-arab, qė ishte i
shenjtė, sepse me tė ishte shkruar Kurani. Nė fillim tė vitit 1909 u formua nė Stamboll Shoqėria pėr mėsimin dhe pėr
shkrimin e gjuhės shqipe me shkronjat turqishte, e pėrbėrė kryesisht nga
ulematė (klerikėt e lartė) myslimanė, qė shpėrndante thirrje dhe abetare
shqipe me alfabetin arab. Njė abetare e tillė u pėrhap nė viset e ndryshme
tė Shqipėrisė nė muajin janar tė atij viti.
Kjo fushatė u shoqėrua me orvatjet, qė xhonturqit bėnė pėr tė provokuar
mitingje tė elementėve fanatikė e turkomanė kundėr pėrdorimit tė alfabetit
latin, siē ndodhi nė fillim tė shkurtit nė Manastir, nė Dibėr, nė Follorinė
e nė Pėrlepė. Konsulli francez nė Manastir, Pisho (Pichon), nė
informacionin e tij (tė 16 shkurtit 1909), shkruante se nė kėto tubime, tė
provokuara nė mėnyrė tė fshehtė nga vetė autoritetet turke, nuk arritėn tė
grumbullohen veēse hoxhallarėt dhe turqit fanatikė, ndėrsa shqiptarėt,
thuajse nė mėnyrė tė pėrgjithshme nuk pranuan tė duken atje. Jo rastėsisht
kėto mitingje u mbajtėn nė xhami. Po kėshtu, ulematė dhe disa nga
hoxhallarėt e Shkodrės, tė nxitur nga Komiteti Bashkim e Pėrparim i kėtij
qyteti, duke pėrfituar nga fanatizmi i pjesės myslimane tė popullsisė,
zhvilluan nė pranverėn e vitit 1909 njė agjitacion tė fuqishėm pėr
pėrdorimin e alfabetit arab nė shkrimin e shqipes.
Ministria e Arsimit e Turqisė qė
nė fund tė vitit 1908 urdhėroi qė nė shkollat e vilajetit tė Kosovės
shqipja tė mėsohej me shkronjat arabe. Njė urdhėr
i tillė iu dha nė shkurt tė vitit 1909 edhe prefekturės sė Elbasanit. Po
kėshtu vepruan autoritetet turke dhe komitetet xhonturke nė qytetet e tjera
tė vendit, nė Janinė, nė Filat etj. Atdhetarėt shqiptarė tė kėtyre trevave
u vunė para njė trysnie tė dyfishtė, tė shovinistėve grekė dhe tė
xhonturqve, qė vepronin tė bashkuar nė luftėn kundėr shkollės dhe kundėr
shkrimit shqip. Nė tė njėjtėn kohė komitetet xhonturke pėrkrahnin nė ato
ditė propagandėn asimiluese panhelenike qė disa profesorė grekė dhe
Shoqėria Etniki Heteria (Shoqėria Kombėtare) zhvillonin nė atė kohė nė
viset shqiptare tė vilajetit tė Janinės.
Pėr tė fshehur veprimtarinė e tij
armiqėsore kundėr kulturės shqiptare, Komiteti Qendror Bashkim e Pėrparim
nė mars tė vitit 1909 u kumtoi klubeve shqiptare se do tė qėndronte
asnjanės dhe nuk do tė ndėrhynte nė ēėshtjen e zgjedhjes sė alfabetit tė
gjuhės shqipe. Klubet e quajtėn kėtė deklaratė njė pėrpjekje tė re pėr tė
mashtruar shqiptarėt dhe morėn masa pėr tė mbrojtur liritė kushtetuese e
pėr ti bėrė ballė reaksionit xhonturk. Nė protestėn qė klubi Bashkimi i
Manastirit i dėrgoi Komitetit Qendror Bashkim e Pėrparim nė javėn e
fundit tė marsit, i shkruante se, duke luftuar
alfabetin shqip ky komitet bie ndesh me kushtetutėn turke, e cila ua
garanton gjithė popujve tė Perandorisė tė drejtėn e mėsimit dhe tė shkrimit
tė gjuhės amtare. Nė letėrkėmbimin e tij tė marsit tė vitit 1909 me klubet e Filatit, tė Korēės etj., klubi Bashkimi i
Manastirit i quante kėto veprime tė xhonturqve dhe tė turkomanėve shqiptarė
pėr tu imponuar shqiptarėve alfabetin arab, si veprime armiqėsore kundėr
kombit shqiptar. Ai udhėzonte nė ato ditė klubet e
tjera kombėtare qė kundėr kėtyre tradhtarėve tė mos vepronin vetėm me
penė, por edhe me armė.
Komiteti Bashkim e Pėrparim u
orvat tė zhdukte klubet shqiptare dhe atdhetarėt mė tė njohur, qė drejtonin
luftėn kundėr reaksionit xhonturk. Nė maj tė vitit 1909 xhonturqit, pasi
arrestuan disa nga veprimtarėt e klubit Labėria tė Vlorės dhe i detyruan
tė tjerėt tė arratiseshin jashtė Shqipėrisė, e likuiduan kėtė klub, qė
ishte njė nga mė tė rėndėsishmit nė Shqipėrinė e Jugut. Po nė atė kohė
mbyllėn edhe klubin e Ohrit, kryesia e tė cilit u ēua e lidhur me pranga nė Manastir e pastaj nė Stamboll.
Nė fundin e majit tė vitit 1909
vetėm nė Ohėr, nė Pogradec e nė Strugė u arrestuan 17 veta, pėrkrahės tė
shkollės dhe tė shkrimit shqip, qė u akuzuan pėr propagandė reaksionare
kundėr regjimit kushtetues. Midis tė arrestuarve ishin edhe Hamdi Ohri, njė
nga udhėheqėsit mė nė zė tė lėvizjes kombėtare nė kėtė trevė, qė kishte
kaluar vite tė tėra nė burgjet e sulltan Abdyl Hamitit, Xhemaledin Beu,
kryetar i klubit tė Ohrit dhe Mehmet Beu, sekretar i klubit, intelektual
dhe pėrkrahės i shkollės shqipe. Klubet shqiptare
protestuan kundėr kėtij veprimi tė dhunshėm, derisa i detyruan xhonturqit
ti shpallnin tė pafajshėm dhe ti lironin kėta
atdhetarė.
Ditė tė vėshtira kaloi nė verėn e
vitit 1909 lėvizja kulturore kombėtare nė Tiranė. Mė 23 korrik, nė
pėrvjetorin e shpalljes sė kushtetutės, u zhvillua nė Tiranė ceremonia e
hapjes sė klubit tė kėtij qyteti. Ishte paraparė gjithashtu qė mė 24 tė
kėtij muaji tė ēelej njė shkollė shqipe e mbrėmjes pėr tė rriturit dhe tė
fillonte nė mėnyrė tė organizuar mėsimi i gjuhės shqipe nė tė gjitha
shkollat shtetėrore turke tė Tiranės. Por pikėrisht nė kėtė ditė, me nxitjen e komiteteve xhonturke dhe tė klubeve tė
oficerėve tė lidhur me ta, nxėnėsit sulmuan e goditėn nė tė gjitha shkollat
mėsuesit atdhetarė, sapo kėta u njoftuan se nga ai ēast do tė fillonin
mėsimin e gjuhės shqipe. Mė 27 korrik, po me
shtytjen e klubeve tė oficerėve, hynė nė Tiranė mė shumė se 200 fshatarė tė
armatosur, qė demonstruan nė rrugėt e qytetit dhe para klubit tė oficerėve,
duke kėrkuar mbylljen e klubit shqiptar dhe arrestimin e 64 anėtarėve tė
tij.
Veprimtarė tė tillė tė lėvizjes
kombėtare nė Tiranė, si Refik Toptani e bashkėpunėtorėt e tij, ose klerikėt
atdhetarė Hafiz Ibrahim Dalliu, Beqir Luga etj., u sulmuan drejtpėrdrejt
dhe u fyen publikisht. Me kėto veprime tė xhonturqve e tė turmave fanatike
tė kėtij rrethi u mbyll klubi kombėtar i Tiranės dhe dėshtoi orvatja e atdhetarėve
tiranas pėr tė futur gjuhėn shqipe nė shkollat e kėtij qyteti. E njėjta
gjendje u krijua edhe nė Durrės, nė kryeqendrėn e prefekturės, ku
atdhetarėt shqiptarė nuk guxonin tė hapnin klube e shkolla shqipe, si edhe
nė nėnprefekturėn e Kavajės, ku pėrpjekjet pėr hapjen e shkollės shqipe e
tė mėsimit shqip ndeshėn nė kundėrshtimin e reaksionit xhonturk dhe tė
klerikėve fanatikė myslimanė.
Aktet e dhunshme tė
xhonturqve, sidomos ngjarjet e Tiranės, e bėnė gazetėn Dielli tė
shkruante nė atė kohė se sot punėrat nė Shqipėri janė mė keq se nė kohėrat
e Abdyl Hamitit. Sot gjuha shqipe ndiqet mė tepėr
se kurrė ndonjėherė (Ēėshtja e Tiranės, 16 shtator 1909). Ishin
kėto veprime arbitrare tė administratės osmane, qė i bėnė konsujt e huaj,
bashkėkohės tė kėtyre ngjarjeve, tė arrinin nė pėrfundimin se turqit e rinj
po mbajnė qėndrim armiqėsor ndaj nacionalizmit shqiptar, se duke zbatuar
traditat hamitiane dhe nė kundėrshtim me premtimet
e tyre solemne, ata po persekutojnė ēdo shfaqje tė ndjenjave kombėtare
shqiptare, se nė Turqi po shkohej drejt njė diktature ushtarake dhe se
kishte rrezik qė kushtetuta tė kthehej nė njė iluzion. Politika turqizuese
kundėr shkollave e shkrimit shqip dhe konflikti i
armatosur me shqiptarėt, i nxitur nga administrata ushtarake osmane, zbuloi
para popullit shqiptar thelbin reaksionar tė regjimit xhonturk.
Kongresi i Dytė i Manastirit
(2 - 3 prill 1910)
Nė kėtė gjendje tė acaruar tė
marrėdhėnieve shqiptaro-turke, kur konflikti me
xhonturqit pėr ēėshtjet e kulturės shqiptare kishte arritur kulmin e tij,
atdhetarėt shqiptarė mblodhėn njė kuvend tjetėr kombėtar, Kongresin e Dytė
tė Manastirit. Ky tubim u thirr me nismėn e klubit
Bashkimi tė Manastirit dhe i zhvilloi punimet nga 2-3 prill tė vitit
1910.
Nė Kongres morėn pjesė 20
delegatė, qė pėrfaqėsonin 34 klube e shoqėri tė vilajeteve tė Shkodrės, tė
Kosovės, tė Manastirit e tė Janinės, si edhe klubet shqiptare tė
Stambollit, tė Selanikut e tė qendrave tė tjera. Kongresit i erdhėn telegrame pėrshėndetjeje nga anė tė ndryshme tė
Shqipėrisė dhe nga shoqėritė atdhetare tė mėrgimit.
Ndryshe nga kongreset e mėparshme
kombėtare, nė kėtė kuvend pati njė numėr mjaft tė madh delegatėsh nga
qytetet e vilajeteve tė Kosovės dhe tė Manastirit, nga Peja, Gjakova,
Gjilani, Mitrovica, Vuēiterna, Shkupi, Tetova, Dibra, Struga, Ohri etj.
Midis delegatėve ishin Dervish Hima, Fehim Zavalani, Petro Nini Luarasi,
Hysni Curri, Ferit Ypi, Bedri Pejani, Qamil Shkupi, Gjergj Qiriazi,
Bejtullah Gjilani, Themistokli Germenji, Tefik Panariti, Hajdar Blloshmi,
Abdullah Efendiu (nga Struga), Qazim Iliaz Dibra, Rexhep Mitrovica, Xhafer
Kolonja etj. Kryetar i Kongresit u zgjodh Bedri Pejani, ndėrsa sekretarė
Ferit Ypi dhe Petro Nini Luarasi.
Sikurse dėshmon Zėdhėnia qė
klubi Bashkimi i Manastirit shpėrndau me kėtė rast, qėllimi i kėtij
Kongresi ishte tė diskutonte ēėshtjet qė kishin tė bėnin me
mbrojtjen e shkollės, tė shkrimit e tė kulturės kombėtare kundėr reaksionit
xhonturk dhe kundėr politikės asimiluese tė xhonturqve. Kongresi do tė
merrte masa tė mėtejshme pėr zgjerimin e rrjetit tė shkollave shqipe dhe
pėr zhvillimin e kulturės shqiptare nė tėrėsi.
Kongresi i Dytė i Manastirit
ishte njė manifestim politik e kombėtar shqiptar. Si nė fjalimet e delegatėve,
ashtu edhe nė vendimet e Kongresit u shpreh protesta kundėr pėrndjekjeve qė
po u bėheshin shkollės e alfabetit shqip nga Komiteti Qendror Bashkim e
Pėrparim dhe nga qeveria turke.
Dervish Hima, qė mbajti edhe
fjalėn e hapjes nė Kongres, foli pėr nevojat e zhvillimit tė arsimit, tė
pėrhapjes sė diturisė dhe tė pėrparimit tė kombit shqiptar. Ai dhe
delegatėt e tjerė, si Ferit Ypi, Tefik Panariti etj., kritikuan Komitetin
Qendror Bashkim e Pėrparim, i cili, nė kundėrshtim me
premtimet qė u kishte bėrė shqiptarėve, po u mohonte tė drejtėn e arsimit
kombėtar dhe tė pėrdorimit tė lirė tė gjuhės shqipe, ndėrhynte egėrsisht nė
ēėshtjen e alfabetit tė gjuhės shqipe, qė ishte njė e drejtė e natyrshme e
njerėzore si pėr ēdo popull. Ky qėndrim i xhonturqve
u cilėsua nga delegatėt si njė pėrpjekje pėr tė pėrēarė shqiptarėt sipas
dasive fetare, pėr tė osmanizuar myslimanėt shqiptarė dhe pėr tė penguar
pėrparimin kulturor dhe emancipimin politik tė kombit shqiptar. Na kanė
shpallur luftė nė fushėn e shkronjave, theksoi Dervish Hima nė Kongres,
prandaj ne qė jemi mbledhur kėtu, bashkė me
gjithė atdhetarėt shqiptarė, do ti mbrojmė me ēdo mjet shkronjat tona
kombėtare
.
Kongresi tėrhoqi vėmendjen e
gjithė atdhetarėve shqiptarė pėr rrezikun e shkombėtarizimit dhe tė
aneksimit tė territoreve tė Shqipėrisė nga shtetet fqinje, nga Serbia,
Greqia e Bullgaria. Serbia, u tha nė Kongres, duke ndjekur njė politikė
shoviniste, synon tė pushtojė Kosovėn, tė cilėn e ka pagėzuar me emrin Stara Serbia, ndėrsa qarqet politike tė
Greqisė po pėrpiqen me tė gjitha mjetet, duke pėrdorur klerikėt ortodoksė
konservatorė e progrekė, shkollat e mėsuesit grekomanė, tė asimilojnė
shqiptarėt e krishterė dhe tė aneksojnė territoret e Shqipėrisė sė Jugut.
Petro N. Luarasi theksoi nė fjalėn e tij se kėta klerikė fanatikė e
grekomanė, tė nxitur nga Greqia, mallkojnė e shkishėrojnė banorėt e
fshatrave Progėr, Negovan e Bellkamen sepse ēojnė fėmijėt nė shkollat
shqipe, ndėrsa bandat e andartėve grekė, tė paguar nga Athina, vrasin atdhetarėt
mė tė dalluar qė pėrhapin mėsimin e shkrimin shqip. Gjatė 5 vjetėve tė
fundit ishin vrarė nė Negovan nga bandat greke 45 shqiptarė. Pėr tė
paralizuar kėtė veprimtari Petro Nini Luarasi, pėrveē tė tjerave, i
propozoi Kongresit qė tė kėrkonte qė kisha shqiptare tė ndahej nga
Patrikana greke.
Aktet kryesore tė Kongresit tė
Dytė tė Manastirit ishin Programi prej 10 pikash dhe njė Promemorje prej 4
pikash, qė iu dėrgua qeverisė turke. Nė kėto dokumente parashikoheshin masa
tė rėndėsishme pėr zhvillimin e arsimit kombėtar, pėr mbrojtjen e alfabetit
tė shqipes, pėr botimin e librave dhe tė teksteve shkollore shqipe. Pėr
kėtė qėllim do tė ngrihej pranė klubit qendror njė komision
arsimor-kulturor, qė nė program quhej Akademi, i cili do tė merrej me botimin e teksteve shkollore, tė veprave letrare dhe
tė njė fjalori shqip-turqisht e anasjelltas. Parashikohej tė hapej nė Shkup
njė shkollė normale me konvikt, e ngjashme me atė
tė Elbasanit, dhe tė themelohej kėtu njė gazetė e re nė shqip dhe nė
turqisht, me anėn e sė cilės do tė informoheshin shqiptarėt dhe opinioni
publik evropian pėr ngjarjet e rėndėsishme qė po zhvilloheshin nė kėtė
vilajet. Kongresi ngarkonte klubet dhe gjithė atdhetarėt shqiptarė qė tė
punonin pėr zgjerimin e mėtejshėm tė rrjetit tė shkollave shqipe, pėr
sigurimin e lokaleve shkollore, tė mėsuesve dhe tė mjeteve tė nevojshme
financiare.
Nė Promemorjen prej katėr pikash,
qė iu dėrgua Portės sė Lartė, parashtroheshin kėto kėrkesa: tė jepej liri e
plotė pėr mėsimin e gjuhės shqipe, nė pėrputhje me tė drejtat kushtetuese;
tė mėnjanoheshin tė gjitha pengesat qė nxirrnin autoritetet shtetėrore pėr
zhvillimin e lirė tė kombit shqiptar dhe veēanėrisht tė mos lejohej asnjė
lloj ndėrhyrjeje nė mėnyrėn e mėsimit tė gjuhės kombėtare (shqipe), duke ua
lėnė tė drejtėn e zgjedhjes sė alfabetit tė shqipes, siē qe vendosur nė
Kongresin e Dibrės, mėsuesve (shqiptarė); tė caktohej nga qeveria njė
subvencion pėr shkollat e tė krishterėve shqiptarė, pėr ti shkėputur ato nga ndikimi i Greqisė dhe ti kėrkohej
Patrikanės nga qeveria qė tė lejonte pėrdorimin e gjuhės shqipe gjatė
predikimit nė kisha. Promemorja ngarkonte klubin qendror shqiptar qė tė
kėshillohej me Shejhylislamin rreth dėmit qė
gjoja i shkaktohej fesė myslimane nga pėrdorimi i alfabetit latin pėr
mėsimin e shqipes.
Kongresi mori masa edhe pėr
forcimin e lidhjeve organizative ndėrmjet klubeve shqiptare dhe pėr
bashkėrendimin e veprimtarisė sė tyre. U vendos qė klubet shqiptare tė
kishin njė rregullore tė njėjtė dhe tė detyrueshme pėr tė gjithė. Kjo
rregullore a kanonizėm e pėrgjithshme do tė njihej zyrtarisht edhe prej
qeverisė turke. Njė vendim i tillė ishte marrė edhe nė Kongresin e
Elbasanit, por nuk ishte vėnė nė zbatim. Tė gjitha klubet do tė
drejtoheshin nga klubi qendror shqiptar, atributet e tė cilit tani, ndryshe
nga vendimet qė ishin marrė nė kongreset e mėparshme, do ti kishte klubi i Stambollit. Kongresi mendoi se duke e shpėrngulur
qendrėn udhėheqėse tė klubeve nga Manastiri nė Stamboll do tė krijohej njė
udhėheqje e vetme e Lėvizjes Kombėtare Shqiptare, ku tė bashkoheshin
drejtuesit e klubeve dhe deputetėt atdhetarė shqiptarė tė parlamentit, si
Ismail Qemali, Hasan Prishtina, Shahin Kolonja etj. Kėta deputetė
parashikohej tė pėrfshiheshin edhe nė kryesinė qendrore tė klubit tė
Stambollit.
Megjithatė, vendimi i Kongresit
tė Dytė tė Manastirit, pėr tė caktuar si klub qendror atė tė Stambollit,
nuk u pėlqye nga rrethet e gjera atdhetare tė vendit. Edhe ngjarjet e
mėvonshme, sidomos qėndrimi i udhėheqjes sė kėtij
klubi ndaj kryengritjes shqiptare tė vitit 1910, kur ajo mori hapur nė
mbrojtje xhonturqit, provuan se ky vendim ishte i gabuar. Po kėshtu u
vendos qė tė thirrej nė korrik tė vitit 1910 njė kongres mė i gjerė nė
Janinė, i cili, krahas problemeve tė tjera, do tė zgjidhte pėrfundimisht
problemin e alfabetit, duke zgjedhur njėrėn prej dy abėcėve latine, tė
miratuara nga Kongresi i Parė i Manastirit.
Nė Kongresin e Dytė tė
Manastirit, ashtu si nė ato tė mėparshmet, u mbajtėn edhe mbledhje tė
fshehta, nė tė cilat u diskutuan ēėshtje tė tilla politike, siē ishin
forcimi i komiteteve tė fshehta dhe masat qė duheshin marrė pėr pėrgatitjen
e njė kryengritjeje tė pėrgjithshme. Por, ndėrsa pėr komitetet e fshehta u
mor vendim qė tė zgjeroheshin e forcoheshin mė tej, pėr pėrgatitjen e
kryengritjes sė pėrgjithshme nuk u mor ndonjė masė. Kjo ēėshtje u la tė
diskutohej e tė vendosej nė kongresin e ardhshėm. Sipas tė dhėnave tė
bashkėkohėsve, nė mbledhjet e fshehta u hartua edhe njė program politik, tė
cilin ata e quanin platformė tė autonomisė sė Shqipėrisė, ku, pėrveē tė
tjerave, parashikohej njohja zyrtare e kombit shqiptar, mėsimi i gjuhės
shqipe nė tė gjitha shkollat e Shqipėrisė dhe njohja e saj si gjuhė
zyrtare. Megjithatė, ky program nuk u pėrfshi nė asnjėrin nga dy aktet e
shpallura botėrisht tė Kongresit.
Kongresi i Dytė i Manastirit,
ashtu si mitingjet, protestat dhe manifestimet e tjera qė u zhvilluan nė
Shqipėri nė pragun e kėtij kuvendi, nė shkurt-mars tė vitit 1910, shprehėn
vendosmėrinė e shqiptarėve pėr mbrojtjen e shkrimit shqip, tė shkollės dhe
tė kulturės kombėtare nė tėrėrsi. Ato ishin, njėherazi, njė paralajmėrim
pėr kryengritjen e armatosur qė do tė shpėrthente nė pranverėn e vitit
1910.
Reaksioni xhonturk dhe qėndresa kundėr tij
( 1909 - 1910 )
Megjithėse Komiteti Qendror Bashkim e
Pėrparim kishte deklaruar se nuk do tė pėrzihej nė ēėshtjen e zgjedhjes sė
alfabetit tė gjuhės shqipe, nė tė vėrtetė ai mobilizoi kundėr Lėvizjes
Kombėtare Shqiptare dhe nė mėnyrė tė veēantė kundėr klubeve e shkollave
shqipe gjithė administratėn shtetėrore, qendrore e lokale, klerikėt
fanatikė myslimanė dhe ekspeditat e gjeneralėve osmanė. Xhonturqit u
mbėshtetėn nė kėtė veprimtari nė ligjin mbi Bandat, qė parashikonte masa
shumė tė rrepta pėr tė gjithė ata qė merrnin pjesė nė ēetat e armatosura
dhe pėr tė afėrmit e tyre, si dhe nė ligjin Mbi shoqėritė, qė ndalonte tė
gjitha organizatat kombėtare, pėrveē atyre osmane. Kėto dy ligje u miratuan
nga parlamenti turk nė vjeshtėn e vitit 1909, me
gjithė kundėrshtimin e deputetėve tė kombėsive joturke.
Nė shtator tė vitit 1909 me urdhėr tė valiut tė Kosovės u mbyll shkolla shqipe e
Pejės, ndėrsa nė janar u dėmtua dhe mė pas u mbyll shkolla shqipe e
Gjilanit. Nė shkurt tė vitit 1910 valiu i Kosovės urdhėroi tė mbyllen tė
gjitha shkollat shqipe tė kėtij vilajeti dhe tė hiqej mėsimi i gjuhės
shqipe nga shkollat shtetėrore turke. Hasan Prishtina, Nexhip Draga e
atdhetarė tė tjerė kosovarė protestuan menjėherė kundėr kėtyre veprimeve
dhe kėrkuan nga Stambolli largimin e valiut nga Kosova. Veprime tė njėjta
kundėr shkollave shqipe u ndėrmorėn nė vilajetin e Janinės, ku drejtoria e
arsimit nė fillim kundėrshtoi kėrkesat pėr hapjen e shkollave tė reja
shqipe (nė Leskovik, Filat etj.), ndėrsa nė mars tė vitit 1910 urdhėroi tė
ndalohej mėsimi i gjuhėve tė tjera nė shkolla, pėrveē turqishtes.
Nė fillim tė vitit 1910 ministri i Arsimit deklaroi se qeveria turke do tė qėndrojė
neutrale nė punėt e alfabetit, por nė shkollat shtetėrore do tė vėrė nė
zbatim alfabetin arab. Pas kėsaj administrata osmane filloi tė fuste me forcė nė tė gjitha shkollat e vendit alfabetin arab
pėr mėsimin e shqipes. Sikurse theksonte ato ditė kryeministri turk,
Ibrahim Haki pasha, qeveria e Stambollit e trajtonte ēėshtjen e alfabetit
shqip si njė problem politik, shihte nė pėrdorimin e alfabetit latin pėr
shkrimin e shqipes hapin e parė pėr shkėputjen e Shqipėrisė nga Turqia. Nė
pėrpjekjet e tyre pėr tė penguar pėrhapjen e shkollės e tė shkrimit shqip
xhonturqit u mbėshtetėn te klerikėt konservatorė
dhe tek elementėt e tjerė turkomanė nga radhėt e shqiptarėve. Kjo i dha
mundėsi Komitetit Qendror Bashkim e Pėrparim ta paraqiste konfliktin
rreth alfabetit shqip si njė ēėshtje tė brendshme tė shqiptarėve.
Myftiu i Manastirit, Rexhep
Nuredini, qė ishte autor i njėrės prej tri abetareve shqipe me shkronja
arabe, bėnte propagandė kundėr alfabetit shqip tė Kongresit tė Manastirit
nė vise tė ndryshme tė Shqipėrisė sė Mesme dhe tė Jugut (deri nė Vlorė),
duke mobilizuar pėr kėtė qėllim edhe klubet xhonturke tė oficerėve. Po
kėshtu vepronin myftinjtė e Korēės, tė Gjirokastrės, tė Kavajės etj.,
ndėrsa ai i Prishtinės dhe i Dibrės nxorėn
qarkore, nė tė cilat u bėnin thirrje gjithė klerikėve myslimanė tė
organizonin mitingje pėr tė pėrkrahur alfabetin arab.
Tė nxitur nga xhonturqit, njė
grup prej 14 deputetėsh tė parlamentit, qė u paraqitėn si shprehės tė
ndjenjave tė popullit shqiptar, edhe pse mjaft prej tyre nuk dinin tė
shkruanin e tė lexonin shqip, kėrkuan nga kryeministri turk nė janar tė
vitit 1910 qė tė pėrdorej alfabeti arab pėr shkrimin e shqipes dhe tė
ndalohej ai latin. Kishte midis tyre edhe deputetė
shqiptarė tė njohur pėr qėndrimet e tyre antikombėtare, si Mahmut Bedriu
(Peja), Haxhi Ali Elbasani, Fuat Pasha i Prishtinės, Sait Efendiu (Idrizi) i Shkupit, Hasan Basriu i Dibrės, Riza Efendiu i
Shkodrės etj.
Pėrkundrazi, deputetėt atdhetarė,
Ismail Qemali, Hasan Prishtina, Nexhip Draga, Shahin Kolonja etj., tė
zemėruar nga veprimet e parlamentarėve turkomanė, i dėrguan kryeministrit
njė letėr proteste, ku kėrkuan qė tė respektoheshin tė drejtat e ligjshme
tė shqiptarėve, tė liheshin ata tė lirė tė pėrdornin alfabetin qė
dėshironin dhe qė administrata qeveritare tė mos ndėrhynte.
Nė bashkėpunim me
elementėt turkomanė, si Sait Efendiu (deputet i Shkupit), Arif Hiqmeti
etj., valiu i Kosovės, Masar Beu, mė 2 shkurt tė vitit 1910 organizoi njė
miting nė njė nga xhamitė e Shkupit, nė tė cilėn klerikėt fanatikė i
shpallėn shkronjat latine nė kundėrshtim me fenė islame dhe kėrkuan qė tė
ndalohej pėrdorimi i tyre pėr gjuhėn shqipe. Mė 6 shkurt u mbajt njė miting
tjetėr nė njė nga xhamitė e Manastirit, ku u kėrkua tė hiqej alfabeti latin
pėr gjuhėn shqipe dhe tė futej ai arab, me tė
cilin ishin shkruar edhe librat e shenjtė.
Mitingje tė tilla nė pėrkrahje tė
alfabetit arab u mbajtėn nė shkurt tė atij viti edhe nė Elbasan, nė
Gjakovė, nė Korēė, nė Gjilan, nė Vuēiternė, nė Mitrovicė e nė qendra tė
tjera, nė tė cilat, sipas dėshmive tė bashkėkohėsve, morėn pjesė vetėm
klerikėt konservatorė myslimanė dhe njė grusht fanatikėsh turkomanė.
Disa nga krerėt turkomanė
shqiptarė, duke pasur pėrkrahjen e xhonturqve, formuan nė Stamboll mė 4
mars 1910 shoqėrinė me emrin Rrethi arsimor
shqiptar (Arnavud mahfel mearifi), tė kryesuar nga kleriku e senatori
Haxhi Ali Elbasani, qė ishte edhe deputet i parlamentit, Mahmut Bedriu,
deputet i Pejės etj. Shoqėria ose Mahfeli, siē u quajt nė atė kohė,
filloi tė punonte pėr tė pėrhapur nė Shqipėri arsimin me shkronja arabe,
duke botuar libra e gazeta me kėtė alfabet, qė tė forconte kėshtu lidhjet
e shqiptarėve me atdheun osman.
Me gjithė pėrpjekjet e xhonturqve
pėr ta shtrirė veprimtarinė e Mahfelit nė vilajetin e Kosovės e nė viset
e tjera shqiptare, ajo u kufizua kryesisht nė Stamboll. Edhe kėtu iu
kundėrvunė atij shumė atdhetarė tė Stambollit, qė formuan Shoqatėn e
intelektualėve shqiptarė, e cila mbronte alfabetin shqip tė Kongresit tė
Manastirit. I nxitur nga Komiteti Bashkim e Pėrparim, edhe Shejhylislami
i propozoi Ministrisė sė Arsimit qė tė ndalonte futjen e alfabetit latin
pėr shkrimin e shqipes dhe mė 5 prill, me anėn e
njė qarkoreje tė veēantė u kėrkoi tė njėjtėn gjė gjithė myftinjve tė
Shqipėrisė. Shejhylislami dhe fill pas tij shehlerėt e hoxhallarėt fanatikė
e turkomanė mallkuan alfabetin latin, u ndaluan myslimanėve ta pėrdornin
atė dhe kėrkuan prej tyre tė shkruanin gjuhėn shqipe vetėm me shkronjat e shenjta tė Kuranit.
Nė luftėn kundėr shkollės e
kulturės kombėtare shqiptare turqit e rinj patėn pėrkrahjen e dhespotėve
ortodoksė grekė dhe tė klerikėve grekomanė shqiptarė, tė cilėt, me ndihmėn e bandave tė andartėve qė vepronin lirisht
edhe pas shpalljes sė kushtetutės, terrorizonin popullsinė e Negovanit, tė
Bellkamenit dhe tė fshatrave tė Shqipėrisė sė Jugut e tė Mesme, qė kėrkonte
ēeljen e shkollave shqipe.
Kėto veprime tė xhonturqve
shkaktuan zemėrim tė thellė tek atdhetarėt dhe te
populli shqiptar, qė u ngritėn pėr mbrojtjen e shkollės e tė shkrimit shqip
dhe tė tė drejtave kombėtare. Nė krye tė kėsaj qėndrese, thuajse tė
pėrgjithshme, u vunė klubet e shoqėritė atdhetare, si klubi Bashkimi i
Manastirit, klubi Dituria i Gjirokastrės, klubet e Korēės, tė Elbasanit,
tė Pogradecit, tė Kolonjės etj. Ato protestuan pranė qeverisė turke kundėr
ndjekjeve qė po u bėheshin gjuhės shqipe dhe atdhetarėve shqiptarė.
Paria e Prishtinės, nė njė letėr
qė i dėrgonte nė fund tė dhjetorit tė vitit 1909 deputetit tė saj, Hasan
Prishtina, nė emėr tė popullsisė sė kėsaj treve, protestonte kundėr
pėrpjekjeve qė po bėheshin pėr ti detyruar shqiptarėt tė pėrdornin
alfabetin arab, theksonte se alfabeti latin ėshtė mė
i pėrshtatshėm pėr gjuhėn shqipe, se pėrdorimi i tij nuk krijon ndonjė
shqetėsim as nga pikėpamja politike, as edhe nga ajo fetare. Nė kėtė
dokument i kėrkohej Hasan Prishtinės qė tė ndėrmjetėsonte pranė qeverisė qė
mėsimet nė shkollat fillore tė bėheshin nė gjuhėn shqipe dhe qė ajo tė
jepej me alfabetin latin.
Orvatjet e qeverisė turke nė
fillim tė vitit 1910 pėr tė futur nė shkolla alfabetin arab pėr mėsimin e
shqipes, hasėn nė qėndresėn e vendosur tė mėsuesve dhe tė nxėnėsve, qė nė
shumė qytete tė Shqipėrisė, si nė Korēė, Berat, Durrės, Janinė, Shkup e nė
vende tė tjera, braktisėn shkollat turke dhe protestuan kundėr autoriteteve
shtetėrore. Edhe populli i Elbasanit iu pėrgjigj
mitingut tė klerikėve fanatikė e turkomanė myslimanė me njė manifestim
masiv kundėr futjes sė alfabetit arab, i cili u organizua mė 18 shkurt 1910
nė njė nga sheshet e qytetit, ku morėn pjesė rreth 7 000 qytetarė e
fshatarė tė ardhur nga Shpati dhe nga katundet e tjera tė Elbasanit. Nė
kėtė miting populli kėrkoi nga qeveria dhe nga parlamenti tė pranonin
pėrdorimin e alfabetit shqiptar (latin) pėr shkrimin e gjuhės shqipe.
Mė 27 shkurt u organizua nga
klubi Dituria njė miting i madh nė Korēė nė mbrojtje tė abėcėsė shqipe,
ku morėn pjesė rreth 15 000 veta nga qyteti e nga rrethi i Korēės, nga
Devolli, nga Kolonja, nga Opari e nga Pogradeci. Nė emėr tė popullit tė
mbledhur nė kėtė tubim iu dėrguan telegrame proteste, kundėr futjes sė
alfabetit arab, qeverisė turke dhe deputetėve shqiptarė tė parlamentit.
Njė pjesėmarrje tė gjerė pati
edhe mitingu qė u zhvillua nė Berat mė 28 shkurt, ku qenė tė pranishėm
rreth 15 000 veta, banorė tė qytetit e tė fshatrave tė rrethit. Nė telegramet
e protestės, qė iu dėrguan qeverisė turke nė emėr tė popullit tė Beratit,
theksohej se, duke futur alfabetin arab qeveria synon ti lėrė shqiptarėt
nė padije si gjer mė sot dhe tė futė grindje e pėrēarje ndėrmjet atyre
myslimanė dhe ortodoksė. Mitingje tė tilla u mbajtėn edhe nė Tepelenė, nė
Pėrmet dhe nė Skrapar. Telegrame proteste kundėr pėrdorimit tė alfabetit
arab dhe pėr mbrojtjen e alfabetit latin iu dėrguan qeverisė e parlamentit
turk edhe nė emėr tė popullit tė Gjirokastrės (nga Shoqėria Bashkimi), tė
Ēamėrisė (nga klubi i Filatit), tė Shkupit, tė Ohrit, tė Vlorės, tė
Prishtinės, tė Mitrovicės, tė Gramshit, tė Pėrmetit, tė Frashėrit, tė
Tepelenės, tė Konicės, tė Leskovikut etj.
Duke vėnė theksin nė pėrmasat e kėsaj
lėvizjeje, konsulli francez nė Shkodėr i shkruante
qeverisė sė tij, nė shkurt tė vitit 1910, se tėrė Shqipėria ėshtė ngritur
kundėr pėrpjekjeve tė qeverisė turke pėr ti detyruar shqiptarėt tė
pėrdorin alfabetin arab, si dhe pėr tė mbrojtur alfabetin shqip tė vendosur
nė Kongresin e Manastirit. Mitingjet e zhvilluara nga klubet shqiptare nė
shkurt tė vitit 1910, si nga shkalla e organizimit e rregulli qė zotėroi nė
to, nga pėrmbajtja kombėtare e pėrparimtare e kėrkesave tė tyre, ashtu edhe
nga pėrmasat qė morėn, ishin ngjarje tė reja pėr Lėvizjen Kombėtare
Shqiptare dhe tė rralla e tė papara deri atėherė, jo vetėm pėr Shqipėrinė,
por edhe pėr gjithė Perandorinė Osmane.
Kongresi Kombėtar i
Elbasanit
( 2 - 8 shtator 1909 )
Kongresi i Dibrės nuk e ndryshoi
vendimin e marrė qysh mė parė nga rrethet atdhetare pėr tė mbledhur njė
kongres kombėtar nė Elbasan, i cili do tė shqyrtonte nė mėnyrė tė veēantė
problemin e shkollės shqipe qė ishte bėrė objekt i sulmeve tė xhonturqve,
pėrgatitjen e mėsuesve, organizimin nė shkallė kombėtare tė rrjetit tė
shkollave shqipe, drejtimin e pėrqendruar tė tyre nga njė institucion
kombėtar dhe sigurimin e mjeteve financiare pėr mbajtjen e tyre. Thirrja e
tij bėhej e domosdoshme edhe pėr shkak tė rritjes sė rrjetit tė shkollave
shqipe pas Kongresit tė Manastirit.
Pak kohė para thirrjes sė
Kongresit (mė 3 korrik 1909), Ministria e Arsimit e Turqisė, nėn trysninė e
kėrkesave kėmbėngulėse tė shqiptarėve, u detyrua tė njoftonte vilajetet qė
tė pėrfshinin nė programin mėsimor tė shkollave shtetėrore, qytetėse
(ruzhdie) dhe nė gjimnazet (idadie), mėsimin e gjuhės sė vendit (shqipe)
dhe qė mėsuesit e kėsaj gjuhe tė paguheshin nga buxheti i
shtetit. Kjo ishte njė rethanė qė favorizonte punimet e Kongresit tė
Elbasanit pėr ēėshtjet e arsimit shqiptar.
Kongresi u thirr me
nismėn e klubit shqiptar tė Selanikut, i cili, qysh nė fund tė marsit
njoftoi pėr kėtė klubet e shoqėritė shqiptare, ndėrsa me pėrgatitjen e tij
tė drejtpėrdrejtė u morėn klubet Bashkimi e Vllaznia tė Elbasanit, qė u
shpėrndanė ftesat klubeve dhe shoqėrive shqiptare brenda e jashtė vendit.
Kongresi i
Elbasanit u hap mė 2 shtator tė vitit 1908 dhe i vijoi punimet deri mė 8
shtator. Nė tė morėn pjesė 35 delegatė, pėrfaqėsues tė klubeve dhe tė
shoqėrive shqiptare tė qyteteve tė tilla tė Shqipėrisė, si Tirana, Durrėsi,
Dibra, Shkupi, Manastiri, Gjirokastra, Korēa, Berati, Leskoviku, Pėrmeti,
Ohri, Struga, Pogradeci, Janina, Filati, krahinat e Gramshit, tė Skraparit
etj. Nuk mundėn tė dėrgonin delegatėt e tyre Vlora, pėr shkak tė terrorit
tė xhonturqve mbi atdhetarėt e kėtij qyteti, Shkodra, pėr arsye tė
veprimtarisė sė reaksionit xhonturk, tė pėrkrahur nga klerikėt konservatorė
dhe elementėt fanatikė turkomanė, si edhe vilajeti i Kosovės, po pėr shkak
tė pengesave qė nxorėn klerikėt dhe paria konservatore e fanatike, qė
pėrkrahte alfabetin arab. Megjithatė, klubi i
Shkupit ngarkoi si pėrfaqėsues tė vetin Mithat Frashėrin, ndėrsa atdhetarėt
shkodranė njoftuan nė mėnyrė paraprake se do ti njihnin vendimet e kėtij
Kongresi. Po ashtu nuk u pėrfaqėsuan edhe shoqėritė atdhetare tė mėrgimit.
Midis delegatėve tė Kongresit
kishte veprimtarė tė njohur tė lėvizjes kombėtare, si edhe mėsues
atdhetarė, siē ishin Orhan Pojani, Grigor Cilka, Gjergj e Sevasti Qiriazi,
Mithat Frashėri, Dervish bej Biēaku, Ahmet Dakli, Refik Toptani, Hafiz
Ibrahim Dalliu, Thoma Papapano, Hamdi Ohri, Nikollė Kaēori, Josif Haxhi
Mima, Simon Shuteriqi, Dhimitėr Buda, Abdullah Rushit Ahmeti (Struga),
Abdulla Koprėncka, Kristo Dako, Emin Haxhi Ademi, Selman Blloshmi, Andrea
Konomi, Idhomenė Kosturi etj.
Punimet e Kongresit u drejtuan
nga njė kryesi e zgjedhur nga delegatėt dhe e pėrbėrė nga Dervish bej
Biēaku (kryetar), Mithat Frashėri (nėnkryetar) dhe Simon Shuteriqi e Josif
Haxhi Mima (sekretarė). Ashtu siē ishte parashikuar, nė Kongres u shqyrtuan
tri ēėshtje themelore: ēelja e njė shkolle normale dhe masat e nevojshme
pėr tė; krijimi i njė qendre tė vetme pėr drejtimin, pėr organizimin dhe
pėr financimin e shkollave shqipe; masat pėr bashkėrendimin e veprimtarisė
sė klubeve shqiptare.
Akti themelor i Kongresit tė
Elbasanit ishin Vendimet ose, siē u quajt ndryshe, Rezoluta prej 15 nenesh,
qė u miratua dhe u nėnshkrua nga gjithė delegatėt. Njė nga masat mė tė
rėndėsishme tė kėsaj Rezolute ishte ēelja nė Elbasan nė vjeshtėn e atij
viti e njė Shkolle Normale (pedagogjike), me
gjashtė klasa, e cila do tė pėrgatiste mėsues pėr shkollat fillore shqipe.
Shkolla pedagogjike do tė mbahej me kontributin e
tė gjitha klubeve dhe shoqėrive shqiptare. Nė Kongres u miratua edhe njė
rregullore e veēantė e Shkollės Normale, e pėrpunuar nga njė komision i
posaēėm. Pėr ti vėnė shkollat shqipe nėn njė drejtim unik e tė pėrqendruar
nė shkallė kombėtare, Kongresi vendosi qė tė krijohej nė Korēė Shoqėria
qendrore shkollore Pėrparimi.
Sipas statutit tė saj tė veēantė ajo do
tė quhej Shoqėria e mėsonjėtoreve shqipe Pėrparimi dhe do tė kishte pėr
detyrė tė kujdesej pėr mbajtjen e administrimin e Shkollės Normale tė
Elbasanit, pėr hapjen e shkollave tė tjera shqipe dhe pėr botimin e librave
tė nevojshėm. Pranė shoqėrisė krijohej edhe njė arkė e pėrgjithshme, qė do
tė plotėsohej me kontributin e klubeve, tė
shoqėrive dhe tė atdhetarėve tė veēantė. Me qėllim qė Shoqėria Pėrparimi
tė ushtronte lirisht dhe pa pengesa veprimtarinė e saj, Kongresi kėrkoi qė
ajo tė njihej zyrtarisht si person juridik nga qeveria turke; u hartua
njė rregullore e veēantė e kėsaj shoqėrie, e cila do ti paraqitej
gjithashtu pėr miratim qeverisė. Shoqėria duhej tė kėrkonte ndihmėn
financiare tė shtetit turk.
Kongresi ngarkoi tė gjitha
klubet dhe shoqėritė, si edhe ēdo shqiptar, tė pėrpiqeshin tė vinin gjuhėn
shqipe nė tė gjitha shkollat e vendit. Nė mėnyrė tė veēantė u ngarkua
klubi qendror (i Manastirit) qė tė nxirrte lejen qė gjuha shqipe tė hynte
zyrtarisht nė tė gjitha shkollat e Shqipėrisė, ndėrsa me pikėn 8 tė
Vendimeve, Kongresi i Elbasanit ngarkonte klubin
qendror qė sa mė parė tė kėrkonte futjen e gjuhės shqipe si gjuhė mėsimi
nė tė gjitha shkollat shtetėrore fillore dhe qytetėse (ruzhdie).
Pėrmbushja e kėtyre kėrkesave do tė shėnonte njė hap tė rėndėsishėm nė
shndėrrimin e tė gjitha shkollave tė huaja (turke ose nė gjuhė tė tjera) nė
shkolla shqipe dhe pėr themelimin e njė sistemi kombėtar shkollor nė
Shqipėri. Kongresi ngarkonte gjithė atdhetarėt shqiptarė qė tė kėrkonin nga
kėshillat e vilajeteve hapjen e shkollave bujqėsore, aq tė nevojshme pėr
popullsinė e zonave bujqėsore tė vendit.
Nė Kongres u diskutuan
gjithashtu disa ēėshtje organizative dhe politike. Pėr tė forcuar
bashkėpunimin, lidhjet organizative dhe bashkėrendimin e veprimeve ndėrmjet
tė gjitha klubeve e shoqėrive, u vendos qė tė gjitha klubet e shoqėritė
shqiptare tė drejtoheshin nga njė klub qendror. Nė pajtim me kėtė Kongresi zgjodhi si klub qendror (pėr dy vjet)
klubin e Manastirit, i cili qėndronte nė krye tė Lėvizjes Kombėtare
Shqiptare. Pėr tė bashkėrenduar dhe pėr tė organizuar mė mirė e nė pėrmasa
kombėtare veprimtarinė politiko-kulturore tė klubeve dhe tė shoqėrive
shqiptare, u miratua njė Rregullore e pėrgjithshme e klubeve dhe e
shoqėrive shqiptare, ku pėrcaktoheshin detyrat e tyre dhe format e lidhjeve
e tė bashkėpunimit ndėrmjet tyre.
Nė mbledhjet e mbyllura e tė shpeshta
nė Kongres delegatėt shprehėn mosbesimin ndaj regjimit xhonturk dhe
Komitetit Qendror Bashkim e Pėrparim, tė cilėt nė shumė qytete tė
Shqipėrisė, si nė Strugė, nė Tiranė, nė Gjirokastėr, nė Filat etj., nxitnin
komitetet lokale qė tu kundėrviheshin aspiratave kombėtare tė shqiptarėve.
Nė emėr tė delegatėve tė Kongresit iu dėrgua kryeministrit turk njė
telegram, nė tė cilin protestohej kundėr dhunės mbi atdhetarėt shqiptarė nė
Vlorė e nė qendra tė tjera dhe kėrkohej lirimi i bejlerėve atdhetarė tė
arrestuar. Po nė kėto mbledhje delegatėt u shprehėn pėr njė organizim mė tė
mirė tė komiteteve tė fshehta dhe pėr forcimin e lidhjeve ndėrmjet tyre.
Nė Kongres u shfaq mendimi se, nė
kushtet kur xhonturqit nuk pranonin ti njihnin popullit shqiptar tė
drejtat mė elementare kombėtare e njerėzore pėr tu ēliruar njėherė e
pėrgjithmonė nga arbitrariteti e zgjedha e turqve tė rinj, shqiptarėt duhej
tė organizonin luftėn e armatosur pėr tė siguruar autonominė e Shqipėrisė
dhe pėr kėtė qėllim populli shqiptar duhej tė bashkėpunonte me popujt e
tjerė tė shtypur tė Turqisė Evropiane, me
maqedonėt, vllehėt etj., qė luftonin gjithashtu pėr ēlirimin e tyre
kombėtar.
Kongresi dėnoi ndėrhyrjet e
fuqive tė huaja nė Shqipėri qė ishin forcuar nė fillim tė shek. XX, e
veēanėrisht pas aneksimit tė Bosnjės dhe tė Hercegovinės nga
Austro-Hungaria. Nė kėtė Kongres u vendos gjithashtu qė pas tri vjetėsh, mė
1912, tė mbahej po nė Elbasan njė kuvend tjetėr, qė do tė shqyrtonte
nevojat e Shqipėrisė, programin e tė cilit do ta pėrgatisnin shoqėritė e
kėtij qyteti.
Kongresi i
Elbasanit i dha njė shtytje tė re lėvizjes pėr shkollėn dhe pėr arsimin
kombėtar nė pėrgjithėsi. Tė mbėshtetur nė vendimet e tij, atdhetarėt
shqiptarė ngritėn nė Korēė, mė 20 shtator 1909, Shoqėrinė qendrore
shkollore Pėrparimi, nė kryesinė e sė cilės u zgjodhėn atdhetarėt e
njohur Orhan Pojani (kryetar), Stavri Karoli, Idhomenė Kosturi e Mihal
Gramenoja.
Me qėllim qė Shoqėria Pėrparimi
tė ushtronte ligjėrisht tė gjitha kompetencat e saj si njė institucion
qendror e drejtues i arsimit kombėtar, kryetari i
saj Orhan Pojani, duke pasur mbėshtetjen e deputetėve atdhetarė shqiptarė
tė parlamentit, bėri pėrēapje pranė Kėshillit tė Shtetit nė Stamboll pėr tė
siguruar njohjen e saj zyrtare si person juridik. Megjithėse kjo kėrkesė u
kundėrshtua nga qeveria turke, Shoqėria Pėrparimi u kthye nė tė vėrtetė
nė njė organizatė arsimore kombėtare dhe dha njė ndihmė tė ēmuar pėr
organizimin e drejtimin e arsimit shqiptar. Ajo dha njė ndihmesė tė veēantė
pėr sigurimin e fondeve tė nevojshme financiare pėr Shkollėn Normale tė
Elbasanit dhe pėr shkollat e tjera shqipe. Duke iu pėrgjigjur thirrjes qė
shpėrndau pėr kėtė qėllim brenda e jashtė Shqipėrisė, dhjetėra klube dhe
shoqėri atdhetare tė vendit, organet e shtypit shqiptar, shoqėritė e
kolonive tė mėrgimit dhe qindra atdhetarė derdhėn nė arkėn e saj shuma tė
mėdha tė hollash. Brenda njė kohe tė shkurtėr u mblodhėn pėr nevojat e
Shkollės Normale dhe tė shkollave tė tjera 1 000 lira
turke. Nė mėnyrė tė veēantė rreth 340 atdhetarė dhanė ndihmėn e tyre
nė tė holla.
Mė 1 dhjetor 1909 u ēel nė
Elbasan Shkolla Normale (pedagogjike), qė ishte shkolla e parė e mesme
kombėtare shqipe. Mėsuesit e saj tė parė ishin atdhetarė tė njohur dhe
njerėz tė shquar nė lėmin e kulturės, si Aleksandėr Xhuvani (i diplomuar nė
Greqi pėr filologji, i dalluar nė fushėn e letėrsisė), Sotir Peci (i
diplomuar gjithashtu nė Greqi pėr matematikė-fizikė, drejtor i gazetės
Kombi) etj. Drejtor i parė i saj u caktua Luigj Gurakuqi?, i cili vuri tė gjitha forcat dhe aftėsitė e tij nė
shėrbim tė arsimit kombėtar. Nė Shkollėn Normale jepnin gjithashtu mėsim
Petėr Dodbiba, Simon Shuteriqi, Hasan Mejza dhe Hafiz Ibrahim Dalliu.
Shkolla Normale kishte gjashtė
klasa, me njė plan mėsimor prej 30 lėndėsh,
humanitare, tė shkencave tė natyrės etj. Ajo dallohej pėr karakterin e saj
kombėtar, qė pėrcaktohej nga pėrmbajtja e lėndėve dhe nga fakti se pranonte
nxėnės tė tė gjitha besimeve fetare, myslimanė e tė krishterė. Atdhetarėt
bashkėkohės e ēmonin atė si njė vatėr tė formimit atdhetar tė brezit tė ri.
Qysh nė vitin e parė tė
themelimit tė saj (1909-1910) Shkolla Normale e Elbasanit pati 160 nxėnės
tė ardhur nga tė gjitha anėt e Shqipėrisė. Disa prej tyre, rreth 50 nxėnės,
kishin ardhur nga Kosova, Rrafshi i Dukagjinit e Dibra, tė dėrguar nga
klubet shqiptare, si ai i Shkupit, i Dibrės etj.
dhe me kujdesin e veēantė tė atdhetarėve Hasan Prishtina, Bajram Curri,
Nexhip Draga etj.
Shkolla shqipe u hapėn nė kėtė
periudhė pas Kongresit tė Elbasanit edhe nė vende tė tjera tė Shqipėrisė.
Nė fund tė shtatorit u bė nė Korēė pėrurimi i
shkollės sė riorganizuar tė djemve (i mėsonjėtores sė parė shqipe tė vitit
1887), ēelur qysh nė pranverėn e vitit 1909, e cila ishte njė nga shkollat
mė tė plota me pesė klasa dhe pesė mėsues. Nė tetor u hapėn shkolla shqipe
nė Progėr, nė Cukaj tė Martaneshit, nė Verlen tė Bilishtit, nė Margėllėē,
ndėrsa nė muajin dhjetor u ēel shkolla shqipe nė Negovan (nėn drejtimin e
Petro Nini Luarasit) dhe nė fshatin Koshtan tė Tepelenės.
Me pėrpjekjet e Klubit Arsimor tė
Shkupit, tė Hasan Prishtinės e tė atdhetarėve tė tjerė kosovarė, nė
vjeshtėn e vitit 1909 u hapėn shkolla shqipe nė vilajetin e Kosovės, nė
Moravė, nė Gjilan dhe nė fshatin Pozharan, ku mėsonin edhe fėmijėt e
katundeve pėrreth. Shkolla shqipe kanė qenė ngritur nė kėtė kohė edhe nė
Prizren, nė Gjakovė, nė Pejė dhe nė Vuēiternė. Nė janar tė vitit 1910 klubi
i Shkupit ngriti njė shkollė private shqipe nė
kėtė qytet, ndėrsa nė shkurt u hap shkolla shqipe nė Mitrovicė.
Nė mars-prill tė vitit 1910 u
ēelėn shkolla shqipe nė Mesare tė Leskovikut, nė Labovėn e Poshtme (nga
klubi Drita i Gjirokastrės), nė fshatra tė Ēamėrisė, si nė Ninat,
Konispol, Koskė, Janjar, Konicė, Mazarek etj. Nė verėn e atij viti u hapėn
shkolla shqipe nė Tepelenė, nė Tiranė, nė Vlorė, nė Zerqan, nė Kaninė, nė
Leskovik etj. U bėnė pėrēapje pėr ngritjen e shkollave tė tjera shqipe
pothuajse nė tė gjitha qytetet e Shqipėrisė. Nė fillim tė vitit 1910 klubi
i Dibrės mori nismėn pėr hapjen e njė numri tė madh shkollash shqipe nė
kėtė rreth.
Gjatė vitit shkollor 1909-1910,
pėrveē qyteteve tė tjera, gjuha shqipe u fut edhe nė gjimnazet turke tė
Elbasanit, tė Vlorės, tė Beratit dhe tė Shkupit (ku jepte mėsim Bedri
Pejani). Shqipja filloi tė mėsohej gjithashtu nė shkollėn Edep tė
Shkupit, qė mbahej nga klubi Rinia patriotike (Shubani vatan) tė kėtij
qyteti. Sipas tė dhėnave tė shtypit shqiptar tė kohės, nė vjeshtėn e vitit
1909 gjuha shqipe ishte futur si lėndė pothuajse nė tė gjitha gjimnazet
(idadijet) turke tė Shqipėrisė dhe nė shumė shkolla qytetėse (ruzhdie).
Meqė Ministria e Arsimit, qysh nė korrikun e vitit 1909, kishte lejuar
mėsimin e gjuhėve tė vendit nė gjimnazet turke, mėsuesit e gjuhės shqipe nė
kėto shkolla u emėruan nga organet e saj.
Por kėto shkolla ndiqeshin nga
njė numėr i kufizuar nxėnėsish, prandaj atdhetarėt shqiptarė vijuan tė
kėrkonin qė gjuha shqipe tė mėsohej nė tė gjitha shkollat fillore tė
vendit, rrjeti i tė cilave ishte mė i gjerė. Nė fundin e vitit shkollor
1909-1910 mėsimi i shqipes u fut edhe nė shkollėn
qytetėse tė Prevezės, nė atė tė Lurosit, nė shkollat fillore turke tė
Kolonjės, tė Oparit, tė Devollit, tė Pėrmetit, tė Elbasanit dhe tė disa
qendrave tė Kosovės. Nė fillim tė vitit 1910 pėrfaqėsues tė popullsisė sė
Ohrit kėrkuan nga parlamenti qė gjuha shqipe tė mėsohej nė tė gjitha
shkollat shtetėrore tė kėsaj prefekture.
Me gjithė pengesat e shovinistėve
grekė, atdhetarėt shqiptarė gjatė vitit 1910 arritėn tė fusnin mėsimin e
shqipes edhe nė shkollat e tjera greke, si nė ato tė Elbasanit, tė Beratit,
tė Kavajės dhe tė Labovės sė Poshtme. Por pėrhapja e mėtejshme e shkollave
dhe e shkrimit shqip u pengua pėr shkak tė shpėrthimit tė reaksionit
xhonturk kundėr kulturės dhe Lėvizjes Kombėtare Shqiptare nė pėrgjithėsi. /Shqipėria.com/
|