Ofensiva e „boshnjakëve” për kompensim të humbjeve në vendin e tyre, në kurriz të Kosovës.

GORANËT DHE „BOSHNJAKËT” -

NËRSKAMËZ TJETËR PËR KOSOVËN!?

Shkruan: Dr. Skënder GASHI ( * )

( Harta: Këtu shtrihet regjioni i Gorës & Plotësim i pashtriku.org )

I. Të dhëna aktuale e historike për regjionin dhe emrat e popullatës së Gorës

Temën e shtruar këtu kam nisur ta trajtoj që para tridhjetë vitesh. Asokohe e pata shkruar një punim thjesht gjuhësor-onomastik [khs. Shtresa shqipe e etnonimisë dhe e toponimisë së Gorës, Gjurmime Albanologjike, Seria e shkencave filologjike 9/1979, fq. 115-140 dhe botimin gjermanisht Albanisch-slawische Parallelen auf dem Gebiet der Flur- und Spennamen in den Regionen Gora und Opoja, DARDANIA - Zeitschrift für Geschichte, Kultur, Literatur und Politik, 8, Wien,1999, fq. 55-85] përkitazi me paralelet opojare-gorane në fushën e emrave të vëllazërive dhe të mikrotopnimeve.

Në vazhdim po i sjell në formë të shkurtuar rezultatet e arritura në këtë temë tek punimi im i botuar shqip e gjermanisht dhe tek versioni i tij i përpunuar rrënjësisht, në dorëshkrim, mbi Gorën e goranët. Në bazë të hulumtimeve të mia tridhjetëveçare më rezulton se:

Gora, bashkë me Opojën (sh. më poshtë), janë zona dialektore e etnologjike të cilat shtrihen midis qyteteve të Prizrenit në Kosovë, Tetovës në Maqedoni dhe Kukësit në Shqipëri.

Pjesës kosovare të Gorës i takojnë sot katundet: Bačka, Brod, Globočica, Dikance, Zli Potok, Krstec (i Poshtëm dhe i Epërm), Kruševo, Kukaljane, Orćuša, Restelica, Dragaš, (emri më i vjetër, sipas kujtesës kolektive, Krakovište/Krakojšte), Ljubošte/Ljubovište, Mlike, Radeša, Rapča (e Poshme dhe e Epërme), Vraništ dhe Leštan. Të gjitha këto katunde i takojnë sot, pas ndarjes artificiale me prapavijë politike nga tërësia unike gjeografike ku bien edhe katundet shqiptare të Opojës, komunës së Dragashit, e cila e përfshin më vete vetëm popullatën sllavofone. ( Shikoni këtu: hartën në formatin e zmadhuar - Plotësim i pashtriku.org)

Katundet gorane nga kjo njësi unike etno-linguistike që sot i takojnë shtetit të Shqipërisë, përkatësisht rrethit të Kukësit, janë: Borje, Cërnalevë, Kosharisht, Orçikël, Orgosht, Oreshk, Pakish, Shishtavec/ var. Shishtovec dhe Zapod.

Pas Luftës së Dytë Botërore, nga tërësia kosovare e Gorës u shkëputën edhe dy katunde: Urvič e Jalovjane të cilat iu dhanë Maqedonisë, për t’u bërë atje një nëngrup më vete.

Dëshmia më e vjetër e përmendjes së Gorës për regjion më vete rrjedh nga viti 1348 [Hrisovulja cara Stefana Dušana koiomь osniva monastirь Sv. Arhangela Mihaila i Gavrilja u Prizrenu godine 1348 ?, Glasnik Društva Srbske Slovesnosti 15 (1862) , bot. J. Šafarik, fq. 305.]. Ekzistimin në kontinuitet më vete të kësaj krahine e tregon mbase edhe dëshmia e vitit 1571 kur në katundin Zaplugjë të Opojës shqipfolëse përmendet një Bashtina e Kola Gorës, që ishte në dorën e Hasanit, të birit të Memit, kalorës. [sh. Selami Pulaha, Të dhëna ekonomike dhe demografike për krahinën e Opoljes (Opoja), Studime Historike 3/ 1975]

Sipas të dhënave jozyrtare, në këto katunde paskan jetuar rreth 13 000 banorë goranë. Nëpër vendbanime të tjera të Kosovës paska edhe rreth 5.000 goranë të tjerë. Po u inkuadruan këtu edhe goranët në Republikën e Shqipërisë dhe në vende të ish Jugosllavisë, del se paska gjithsejt midis 30-40 mijë goranë. Sipas vlerësimeve më të reja, nga rreth 18.000 banorë të dikurshëm, në pjesën kosovare po jetuakan sot [sipas Samir Velija Quo vadis, Goranac? në http: // www.prizren-web.com/magazin/ ] vetëm edhe rreth 6.000 banorë goranë, kryesisht të shtyer në moshë.

Siç do të rezultojë në vazhdim të kësaj trajtese, goranët janë pjesë me emër më vete, sipas regjionit (Gora) në të cilin u vendosën e vazhdojnë të jetojnë, e një popullate në krye të herës e përkatësisë etnike trakase, së pari e romanizuar e pastaj e bullgarizuar, e Jugut të Ballkanit e cila - duke nisur nga shek. 10-12 - u përndoq nga ato hapësira nga kisha ortodokse bizantine e bullgare për shkak se e kishte përqafuar dogmën e bogumilizmit dhe njihet me emra të ndryshëm: pomakë, torbeshë, mijakë, shopë ose, sipas vendeve ku u vendosën, edhe babunë (në Maqedoni) e goranë.

Duke e nënkuptuar në këtë kontekst edhe popullatën e Gorës, si pjesë e tërësisë së trakasve të romanizuar, le të shohim diçka krejt shkurtazi se ç’thuhet në trajtesa për prejardhjen e bashkëkombasve origjinarë të goranëve, përkatësisht të pomakëve/torbeshëve, çfare janë psh. edhe banorët e katundit Reçan të Prizrenit. Barazimin pomak = goran e tregon mjaft mirë ekzistimi i emrit Pomakovci të një vëllazërie gorane të katundit Brod të Gorës. Për grupin etnik të pomakëve thuhet se ata janë popullatë e Azisë së Vogël e sjellur në Ballkan nga pushtuesit osmanë-turqë me qëllim të popullimit të viseve të pushtuara të Ballkanit me popullatë turqishtfolëse.

Grupi etnik i pomakëve është vendosur dhe vazhdon të jetojë kryesisht në Bullgari, Maqedoni e në Greqi. St. Mladenov shkruante psh. më 1925 se në rrethina të Shkupit e të Dibrës dhe gjithandej në pjesën perëndimore të Maqedonisë ka përplot pomakë të cilët „nga vëllezërit e tyre të krishterë” (SG. nënkupto: bullgarë, maqedonë) po u quajkan me emrin përbuzës „torbeši, torbešitĕ”. Për Mladenov-in, pomakët/torbeshët - duke i përfshirë nën këtë term (historikisht me të drejtë) edhe goranët - qenkan „bullgarë të muhamedanizuar”. Në Bullgari, këta po u quajkan, siç na njofton Jordan Ivanov, [i cili në referncën 1 të punimit të tij sqaron se ky emër po rrjedhka nga fjala torbà „strajcë; strajcë lypsaku” dhe se në krye të herës kështu emërtoheshin bogumilët që e bartnin nga një strajcë në të cilën gjithmonë paska pasur edhe një ungjill] torbeš. Bogumilët u quajtën, sipas J. Ivanov, [Bălgarite v Makedonija ..., fq. 55.] greqisht fundaiti përkatësisht fundatiai (sipas St. Mladenov: fundaité) Fundaitai nga greq. funda, përkatatësisht fúnda „strajcë”. Edhe kur bogumilët u islamizuan, vazhduan të quheshin torbeshë. Mladenov thotë se edhe bogumilët shqiptarë që paskan konvertuar në katolicizëm, po i ruajkan ende disa rituale bogumile dhe po u quajkan edhe sot e gjithë ditën Funda (SG: Fanda ?). Nga turqët, torbeshët po u quajkan edhe dilcăzi „të pagjuhë”, përkatësisht „ata që nuk dinë turqisht”. Torbeshë paska edhe në rrethina të Tikvesh-it, Dibrës, Kërçovës e të Shkupit.

Kjo popullatë, më e lashtë se koha e pushtimit osman të Ballkanit, paska qenë bogumile dhe më së lehti, bashkë me bogumilët e Bosnes, paska konvertuar në islamizëm. Për të dy këta dijetarë bullgarë pomakët/torbeshët qenkan popullatë bullgare e islamizuar e edhe sot, mbase me të padrejtë, në Bullgari e në Maqedoni e mbajnë për të këtillë. Gjuha e pomakëve në Bullgari, për të cilën thuhet se në krye të herës paska qenë turqishtja, është sot dialekti bullgar i Rodopeve. Sipas regjistrimit të popullsisë më 1992 në Bullgari kishte rreth 65.000 pomakë. Shoqata për Mbrojtjen e Popujve të Rrezikuar me seli në Heidelberg kujton porse se në Bullgari po jetuakan 250.000, ndërsa në Greqi 30.000 pomakë. Në Greqi, pomakët jetojnë sot vetëm në Thrakë, sepse të gjithë pomakët e Maqedonisë së Egjeut u shpërngulën në vitin 1922 për në Turqi, në kuadër të „ndërrimit të popullsisë” midis Greqisë e Turqisë. As në Bullgari, as në Greqi dhe as në Maqedoni pomakëve nuk u është njohur statusi i minorietit.

Për të përkatësisë etnike pomake/torbeshe në Kosovë e mbanin veten banorët e katundit Reçan me 800-1.000 banorë të rrethinës së Prizrenit, të cilët sot porse po e quajkan veten boshnjakë. Banorët e këtij katundi për veshje tradicionale të burrave i paskan tierqët e bardhë dhe kësulën e bardhë prej leshi [e tipit dibran, kërçovar] e cila nga këta po u quajka keće. Një informant imi nga ky katund më shpjegonte se instrumentet bazë muzikore të këtij entiteti qenkan zurla e tupani, i cili ndryshe po u quajka edhe goč; se këto instrumente na qenkan marrë nga shqiptarët dhe se pjesa më e madhe e ceremonive të dasmës qenkan të ngjashme me ato të shqiptarëve. Banorët e këtij vendbanimi, kështu më mëson informanti im, në shtëpi po e fliskan një variant të bullgarishtes që po ndryshuaka nga ai i folur nga goranët, ndërsa për gjuhë të administratës e paskan variantin e sandardizuar të serbishtes.

Duke e anuluar mundësinë që ndonjë bashkësi fisërore do të shpërngulej nga fusha në bjeshkë, ka vend të paravendohet që ndoshta edhe banorët pomakë/torbeshë, përkatësisht goranë të Reçanit të Prizrenit, që sot kanë nisur ta mbajnë veten për „boshnjakë”, do të jenë pjesë e vëllazërisë së Pomakovci’ve goranë të Brod’it që - si rezultat i fenomenit të „territorializimit” të katuneve blegtorale të arbanasëve „blegtorëve shqiptarë” e të vllehëve - do të jenë zhdjergur në rrafsh.

II. Mendime rreth prejardhjes së Goranëve dhe të folmes së tyre

Përkitazi me prejardhjen, përkatësisht me përkatësinë etnike të popullatës së regjionit të Gorës janë shkruar shumë trajtesa. Pjesa më e madhe e studimeve të shkruara përkitazi me prejardhjen e popullatës së këtij regjioni është e karaktetrit dialektologjik e etnografik, gjithherë porse punime të motivuara politikisht. Janë bërë përpjekje që materiali onomastik i këtij regjioni të vlerësohet në aspekte të ndryshme, sepse Gora - duke qenë zonë kryesisht blegtorale, si një ishull gjuhësor, një oazë gjuhësore sllavofone mespërmes zonave me banorë shqipfolës - paraqet njërin ndër regjionet shumë interesante që meriton të studjohet në rrafshe të ndryshme të dijes filologjike. Mbase pikërisht për këtë arësye edhe rezultatet e deritanishme të studiuesve - sidomos përsa i bie përkatësisë së gjuhës që e flasin goranët e prandaj edhe përsa i bie përkatësisë etnike të folësve të asaj gjuhe, janë aqë të ndryshme e aqë kundërthënëse.

Njohësi i mirë i historisë antike dhe sidomos i asaj mesjetare të shqiptarëve, kroati Milan Šufflay, kur po fliste për Kucovllehët, të cilët ky i barazon thjesht me rumunë, thoshte se këta paraqisnin në mesjetë një „Kontinuitet të zonës dalmate të Morlakëve/Morovllehëve të Zetës Lindore ose të Malit të Zi. Kjo degë (e vllehëve) në perëndim të Drinit të Zi deri në masivin e Bjeshkëve të Nemuna shqiptare paraqiste në mesjetë një brez interesant të simbiozës etnike, në të cilin popullata blegtorale shqiptare e rumune u shkri me bujqërit sllavë”. [khs. Serbët dhe Shqiptarët, Prishtinë, 1968, fq. 29.]

Pikërisht ky konstatim, përkatësisht kjo simbiozë, nuk u muarr parasysh nga studiues bullgarë e serbë, prandaj përkatësia gjuhësore e goranëve ka mbetur deri edhe në ditë tonat një pikë e kontestueshme, sidomos midis dialektologëve e filologëve bullgarë e serbë, sepse filologjia shqiptare nuk është marrë me këtë çështje - sado që kjo nuk do të duhej të ishte kaqë indiferente ndaj një problemi të hapësirës së vet etnolinguistike. Kështu, filologu bullgar St. Mladenov shkruante qysh më 1925 psh. se në të folmen e katundeve të Gorës zanorja ă (ъ) e bullgarishtes së vjetër (= e sllavishtes së vjetër) u reflektua këndej në o, ă (ь) dhe në e si edhe në bullgarishten e vjetër dhe jo në a si në serbishten e vjetër: khs. bullg. son serb. san „ëndërr”, bullg. pèsok, serb. pesak „zall, rërë”, bullg. vòsok serb. vosak „dyll”, bullg. òcet serb. ocat „uthull”, bullg. lèsno serb. lako „lehtë”, bullg. dèneska serb. danas „sot” etj. Së këndejmi, Mladenov e nxjerr përfundimin se „Të folmet e disa katundeve në veri të Maleve të Sharit me qendër Sreckën dhe sidomos ato të popullatës sllave (sic !) të Gorës „Gora” (= Gora e Prizrenit”), në perëndim të Maleve të Sharit [...] i kanë më vete të gjitha veçoritë e bullgarishtes, si në rrafshin e morfologjisë e të sintaksës, ashtu edhe në atë të fonetikës”. [khs. Prof. Dr. St. Mladenov, Bemerkungen über die Albaner und das Albanische in Nordmazedonien und Altserbien, Balkan-Archiv 1 (1925), fq. 58, 59]

Edhe historianë e etnografë të tjerë bullgarë e konsiderojnë popullatën e Gorës për popullatë bullgare. Sipas mendimit të J. Ivanov, [pa e pas theksuar se prej kur, përkatësisht prej pushtimit bullgar në shek. 9 të pjesës më të madhe të hapësirës etnolinguistike të shqiptarëve] deri në fund të shek. 12 psh. Prizreni dhe vendbanimet përreth tij paskan qenë të banuara nga një popullatë bullgare. Vetëm pas përpjekjeve të suksesshme të kontit të Madh rasian Stepan Nemanja, i cili e synonte bashkimin e fiseve të serbëve dhe sidomos gjatë kohës së sundimit të Stefan Uroš-it I (1243-1276) Prizreni, Maqedonia Perëndimore bashkë me Shkupin, Tetovën e me Dibrën ranë nën sundimin serb e prandaj edhe fuqia bullgare qenka vyshkur. Mirëpo, popullata bullgare paska mbetur të jetojë edhe më tutje në rrethina të Prizrenit e të Tetovës, përkatësisht në të 40 katundet e Gorës dhe kjo popullatë po e fliska edhe sot e gjithë ditën bullgarishten, sado që kjo (popullatë) është e përkatësisë fetare myslimane. Rrethanën që banorë të disa katundeve gorane po fliskan shqip, Ivanov e sqaronte, për mendimin tim shumë lehtë, me rrethanën se këtë gjuhë goranët thjesht na e paskan „marrë” nga fqinjët e tyre shqiptarë. Në mbështetje të hulumtimeve të tij, ky dijetar i dilte zot mendimit se edhe emrat e vendeve si Celogražda (shq. Sallagrazhdë), Graždanik, Leštance, Ljubižda, Leskovec, Krstec, Kostrec, (shq. Kosterc), Našec, Tupec, Bubovec, Gradec (shq. Greiçevc) dhe të tjera në rrethina të Suharekës, përkatësisht në regjionin e Gorës, qenkan toponime me prejardhje bullgare. [khs. Bălgarite v Makedonija, Izdiranija i dokumenti za tehnoto poteklo, ezika i narodnosta s etnografskata karta i statistika, Sofija 1917, fq. 47, 52, referenca. 1.]

Për ndryshim nga politika tradicionale dhe bashkëkohore serbe, dialektologët serbë, nga ana tjetër, ose e konsiderojnë të folmen e goranëve për dialekt serb ose janë pak më të rezervuar në dhënien e mendimeve të prera. Kështu, dialektologu serb A. Belić ishte psh. i mendimit se zhvillimi i dialekteve të serbishtes është i pandashëm nga procesi i kolonizimit serb të Kosovës së sotme. Ai thotë se: „Drejtimin e kolonizimit serb mund ta karaktzerizojmë përgjithësisht sipas qendrave dhe selive të sundimtarëve serbë si para ashtu edhe pas Betejës së Kosovës. Këto qendra e seli u shtrinë në shek. 13 nga Ras-i (Arsia parasllave, serb. Raška, afër Novi Pazar- it) në drejtim të Prishtinës. Prej këndej depërtoi pastaj në shek. 14, gjatë kohës së sundimit të carit Dušan, në drejtim të Prizrenit e të Shkupit. [...] Në mbështetje të gjithë kësaj mund të thuhet se gjuha e shtetit të vjetër serb e kishte për qendër Rashën. Kjo gjuhë shërbeu për bazë të zhvillimit të këtyre dialekteve. Derisa gjuha jonë (mendohet serbishtja S. G.) në jug të Maleve të Sharit dhe të Shkupit u zgjerua në drejtim të Prilepit e të Velesit dhe në vende të tjera e ruajti formën e saj arkaike, nën ndikimin e të folmeve jugore maqedone rrënzë Sharit u krijua në Prizren e në vendbanimet përreth tij në drejtim të Shkupit e të Kumanovës e folmja e Prizrenit, veçoritë më të moçme të së cilës i heqin rrënjët nga shekulli 12”. [sh. A. Belić, Stara Srbija s istorisko-jezične tačke gledišta, Beograd 1912, fq. 7-9.]. P. Ivić, njohësi më i mirë ndër të gjallët i historisë së gjuhës serbe, nuk deklarohet qartazi sa i përket dialektit të goranëve. Ai e vendos këtë të folme në lindje të linjës së izoglosave dhe mendon se megjithatë „për dialekte serbe të konsiderohen ato që edhe fliten nga serbët”. [sh. Die serbokroatischen Dialekte, ihre Struktur und Entwicklung, Mouton s’ Gravenhage 1958, fq. 44.]

Flaka e luftës midis dijes filolologjike e të politikës shtetërore bullgare dhe të asaj serbe drejt determinimit të përkatësisë gjuhësore të së folmes së goranëve dhe të përkatësisë etnike të tyre u shua pas Luftës së Dytë Botërore. Kjo ndodhi në rend të parë pse nga politika e Titos u krijua artificialisht më 1948 një gjuhë e ashtuquajtur maqedone dhe një komb maqedonas, kështu që luftën e tyre filologjike-historike-politike bullgarët e orientuan tani rreth dokumentimit të ngutshëm politikisht aktual se në vetë Maqedoninë nuk ka ndonjë popull „maqedon” dhe se nuk ekziston së këndejmi as edhe një „gjuhë maqedone”. Për konseguencë, sa më të fortë që maqedonët e ndienin veten në sjelljen e dëshmive për identitetin e tyre më vete nacional „maqedonas”, gjithnjë e më shumë angazhoheshin tani që ta dëshmonin madje edhe identitetin etnik e gjuhësor maqedonas të minoriteteve sllavishtfolëse të goranëve, të pomakëve, përkatësisht torbeshëve, të jurukëve e të grupeve etnike të tjera të besimit islam të sjellura në Ballkan nga pushtuesit serbë të shek. 13 dhe nga pushtuesi otoman të shek. 15. Sot kështu po sillet entiteti boshnjak i BeH dhe filialat e tij në Kosovë.

Ithtar i tezës se e folmja e banorëve në 9 katundet e rrethit të Kukësit dhe ajo e atyre në pjesën kosovare të Gorës është nëndialekt i maqedonishtes është studiuesi shqiptar me prejardhje gorane Nazif Dokle.

Sot, gjendja është sa vijon: Goranët, pa përjashtim, i takojnë besimit islam. E folmja e tyre sot është sllave, përkatësisht me shumë veçori të bullgarishtes. Muzika popullore dhe instrumentet muzikore të goranëve janë në mos idektike, atëherë së pakut fort të ngjashme me ato të fqinjëve të tyre shqipfolës të krahinës së Opojës, sidomos surla e tupani. Goranët e kanë pothuaj po atë veshje si edhe fqinjët e tyre opojarë shqipfolës dhe poatë të shqipfolësve të Kukësit e të rrethinës së tij (në Shqipëri) si edhe atë të shqiptarëve të Malësisë së Tetovës. Thënë shkurt, vështruar në aspektin etnografik, goranët janë shqiptarë, ndërsa në aspektin gjuhësor, thënë në përgjithësi, janë sllavë. Për shkak të lëkundjes së tyre të përherëshme varësisht nga moti politik se cilit etnos në të vërtetë i takojnë këta, Goranët kanë qenë dhe janë objekt që për shumë kohë janë përdorur për “Kal Troje” e për “Kolonë e Pestë” përbrenda territorit gjuhësor të shqipes: një kohë për bullgarët, pastaj për maqedonët. Kohëve të fundit, sidomos pas mbarimit të Luftës për Kosovën (1999), goranët janë bërë objekt përfitimi midis Serbisë e, për çudi, edhe Bosnës myslimane. Përkundër përkatësisë së kryeherëshme etnike vllahe të ardhur në Kosovë si vllehë të bullgarizuar nga Bullgaria e nga hapësira shqiptare e bullgare e shtetit të quajtur Maqedoni (sh. më poshtë) me bullgarishten si gjuhë të tyre të tamlit dhe si grup etnik i islamizuar në hapësirën ku jetojnë edhe sot, goranët [falë lëkundshmërisë së tyre kronike] u bënë element shumë i lakmueshëm, i gatshëm të bie nën ndikimin e politikave të ditës. Kjo shihet më së miri kohëve të fundit kur kjo popullatë, e ngopur nga propagandat bullgare, maqedone e serbe, po deklarohet për „boshnjake”. Para krejt pak kohësh, nga politikanë u lansua edhe termi boshnjako-goranët.

III. Përpëlitje të politizuara për destabilizimin e Kosovës

Fara e mbjellur përmes studimesh të karakterit antropogjeografik-filologjik dhe veçmas propaganda politike mbiu sidomos në vitet e 90-ta të shekullit që shkoi. Prej atëherë nisën të paraqiteshin grupe „intelektualësh goranë” të cilët ishin identifikuar me librat që i kishin lexuar. Nndonjëri nga këto grupe e kishte marrë anën e politikës antishqiptare të regjimit të Milošević-it dhe dilte me apeelin: „Ne Goranët jemi njerëz me mendje racionale, tolerantë, njerëz që e duan punën, të kujdesshëm, njerëz që dinë t’u përshtaten situatave dhe të qëndrueshëm e mbi të gjitha të lidhur me vendlindjen dhe me identitetin si dhe me shtetin e Serbisë i cili na ka pranuar për si qytetarë të lirë e të barabartë, të bërë me plang në Beograd dhe gati në të gjitha qytetet (e tjera) të Serbisë. Ne i dimë rrënjët tona serbe-sllave dhe komponenten e krishterë, ortodokse në dritën e kulturës tradicionale të pasur shpirtërore të cilën e kultivojmë edhe në vendlindje dhe gjithandej hapësirës së Serbisë, Maqedonisë dhe tjetërkah nëpër botë  ku jemi të ngulitur. Ne e flasim një variant të mëvetshëm të serbishtes dhe e kemi në përdorim alfabetin çirilik dhe jemi të ngjashëm gjenetikisht jo vetëm me serbët e vjetër („Starosrbijanci”) porse me krejt popullin serb në përgjithësi. Ne nuk jemi maqedonë (myslimanë maqedonë, torbeshë - siç na quajnë ata që duan të na përvetësojnë) e aqë më pak boshhnjakë, ndonjëfarë myslimanësh flatantë „të papërcaktuar; të luhatshëm”. Ne nuk i takojmë pra kombit politik mysliman të komponuar së voni, e më së pakut etnitetit shqiptar apo turk. Ne jemi, thjesht - grup i veçantë etnik.” thuhet në një Apel të një grupi qytetarësh goranë më 20 qershor 1996 [cit. sipas S. Idrizi, Goranstvo, http//www scribd.com/doc/8012745]. Ndonjë grup tjetër „përfaqësues” i goranëve i drejtohej qeverisë bullgare me një lutje me shkrim që kjo (Bullgaria) t’u dalë zot goranëve të cilët po e ndjejkan veten për bullgarë dhe nga shteti i Bullgarisë po kërkuakan angazhimin e saj ndërkombëtar për njohje institucionale ndërkombëtare të satusit prej minoriteti bullgar të goranëve në Kosovë. Një grup tjetër, i quajtur Lidhja e Maqedonëve të Besimit Islam me përfaqësues të goranëve nga Serbia, Shqipëria, Maqedonia e Kosova organizoi në Shkup (në janar 2006) një konferencë në të cilën u kërkua autonomi gjuhësore, përkatësisht shkollim në „gjuhën tonë amëtare” maqedone dhe që Gora të shpallej Regjion i Europës”.

Nga shkrimet në sajtin Nezavisna Gora „Gora e Pavarur” mësohet se paska goranë që po kërkuan madje edhe një Gorë të pavarur, me vetëqeverisje në fushat e arësimit, të shëndetësisë dhe të policisë, pa e pas zbuluar porse sekretin se cila do të duhej të ishte gjuha „zyrtare” në këtë regjion.

E përditshmja Dnevnik e Shkupit njoftonte më 29 janar 2006 edhe se në Prishtinë qenka mbajtur një takim i Forumit të Boshnjakëve të Kosovës në të cilin qenka shkrirë mend se si të sigurohet statusi prej populli i boshnjakëve në kushtetutën e Kosovës dhe se këtu qenka thënë se nocioni goran nuk paska forcë të distinktivit etnik prandaj po u dashka që banorët e gjithë Gorës të përfshihen nën nocionin, përkatësisht në etninë boshnjake. Teza e përcjellur me propagandë agresive e cilësimit të goranëve, të torbeshëve e të pomakëve jo vetëm të Kosovës i ka rrënjët tek nisma në vitin 1993 në Sarajevë kur e ku u instalua termi „boshnjak” për të gjithë myslimanët sllavishtfolës. Kjo çpikje ka frymëzuar ëndrrimtarë për formimin në perspektivën iluzore të një shteti të madh të myslimanëve në Ballkan i cili, nën patronatin e Bosnes, do të përfshinte Bosnen, Sanxhakun, pjesët myslimane e boshnjake dhe shqiptare të Malit të Zi, gjithë Shqipërinë, Kosovën dhe pjesën shqiptare të Maqedonisë.

Ideologë të zbatimit të kësaj direktive u bënë në Kosovë sidomos Numan Balić në rrafshin politik dhe Sadik Idrizi (të cilit kosovarët ia dhanë besimin ta kishin ministër të shëndetësisë të shtetit të tyre dhe aktualisht është Deputet i Kuvendit të Kosovës nga radhët e minoritetit boshnjak) në rrafshin „historik”. Kësaj iu shtua këto ditë edhe kërkesa që katundet e regjionit të Gorës të sajojnë komunë më vete të “komunitetit boshnjako goran”. Koalicioni "Vakat", përkatësisht parashtuesi i kërkesës shpreson se “do të këtë mirëkuptim edhe nga krerët më të lartë të vendit, duke apostrofuar me këtë rast kryeministrin Thaçi, i cili këtë ua ka premtuar qytetarëve të kësaj treve gjatë fushatës në fshatin Restelicë të Gorës.”

Sipas turrit që e ka marrë Bosna myslimane përmes përfaqësuesve të saj kosovarë, për „boshnjakë“ duhet të shpallen edhe pomakët e Bullgarisë e të Greqisë dhe torbeshët e Mijakët e Maqedonisë e ndoshta edhe goranët e Repubikës së Shqiprisë. Historiografia militante e boshnjakëve do t'i shpall nesër për “boshnjakë” ndoshta edhe kumanët e peçenegët e zhdukur aziatikë që ishin sjellur në shek. 13 në Kosovë dhe ato dy-tri katunde çerkezësh kosovarë dhe ndonjë vëllazëri shqiptare e quajtur Tatari/Tartari, tanimë të shqiptarizuar. Kjo sepse këtu kemi të bëjmë me një ofensivë militante të entitetit boshnjak „mysliman” të Konfederatës së BeH, në e parë e përndjekur bogumile/babune/patarene sllavishtfolëse që kurrë nuk arriti ta ketë identitetin e vet etnik por që tani, përmes gojës së kelmendasve shqiptarë të sllavizuar në krye të herës të ritit katolik, të „boshnjakizuar” përmes martesash, të regjionit të Sanxhakut që, të vendosur në toka të buta të Rrafshit të Dukagjinit, është agresivizuar (për të mos thënë shqip tërbuar) deri në atë masë sa ta ndjejë veten patrone të të gjithë myslimanëve aziatikë e të atyre të Ballkanit (kushedi ndoshta nesër edhe mbrojtëse e shqiptarëve „myslimanë”?) që ndoshta mund ta rrezikojnë qenien e Kosovës si shtet demokratik i shumicës absolute dje e sot të shqiptarëve dhe i qytetarëve të tjerë (edhe i atyre që duan të jenë „boshnjakë”) të saj. „Boshnjakët” kosovarë (Kelmendas të sllavizuar të Sanxhakut dhe bij nënash të ndershme boshnjake të etërve shqiptarë) shkojnë aqë largë sa, duke vepruar sipas modelit serb se Kosova na qenka mozaik „kombesh e kombësish” prandaj edhe ambient „multietnik” e jo vend i kosovarëve, edhe për dy katunde: Reçanin e pomakëve, përkatësisht torbeshëve të rrethinave të Prizrenit me më së shumti 1.000 banorë që nuk e kanë as më të voglën lidhje as etnike e as histiorike me „boshnjakë” - kelmendas e sllavizuar prej nga vjen ndoshta edhe kumbara Balić- dhe Vitomiricën „boshnjake” të periferisë së Pejës po na u dashka të realizohej statusi prej komunash më vete.

Mbetet porse fakt se, pa e marrë parasysh përkatësinë e tyre të kryeherëshme etnike vllahe, goranët kanë jetuar dhe jetojnë në një simbiozë të fortë me fqinjët shqipfolës të tyre dhe për pasojë janë ndikuar nga ata dhe mund të kenë ndikuar edhe këta vetë mbi fqinjët e tyre shqiptarë, me të cilët kufizohen në kuptimn e mirëfilltë të fjalës, nga të katër anët e horizontit. Gjurmët dhe pasojat e simbiozës me shqifolësit janë të forta sidomos në mentalitetin, veshjen, muzikën, besimin, porse edhe në fushë të leksikut dhe sidomos në rrafshin e paraleleve të shumë emrave të vendeve (mikrotoponimeve) dhe të emrave të familjeve, përkatësisht të vëllazërive që këta i kanë nga një substrat i përbashkët josllav e jooriental me shipfolësit e regjionit të Opojës.

Pa pretendime se përmes këtij shkrimi do të zgjidhet njëherë e mirë çështja e përkatësisë etnike të goranëve, sepse në rastet e minoriteteve që regjimet serbe të të gjitha kohëve i krijuan dhe sidomos i keqpërdorën për ta zvogëluar forcën vendimmarrëse politike të popullatës prej mbi 90% shqiptare të Kosovës, nuk e kanë respektuar dhe nuk e respektojnë historinë, synim i këtij shkrimi është paraqitja ekzemplare vetëm e substratit roman ballkanik dhe e superstratit shqip, jo porse edhe e shtresave greke-bizantine, sllave e orientale në emrat e vëlazërive dhe në mikrotoponiminë e regjionit të Gorës në relacion me atë të krahinës fqinje shqipfolëse të Opojës. Dhe, këtë prerje kohore të shtresimeve gjuhësore e etnike e bëjnë të mundshme pikërisht emrat e vëllazërive.

Në këtë kontekst dëshmohet se shumë emra familjesh të banorëve të Gorës, të parë në kuadrin e arealit onomastik që këta e krijojnë bashkë me emrat e familjeve e të vëllazërive të banorëve të viseve të tjera të banuara nga shqiptarët, janë më të vjetër se shtresimet e mëpastajme (sidomos më të vjetër se shtresat bullgare e orientale e emrave personalë) të banorëve të këtij regjioni.

As në dokumentacionin kishëtar serb të shek. 14 e as në defterët osmanë të regjistrimit të kryefamiliarëve të shekujve 15-17 nuk përmendet ndonjë grup etnik me emrin goran/ë. Popullata e regjionit të Gorës nuk përmendet në këto burime, që edhe janë të vetmet nga të cilat mund të pritej një gjë e tillë, sikur të kishte pasur ndonjë emër etnik më vete i cili më vonë do të ndryshohej e do të vazhdohej deri në ditë tonat. Fundja, emri goran është emër që e shenjon banorin e quajtur në bazë të emrit Gora të regjionit. Si i këtillë emri goran nuk është kurrfarë distinktivi për përkatësinë etnike, gjuhësore e religjioze të banorëve të vendosur aty. Kjo tezë bëhet më e pranueshme edhe po u tërhoq një paralele psh. me popullatën fqinje shqipfolëse të Opojës e cila nuk e ka për emër etnik emrin e regjionit, por emrin e mirëfilltë nacional: shqiptar, e vërtetë kjo që vlen edhe për popullatën e viseve të tjera përreth, të banuara kryesisht me shqiptarë.

Elemente vllahe në toponiminë, etnoniminë dhe në leksikun e Gorës

Për t’u sqaruar mbetet koha e mundshme e ardhjes së popullatës gorane. Nga aqë burime sa ka për këtë regjion, mësohet se emrat e sotëm të vendbanimeve të këtij regjioni janë poata që dëshmohen më 1348. Kjo don të thotë se kjo popllatë ishte këtu shumë kohë para lindjes së krisobulës serbe të shek. 14. Në dritën e ruajtjes së disa toponimeve në trajtat bullgare të tyre dëshmohet se procesi i serbizimit onomastik të kësaj zone malore ishte fort më i dobët se në viset rrafshinore. Vazhdimësia e toponimisë bullgare dhe sidomos dëshmimi i emrave të vendeve me prejardhje të latinitetit ballkanik, përkatësisht vllahe siç është psh. emri i një lugu që përbënte kufirin midis bjeshkës së katundit Radesh të Gorës dhe regjionit të Opojës të quajtur më 1348 Tudorč dol; një pikë tjetër e kufirit të kësaj bjeshke e quajtur Milšor dhe vendi tjetër i quajtur Milšin katun [sh. Hrisovulja…., fq. 300-301] dëshmojnë se në këtë zonë kishte edhe shumë kohë para shek. 14 një popullatë romane ballkanike, përkatësisht vllahe. Toponimi i parë Tudorč doll është i tipit antroponmik. Në këtë emër vendi ruhet antroponimi i gjithkrishterë me origjinë greke Theòdoros në trajtën karakteristike rumune, vllahe të tij Tudor; në toponimin e dytë ruhet një trajtë e shkurtër e një baze antroponimike Mil- i zgjeruar këtu me prapashtesën karakteristike vllahe të përkëdhelisë -şor (ks. emrin e katundit Nishor të Suharekës dhe emrin e vëllazërisë Brajshor në katundin me emrin poashtu vllah Sharban të Prishtinës; emrin Nekshor, në shek. 16 ishte shënuar për katund më vete, ndërsa sot lagje e katundit Prapashticë të Prishtinës; Skokšor - një ujvare në rrethina të Istogut, e dëshmuar në shek. 13 [Për këtë të fundit khs. Fr. Miklosich, Monumenta serbica …, fq. 86] etj. Kjo prapashtesë e rumanishtes dëshmohet edhe në emrin e vreshtës Dabšor i cili (emër) për në rrethina të Prizrenit përmendet në vitet 1198-1199 [khs. St. Novaković, Zakonski spomenici …, fq. 384.] ndërsa në toponimin e tretë kemi të bëjmë me antroponimin sllav Mil- në gjinoren sllave dhe me fjalën me pejardhje nga shqipja katun(d) në kuptimin e kryehershëm të saj „tban”.

Se këto mikrotoponime që e dëshmojnë praninë që para shekullit 14 të elementit roman ballkanik - pararendës të goranëve të sotëm - nuk janë të rastit e tregon rrethana se edhe sot ka ndër emra vëllazërish të goranëve sish me prejardhje vllahe. Të këtillë janë psh. emrat Surdulovci nga rum. surd „i shurdhët”; Çuçulovci (khs. mb. rum. Cucea, Cucescul, Cuceşti etj.); Ursulovci nga rum. ursă „arushë”, Muševci (khs. antroponimin vllah Muşat, emrin e vëllazërisë rumune Muşateşti dhe emrin e katundit Mushtisht të Suharekës) që rrjedhin nga mbiemri sinonim muşat „i bukur” i mbiemrit bucur përkatësisht a se bucura „i lumtur, gazmor” të rumanishtes; emri Mutaš i një vëllazërie të katundit Restelicë i cili s'ka si të ndahet nga mbiemrat/emrat familiarë Mutul, Mutescu, Mutovici të rumunëve, pa marrë parasysh nëse ky emër rrjedh nga folja rumune mutàre „lëvizje, rivendosje”. apo nga mbiemri sllav mut,-av „i pagaojë; memec, i qetë” Përveç kësaj, në hapësirën e Gorës ka edhe mikrotoponime me prejardhje vllahe si Barbula në Krushevë; Vlaška, Vlaški potok, Vlaške livade në Vranisht, Ljupanovci, Ljupanovo Jabuče, Šundinci e Vlahinica në Borje Vlani Sad në Crnolevo (Kukës) e disa të tjera.

Në të mirë të pranisë së një popullate romane ballkanike në regjionin e Gorës do të fliste ruajtja deri në ditë tonat e mikrotoponimeve latine-ballkanike si Udha pukë nga emri latin ballkanik *Via publica në katundin e sotëm Zgatar të Opojës, emri Blaq (nga antroponimi me pejardhje latine Blasius) dhe ruajtja e fjalës kurt,-i nga lat. ballkanike curtis „oborr, kopësht”; burg,-u „vath; shtrungë rrënzë shkëmbit” nga lat. burg, burgus me kuptimin „mal, kurriz mali, gungë shkëmbore” në të folmen shqipe të krahinës së Opojës dhe në mikrotoponiminë e këtij regjioni. Për si elemente leksikore të përbashkëta për goranët e ardhur dhe për shqiptarët vendës duhet përmendur edhe termat të administratës, të trashëguara nga koha e sundimit bizantin: paraspor, strator, perivoj e ndonjë tjetër, që janë elemente bizantine të shtresës së përbashkët paraserbe (e cila këndej u instalua nga shek. 12).

Në dritën e rrjedhave reale histoike, mua më rezulton që pararendësit vllehë bullgarishtfolës të Gorës së sotme mund të jenë të ardhur në këtë hapësirë përpara shek. 12, përkatësisht përpara pushtimit të Kosovës nga sundimtarë të bërthamës shtetërore të serbëve - Rashës. Kjo sepse duke nisur nga vitet e ’50-ta të shek. 9 e deri në vitin 1018 Kosova ishte nën sundimin e perandorisë bullgare e cila, që nga fundi i shek. 9 deri në çerekun e tretë të shek. 10, mbizotëronte në Ballkanin që e kishte pushtuar dhe shtrihej që nga Adriatiku e deri në Detin e Zi.

Pas shprishjes së perandorisë bullgare, kjo iu përngjit perandorisë së Bizantit, që Kosovën e sundoi deri në fund të shek. 12. Nën këso rrethanash, është plotësisht e kuptueshme që nuk do të ketë pasur nevojë të shënohej në anale lëvizja e popullatës vllahe të bullgarizuar, edhe për shkak të përqafimit të dogmës së bogumilizmit, përbrenda hapësirës së perandorisë, shtetas të së cilës ishin edhe vllehët. Në të mirë të ardhjes para shek. 12 të pararendësve vllehë të bullgariuzuar, bogumilë të goranëve të sotëm në hapësirat shqiptare flasin dy rrethana. Pushtimi nemanjidas i shek. 12 gjeti (edhe) në hapësirat e Kosovës bogumilë dhe e institucionalizoi përndjekjen e tyre dhe së dyti, për bogumilë të arratisur në Itali, që kishin ruajtur kujtimin se atje kishin shkuar nga hapësira etno-linguistike shqiptare dihet që në shek. 13. Edhe në Francë bogumilët dëshmohen në shek. 12-13. (për këtë shih nënkapitullin Përfundim)

IV. Përkatësia etnike e goranëve dhe bashkëjetesa e tyre me shqiptarët

Për lashtësinë e popullatës së sotme sllavofone në regjionin e Gorës flet edhe kontinuiteti absolut i emrit Dikanoviki të priftërinjëve të vitit 1348 (të cilët nuk kanë mundur t’i takojnë kurrnjë kishte tjetër përpos asaj orthodokse serbe) tek emri i vëllazërisë së sotme Dikanovci të katundit Brod si edhe kontinuiteti territorial-emëror i mikrotoponimit mesjetar potokь makočevski tek emri homonim Makočevci i vëllazërisë gorane të katundit Brod të regjionit të Gorës. Dëshmitë e tjera jashtëgjuhësore e gjuhësore vërtetojnë se edhe popullata e sotme sllavofone e regjionit të Gorës jetonte në shek. 14 po në këtë regjion, si edhe popullata edhe sot shqipfolëse e krahinave fqinje të Opojës, Malësisë së Tetovës dhe të regjionit të Kukësit. Ndryshe, do të ishte e vështirë, për të mos thënë e pamundshme, të gjendet ndonjë saqrim tjetër për inkuadrimin plotësisht të emrave të vëllazërive, të mikrotoponimeve e pjesërisht edhe të emrave të vendbanimeve në arealin gjuhësor të shqipes në lashtësinë mesjetare dhe këtë të sotmin.

Është për t’u sipaktur në këtë mes se shumë nga studiues që janë marrë me çështjen e prejardhjes së goranëve e konstatojnë, kush më pak e kush më shumë, komponenten vllahe gjuhësore, onomastike e historike të goranëve. Dijetarë si Sadik Idrizi [Aromunsko-vlaški tragovi u Gori (I-IV) gusht, 2008, fejton në http://www.prizren-web.com/magazin/ dhe Gora kroz stoljeća, www.bosnjaci.net/aktuelnosti.php?id=56&polje=historija - 90k]; Nazif Dokle: [Për Gorën dhe Goranët, (Artikuj e Studime), Prizren, 2002] e ndonjë tjetër tregojnë se fjalë me prejardhje vllahe në të folmen e goranëve në të dyja anët e kufirit politik midis Kosovës e Shqipërisë qenkan psh. bate „atë,-i; baba,-i”; dada, „nëna; motra e madhe”; dropul „i pëgërë, i papastër; që s’e mban veten”; drosulj/mrsulj ,,qyrra” hërkul, „pështymore”; junec „bagëti e njomë”; kërluk „shkop i bariut; kërrutë; kërrabë”; manxha „hae, ushqim”, mendilj, „lloj faculete”; porta „portë, derë”; qaja „pronar grixhe të madhe delesh; kryebariu”; pallavra, „dokrra; zhurmë”; qula „lloj kësule”; skut „prehër”; tarxhuk „tarçuk, lloj strajce bariu nga lëkura e deles” dhe urda „lloj djathi i butë”.

Paravendimit të mëspipërm duhet shtuar sqarimin se ndonjëra nga këto fjalë si psh. dadë, pallavër e portë jo domosdo duhet të jenë me prejardhje vllahe sepse fjala e parë ndeshet si në shqipen ashtu edhe në gjuhë të tjera të Ballkanit ndësa dy të tjerat janë romanizma vetëm të shqipes.

Përputhja e jo pak emrave të vëllazërive të popullatës së Gorës, pa e marrë parasysh prejardhjen e atyre emrave, me emrat e vëllazërive të popullatës shqipfolëse të krahinës së Opojës, të Malësisë së Tetovës, të vendbanimeve të Kukësit të dëshmuar në fillim të shek. 15 e lejon nxjerrjen e përfundimit se këtu kemi të bëjmë me një bashkëjetesë aktive midis këtyre dy popullatave - rezultat i së cilës është madje më parë bullgarizimi „goranizimi” i mundshëm i disa vëllazërive shqiptare se sa shqiptarizimi i vëllazërive vllahe bullgarishtfolëse, përkatësisht gorane. Këtë do ta ilustronin mjaft mirë emrat shqiptarë psh. të vëllazërive gorane: Bajzovci (nga emri shqip bajzë i shpendit Fulica), Baljevci (nga antroponmi shqip Balë,-a), Bibarovci (nga antroponimi shqip Bib nga lat. Bibius, Vibius), Bufle (nga shq. buf,-i „hut” zool. noctua, nottola, ulula, alocco,); Cakovci (khs. emrat shq. Cak, u/ Cakë/a ), Cekovci (khs. mbiemrin shq. Ceka), Ćafševci (khs. shq. Qaf'-lesh ); Krčovci (khs. variantin shqip të emrit Kërçovë të qytetit, sllav. Kičevo); Kokljevci (khs. mibiemrat e shqiptarëve Koka, Kokaj); Kolješevci (khs. mbimerat e shqiptarëve Kolaj, Kolshi, Koleci etj.); Lekovci (khs. mbiemrat e shqiptarëve Leka, Lekaj), Likovci (khs. antroponimin e shqiparëve Lik dhe emrat e vëllazërive Likaj, Liku etj.); Ljokanovci (khs. mbiemrin e shqiptarëve Lokaj), Luminci (khs. antroponimin e shqiptarëve Lum dhe emrat e vëllazërive Lumaj, Lumi dhe emrin Luma të lumit e të regjionit); Malezinci (nga emri i një vendi të quajtur Mali i Zi, që ishte në këtë regjion); Rendovci (nga fjala shqipe rendës „vrapues”); Shatinci (nga fjala shqipe shat, fshat „katund”); Shukekinci (nga trajta e shkurtër shqipe Shuk e antroponimit të shqiptarëve Pashk); emrat e vëllazërive aktuale Doda e Kuši në Restelicë, Kokle në Zlipotok, Buza, Čapar, Karpać, Koljo, Lala, Lika, Lila, Ljuša, Paljoš e Ziza në Brod. Këtu bie edhe emri Lulo, përkatësisht Mahalla e Lulove i një vëllazërie aktuale të katundit Brod të Gorës dhe lagjet-vëllazëritë Bardonik e Gjonoviq të këtij katundi që janë evidentuar në një defter osman-turk të viteve 1451-1452 si edhe emri i vëllazërisë ekzistuese Bardovci të katundit Leshtan të goranëve. Thellësia e bashkëjetesës ndoshta porse edhe relikte të shqiptarëve të „goranizuar” shihet tek fjalët shqipe që janë në përdorim në pjesën kosovare të Gorës: karpa, krepica, st'rga, grika, nusa nga shq. karpë, (sh)krep; shtrungë, grykë, nuse e ndoshta edhe ndonjë tjetër.” [sipas Sadik Idrizi Aljabak: Gora - Jedan pogled unazad (dorëshkrim)]. Përveç këtyre albanizmave, që kujtoj se janë të vjetra, sidomos në dritën e ruajtjes tek goranët të fjalës karpë e cila në të folmen e përditshme të opojarëve shqiptarë nuk është më aktive, po e shtoj edhe sugjerimin e një mjeku shqiptar, njëkohësisht drejtor i Departamentit të Shëndetësisë në komunën e Dragashit i cili në vitin 2007 më kumtote, se në të folmen e goranëve paska shprehje si: tera me srce; săm teška; a si stana e donjë tjetër, të cilat qenkan përkthime të fjalëpërfjalëshme të shprehjeve lokale shqipe: po m’qet zemra „më shkon barku, kam kolit”; jam e rândë „jam me barrë; shtatzënë” dhe a u çove?

Përveç në leksik, ndikim shqiptar apo, do të thosha unë: relikte të shqipes, gjenden edhe në sistemin morfologjik të së folmes së Gorës. Sado pa ndonjë kompetencë në fushën e gjuhësisë, antropogjeografi serb Jovan Cvijić kishte hetuar se në të folmen e Gorës paska edhe konstrukte gjuhësore si psh. „imam videno, čujeno, razbrano” (në vend të : vidio sam, čuo sam, razabrao sam) që, midis të tjerash, ta kujtojnë edhe perfektin e shqipes: kam pa, kam ndigjue, kam kuptue”. Dijetari i paautorizuar në fushën e gjuhësisë e paska vërejtur në këtë të folme edhe përdorimin jo konseguent të nyjes shquese e cila në këtë të folme e paska edhe kuptimin dhe funksionin e përemrit dëftor si edhe të folurit e shpejtë me theks të veçantë të theksimit të shkurtër.

Në hapësirën e Gorës ka edhe mikrotoponime shqipe si Murga midis Krushevës e Shishtevecit dhe Muridža në Brod, që rrjedhin nga mbiemri shqip murg „i zi, e zezë“ dhe nga emri murriz i drizës.

Shembujt e mësipërm nga fusha e emrave të vëllazërive tregojnë se pararendësit ardhës, vllehë të bullgarizuar në atdheun e tyre të kryeherëshëm, të goranëve të sotëm bashkëjetuan me popullatën shqiptare të krahinës fqinje të Opojës e më gjerë më heret se shek. 14 dhe se nuk pati, siç do të mund të pritej, shqiptarizim të ardhësve porse, përkundrazi, sllavizizim të vendësve shqiptarë. Përputhjet e emrave të goranëve me ata të shqiptarëve janë rezultat i një homogjeniteti onomastik të viseve të banuara nga shqiptarët. Homogjeniteti është rezultat edhe i një substrati të përbashkët etnik roman ballkanik dhe i superstrateve të përbashkëta onomastike të mëvonëshme. Shembujt e mësipërm tregojnë pra se ardhësit „goranë” bashkëjetuan më shumë se me këdo tjetër me shqiptarët, por që nuk dashtën e nuk po duan as sot t'i shohin për të afërm (edhe) të gjakut.

Së këndejmi do të mund të mbrohej edhe mendimi se tek popullata e sotme sllavishtfolëse e Gorës kemi të bëjmë me dy shtresa romane ballkanike: shtresa më e vjetër autoktone romane ballkanike të cilës i takojnë edhe dardanë, ilirë e thrakë të romanizar dhe një shtresë më të re vllehësh të ardhur pas pushtimit bullgar (shek. 9-12) të Prizrenit e cila (shtresë) ishte sllavizuar (bullgarizuar) gjuhësisht qysh në pjesën jugore të Ballkanit. Këta erdhën këndej si të krishterë të ritit orthodoks, me bullgarishen gjuhë të kishës. Dhe, këta as nuk kanë pasur kurrë e nuk kanë as sot asgjë të përbashkët, në kuptimin etnik, me boshnjakët. Duket se kjo rrethanë tregon përse kisha serbe nuk shtiu rrënjë e pra as nuk e arriti serbizimin e kësaj popullate. Rrethana që këta vllehë nuk u shqiptarizuan mbase mund të shpjegohet me paravendimin që popullata shqiptare e krahinës fqinje, e Opojës - si vazhdim territorial i Pultit katolik përkatësisht i Principatës së Arbërit - do të ketë qenë e besimit të krishterë të ritit katolik. Duket se në këtë mes ndikoi edhe rrethana që vala e dytë e vendosjes së vllehëve bullgarishtfolës ishte më masovike. Po të mos ishte kështu, edhe këta do ta pësonin fatin, përkatësisht serbizimin - siç ndodhi me vllehët e „katunit të bullgarëve” të vitit 1313 sot shqip Bugariq, serb. Srbobran të Mitrovicës dhe fatin e pothuaj të të gjitha katuneve të shkapërderdhura të vllehëve të shek. 14 nëpër Kosovë, shqiptarizimi dhe pjesërisht serbizimi i të cilave ka përfunduar qysh në shek. 15.

Përfundim:

Sipas jo pak dijetarëve, midis të cilëve shquhen Dautat e Geitler, rezulton se sllavishtfolësit e besimit islam të Ballkanit (duke i përjashtuar nga ky rreth boshnjakët) të quajtur me emra të ndryshëm përkatësisht pomakë, torbeshë, mijakë, shopë ose edhe sipas vendeve ku u vendosën, babunë e goranë ishin në krye të herës popullatë e përkatësisë etnike trakase e romanizuar, përkatësisht vllahe dhe më vonë e bullgarizuar. Për shkak të përqafimit të dogmës së bogulimizmit, kjo popullatë u dëbua nga autoritetet e perandorisë së Bizantit nga hapësira e Bullgarisë që e përfshinte edhe Maqedoninë e sotme. Pjesë nga masa e dëbuar e bogumilëve do të jenë vendosur në hapësirat shqiptare para shek. 12. Një pjesë syresh kaloi prej këndej në Perëndim dhe atje që nga shek. 12-13 njihen me emrat kataren, [nga greq. katharos „i pastër, i mirëfilltë”], pataren [sipas emrit të lagjes Pataria të varfanjakëve në qytetin e Milanos] dhe albinez [sipas emrit Albi të një qyteti të Francës, në brigje të Rinit] etj. Hapësira shqiptare ishte njëri nga vende të strehimit, vend tranzit, jo porse edhe vend i lindjes së bogumilizmit. Goranët do të jenë pjesë e atyre bogumilëve që nuk u arratisën për në Dalmaci, Bosne e në Perëndim, porse që mbeti e strehuar në viset malore të hapësirës etno-linguistike të shqiptarëve.

Së këndejmi kujtoj se konstatimi i studiuesit shqiptar A. Alijaj [sh. www.forumishqiptar.com › ... › Historia shqiptare] sipas të cilit „Në Shqipëri „herezia” bogomile pati një përhapje mjaft të gjerë dhe këtu ishte një nga vatrat kryesore të saj. [...] Shqipëria ishte gjithashtu një nga vatrat, nga ku herezia bogomile u përhap drejt Italisë.” [...] duhet të merret me rezervë, duke i çmuar porse shumë lart të dhënat e tjera që i sjell ky: „Domethënës është fakti se i pari shqiptar, që na përcillet me emër tipik kombëtar nga burimet mesjetare, është një farë Leka, drejtues rreth vitit 1070 i një lëvizjeje bogomile në rrethet e Sofjes, ku ai kishte shërbyer deri atëherë si funksionar bizantin. Në shek. XIII përkrahësit e bogomilit (patarinët) kishin krijuar në Itali një kishë të tyre, në opozitë me Romën, e cila në disa vende të Italisë së Veriut quhej „kisha shqiptare” (ecclesia Albanensis), duke treguar kështu vendin e origjinës nga ku kjo herezi kishte ardhur në Itali.”

Vështruar në rrafshin politik, përkatësisht në rrafshin e solucionit për një status të 6.000 goranëve, autoritetet e Kosovës munden, nëse duhet, të flasin vetëm me shtetin bullgar. Nga ky shtet duhet të kërkohet një propozim konform me zgjidhjen bullgare të statusit të më shumë se 350.000 pomakëve që, siç u konstatua, historikisht janë pjesë e të njëjtit entitet të cilit i takojnë edhe goranët kosovarë. Shteti i Bosnes dhe eksponentët e tij në Kosovë nuk kanë kurrëfarë kompetence të mbahen për patronë të goranëve, të cilët; përveç me fenomenin e bogumilizmit dhe me besimin islam, nuk kanë asgjë të përbashkët: as me prejardhjen etnike të kryeherëshme, as me gjuhën, as me veshjen dhe as me doke e zakone me myslimanët e Bosnes e as me kelmendasit e boshnjakizuar të Sanxhakut. Të njëjtat argumente flasin edhe kundër lidhjes së goranëve me serbizmin. Poaqë e paqëndrueshme është edhe teza e prejardhjes turke të goranëve, e ngritur nga një grup profesorësh turqë, sipas së cilës goranët tanë na qenkan me prejardhje tyrkmene, përkatësisht kumane vetëm pse tek goranët e katundit Shishtovec/Shishtojec të rrethinave të Kukësit paska një vëllazëri e quajtur Kumaničovci dhe se midis viktimave/dëshmorëve në Betejën e Qanakalasë (Kretës) të rënë në mbrojtje të Perandorisë Otomane, paska pasur edhe pjesëmarrjes kumanë e peçenegë të etnisë tyrkmene pikërisht (edhe) nga regjioni i sotëm i Gorës. Prandaj është e kuptueshme që këtij autori i intereson vetëm fati i peçenegëve, i hazarëve, jurukëve, tatarëve, i kumanëve, për të cilët historia na mëson se as pushteti mesjetar serb, përkatësisht sundimtari serb Stefan Uroš Milutin-i (1253-1321) që paska sjellur ca kumanë (ndonjë historian serb flet madje për mijëra të tillë) e as pushtuesi osman që i solli ca bashkësi të vogla tyrkmenësh si jurukë, tatarë e çerkezë nuk arritën që me ato të popullonin as edhe oaza kompakte (siç është rasti me Gorën) por vetëm vendbanime të veçanta me popullatë shqiptare, prandaj edhe, duke qenë pakica të parëndësishme në kuptimin e shumësisë, e humbën në detin etnik shqiptar plotësisht identitetin etnik të tyre.

Po u shtrua në rrafshin europian, duhet thënë që nuk është vetëm Kosova e banuar me mbi 90% nga shqiptarë autoktonë e cila, si edhe Sllovenia, janë shtetet më etnike kompakte të Ballkanit Perëndimor - të cilën, porse, Bashkësia Europiane e ka „stolisur” me epitetin „shtet multietnik” jo porse edhe Serbinë me rreth 1 milion vllehë, me hungarezë, shqiptarë e të tjerë, ajo që status minoriteti duhet t’u njohë çdo grupi etnik. Statusi i goranëve do të duhej parë në kuadër të „zgjidhjes” së problemit të myslimanëve bullgarisht- e greqishtfolës, përkatësisht të më së pakut 350.000 pomakëve të Bullgarisë dhe të 30.000 syresh të Greqisë; çështja e torbeshëve dhe e mijakëve në Maqedoni dhe çështja e rreth një milion vllehëve në Serbi, pa i llogaritur në këtë kontekst dhe shopët. Shkrimet e motivuara me ndjenjën nacionaliste propagandistike po fliskan për rreth 6 milionë pomakë në Ballkan e në pjesën europiane të Turqisë.

Vjenë, Tetor 2011

Shënim për autorin:

* ) Autori i këtij shkrimi (S. Gashi) e ka përfunduar qëkurë librin voluminoz me titull “Prejardhja e Goranëve në dritën e emrave të vëllazërive e të vendeve dhe është në kërkim të një botuesi. Kontakti: skender.gashi@aon.at

© Pashtriku.org - Tetorr’2011