Polemikë me shkas

Njohja e historisë apo kërkesa politike për

Gorën dhe goranët

Shkruan: Qemal MATAJ

Kukës më 23 Shtator 1991

(Përgjigje artikullit të Nazif Doklit “Gora dhe goranët”)

I vetëquajturi “historiani goran”, Nazif Dokli, në gazetën “Bashkimi”, të dates 1 gusht 1991, ka botuar shkrimin “Gora dhe goranët”, në përgjigje të pyetjes “a janë goranët maqedonas”, si dhe të pohimit “sikur edhe goranët e Kukësit janë maqedonas!” Në përgjigjen që ka dhënë në tërë përmbajtjen e shkrimit të tij, ka trajtuar jo vetëm pozitën gjeografike dhe popullsinë e krahinës së Gorës nga njëra anë, por nga ana tjetër, me këtë shkrim, ai ka patur si qëllim që të argumentojë programin e Shoqërisë Etnokulturore “Gora”. Duke spekulluar në emrin e popullit të Gorës, në mënyrë ekskluzive, kërkohet që goranët duhet të konsiderohen pakicë kombëtare. Duke u nisur nga përgjigjet që janë dhënë për çështjet e mësipërme, si dhe argumentet që ka paraqitur Nazif Dokli në shkrimin e tij, e konsideroj si obligim qytetar e shoqëror, që më parë të bëj prezantimin e “historianit goran”, e pasi të kemi bërë këtë, do të sqarojmë jo vetëm lexuesin dhe opinionin shoqëror, por edhe popullin e krahinës së Gorës, se sa të pabazuara janë faktet dhe argumentat që ka servirur autori i këtij shkrimi, duke hyrë në një mal pa sakicë.

Nazif Dokli, është nga fshati Borje në krahinë e Gorës së Kukësit, por me banim është qe mbi tridhjetë vjet në qytetin e Kukësit. Ka mbaruar shkollën e mesme për skulpturë e është marrë pak me këtë fushë, sepse që në fillim ka dështuar në të. Ka vazhduar me pikturë dhe ka dështuar edhe në këtë gjini. Ka mbaruar institutin tre vjeçar për gjuhë dhe letërsi, pa shkëputje nga puna. Në tetë vjetët e fundit, ka punuar në muzeumin e rrethit të Kukësit, në të cilin është “diplomuar si historian” dhe si “temë dezertacioni” ka botuar artikullin “Gora dhe goranët”, me të cilën mendon se do t’i jepet grada shkencore si historian. Mendoj se lexuesit nuk kanë më nevojë për koment, prandaj të përqëndrohemi në sqarimet rreth shkrimit “Gora dhe goranët”.

***

Si pyetje “a janë goranët maqedonas”, edhe pohimi “sikur edhe goranë e Kukësit numrohen maqedonë”, pyetje të cilat që të dyja kanë një përmbajtje për të njëjtin objekt të shkrimit “Gora dhe goranët”, jo vetëm që nuk kanë bazë reale dhe s’janë bërë në asnjë fshat të Gorës, por për këtë çështje nuk është bërë asnjë lloj diskutimi në krahinën e Gorës, apo në shkallë rrethi. Pra trualli i pyetjes dhe i pohimit, nuk është në Gorë, por meqë “historiani” Nazif Dokli, e ka marrë përsipër këtë çështje, ai duhej të bënte sqarimin se ku, kur dhe nga kush është bërë pyetja dhe pohimi se a janë goranët maqedonas? Meqë autori nuk e thotë këtë gjë, të jenë plotësisht të qartë si lexuesi, ashtu edhe populli i Gorës, se si pyetja, ashtu edhe pohimi i bërë, janë pjellë autentike e magazinës pa inventar të këtij “historiani”, i cili e vërteton një gjë të tillë me shkrimin përgjigje të tij. Pra, del qartë, se si pyetja, ashtu edhe pohimi i bërë si dhe përgjigjet e dhëna në shkrimin “Gora dhe goranët”, kanë si autor Nazif Doklin, i cili i ka vënë vetes si qëllim që nëpërmjet këtyre pyetjeve, që ka shtruar dhe përgjigjeve që u ka dhënë në shkrimin “Gora dhe goranët”, të parashtrojë fakte dhe argumenta për miratimin e programit të shoqërisë etnokulturore “Gora”, pasi dihet tashmë nga i gjithë opinioni shoqëror i krahinës së Gorës dhe i rrethit të Kukësit, se autori i këtij shkrimi, është jo vetëm nismëtar, por edhe hartuesi kryesor i programit të kësaj shoqërie. Siç del qartë nga sa më sipër, me botimin e këtij artikulli, Nazif Dokli, ka si qëllim të realizojë dy objektiva në këto drejtime kryesore:

Së pari, të propogandojë në shtyp krijimin e shoqërisë etnokulturore “Gora”, siç e pohon edhe vetë në shkrimin, duke u shprehur se “pret miratimin e saj” nga organi që i është dërguar ky program.

Së dyti, të përgadisë opinionin shoqëror të fshatrave të Gorës, që të dalin me kërkesa politike për trajtimin dhe njohjen e goranëve si etni (pakicë) kombëtare në vete, të cilët, deri më sot, sipas tij, nuk janë njohur si të tillë nga shteti shqiptar. Për sa më sipër, del më se e qartë se “historiani” Nazif Dokli, ka patur si qëllim në vete që të realizojë objektivat e tij të përafërta e të largëta, dmth, njohjen e shoqërisë “Gora” dhe parashtrimin e kërkesave politike për Gorën e goranët, e kjo gjë duket sheshit.

Duke u nisë nga faktet e mësipërme, si dhe e vërteta që ekziston deri në ditën e botimit të shkrimit (Gora dhe goranët), jo vetëm që në asnjë fshat të krahinës të Gorës, nuk është bërë asnjë debat, diskutim shoqëror apo shkencor për problemin e Gorës dhe goranëve, por edhe në atë të rrethit të Kukësit e më gjerë. Se si qëndron e vërteta e kësaj çështjeje është mirë t’ia lëmë fjalën popullit të fshatrave të krahinës së Gorës që t’i japë përgjigje “historianit” Nazif Dokli, se pjellë e kujt është pohimi dhe pyetja e bërë për Gorën e goranët, si dhe dokumentave arkivorë që të sqarojë më së miri çështjen e Gorës dhe goranëve.

Për t’ia rritur e vlerën e shkrimit të tij, “historiani” Nazif Dokli, ka ngritur problemin, se sikur në mes të goranëve kudo që janë, jo vetëm që është ngjallur debati e diskutimi për çështjen e Gorës dhe të goranëve, por edhe të pohojë se ekzistojnë dy grupime të politizuarish, të cilët autori i konsideron prosllavë, ekstramistë dhe spekullantë politikë, me anën e cilëve, do të mbulojë qëllimet e tij. Të tilla grupime të politizuarish, jo vetëm që nuk ekzistojnë në krahinën e Gorës, por ato janë krijesa të këtij “historiani”, që duke përdorur terma të tilla, është vetë ai që e politizon çështjen e Gorës dhe goranëve, duke hedhur baltë ndaj personazheve të krijuara prej tij, të cilat nuk ekzistojnë në krahinën e Gorës e më gjërë.

Gjithë argumentat e mësipërme, “historiani goran”, i ka përdorë për të bindur organet shtetërore që të miratojnë shoqërinë etnokulturore të Gorës, si dhe të përpunojë opinionin shoqëror, e sidomos popullin e krahinës së Gorës, që goranët janë “sllave”, e duke qenë defacto të tillë, duhet të njihen etni në vete dhe shteti shqiptar duhet t’i njohë si pakicë kombëtare dhe de jure, duke u dhënë të gjitha të drejtat që u takojnë atyre. Pra, del mëse e qartë se “historiani” Nazif Dokli, me argumentat që sjell në shkrimin e tij, u bën thirrje goranëve që t’i paraqesin shtetit shqiptar kërkesat e tyre, jo vetëm për çështjet që kanë të bëjnë më problemet kulturore, por edhe për ato politike për njohjen e të ashtuquajturës diasporë sllave të Gorës, si etni (kombësi në vete) që do të thotë të trajtohet edhe popullsia e Gorës, si të gjithë pakicat kombëtare të tjera që ekzistojnë në Shqipëri, e kurrësesi si shqiptarë që janë.

Pra tërë idetë dhe mendimet e mësipërme, që janë parashtruar në pjesën e parë të shkrimit të tij, e sidomos për t’i plotësuar e saktësuar ato, i ashtuquajturi “historian goran”, ka trajtuar pozitën gjeografike dhe popullsinë e krahinës së Gorës, ku ka parashtruar e dhënë mjaft të dhëna e fakte, për të cilët e shikoj si domosdoshmëri që të bëj vërejtjet e mia që po i shtjelloj më poshtë:

Për kufijtë e Gorës

Autori e daton kufirin e Gorës të njohur që në vitin 1348, por për këtë nuk citon dokumentin dhe gabon kur thotë se, “Gora shtrihet në verilindje të Kukësit”, kur faktikisht ajo shtrihet në lindje të tij.

Edhe për ndarjen administrativo-ushtarake, jep të dhëna të pabazuara, pasiqë ngatërron organizimin shtetëror me atë ndërkrahinor. Për këtë, sqarojmë se Gora si krahinë, ka patur një qendër administrative, Vranishtin, deri në vitin 1923 me 55 fshatra që në dokumentat arkivore, kjo qendër është trajtuar me emrin e “Kazaja e Gorës dhe Opojës” në të cilën kjo e fundit ka 19 fshatra.

Për sasinë e fshatrave, autori jep të dhëna të pabazuara dhe të gabuara, kur thotë se “popullsinë e Gorës e gjen të ndarë në shqiptarë dhe sllave, afërsisht në raportin një me tre, ose nga 39 fshatra, Njëmbëdhjetë i takojnë popullsisë shqiptare dhe njëzetë e tetë asaj sllave. E kjo gjendje vazhdoi deri në vitin 1923, kur kufiri politik e ndau këtë zonë në gjendjen e saj të sotme, njëzetë fshatra brenda kufirit të RFJ (Kosovë) dhe nëntëmbëdhjetë fshatra Republikës shqiptare, ku prej tyre nëntë fshatra i takojnë popullsisë sllave dhe dhjetë asaj shqiptare”. Për të gjithë këto fakte sqarojmë: është fakt se krahina e Gorës, ka patur tridhjet e gjashtë fshatra, nga të cilët, dhjetë i takojnë popullsisë shqiptare e njëzetë e tetë popullsisë gorane. Pas vitit 1923, e deri më sot, janë tridhjetë e tetë fshatra të Gorës, nga të cilat nëntëmbëdhjetë fshatra janë brenda kufirit të Republikës së Shqipërisë dhe me njohjen e dy fshatrave të tjerë pas vitit 1923, të Kërstecit të Vogël e Rapçes së Poshtme, janë nëntëmbëdhjet fshatra aktualisht sot në RFJ (Kosovë). Kurse Kazaja e Gorës dhe e Opojës, ka patur pesëdhjetë e pesë fshatra gjithsej (AQSHRSH. Fondi 252, dosja nr.84, dok.123, viti 1924. Telegrami i Prefekturës së Kosovës dërguar Ministrisë së Punëve të Brendshme Nr.65/49, dt.4.10.1922). Këto të dhëna, tregojnë qartë se të dhënat që jep “historiani” Nazif Dokli, janë jo vetëm të pasakta, por edhe të pabazuara në dokumenta arkivore dhe nuk i përgjigjen aspak realitetit për sasinë e fshatrave të krahinës së Gorës e Opojës që janë aktualisht.

Për ndarjen administrativo-ushtarake të Gorës

Për të sqaruar këtë çështje, e shikojmë tepër të rëndësishme të citojmë thënien e autorit: “Sa i takon ndarjes administrative ushtarake, Gora ndahej në dy bajraqe; 1. Topojani dhe, 2. Dollovishti. Këto krijesa, pushtuesi osman i kishte mbështetur edhe në ndarjen etnokulturore të popullsisë së kësaj zonë”. Për çështjet që ngrihen në citimin e mësipërm dhe sa prej tyre qëndrojnë se janë të vërteta, po bëjmë këto sqarime:

Së pari, për faktet e mësipërme autori nuk citon asnjë burim dokumentar. Një gjë e tillë tregon më së miri, se këto mendime, s’kanë vërtetësi shkencore e janë konsiderata personale.

Së dyti, pavarësisht se autori sqaron, se Gora ndahet në dy bajraqe, ai emërton vetëm qendrën e bajrakut të Topojanit, kurse qendrën e bajrakut të Dollovishtit, nuk e sqaron se ku ndodhet. Meqë çështja qëndron kështu, sqarojmë se në Gorë, kanë ekzistuar dy bajraqe; bajraku i Gorës me qendër në Krushë dhe bajraku i Topojanit me qendër në Topojan e Brekijë. Pra, emërtimi i bajrakut të Dollovishtit, është i pasaktë, sepse populli i krahinës së Gorës i njeh dhe i quan “dollovisht” pesë fshatrat e Zapodit, dmth, Zapod, Pakisht, Kosharisht, Orgjost, Orçikël. Në këto fshatra, nuk ka ekzistuar asnjeri që të ketë qenë bajraktar, si dhe nuk është dokumentuar as gojarisht, se ka ekzistuar në këta fshatra bajrak me emrin “Dollovisht”. Gjithnjë popullsia e këtyre fshatrave, ka njohur vetëm bajrakun e Gorës, qendra e të cilit deri në vitin 1923, ka qenë Krusha dhe si bajraktar ka qenë Mulla Arif Krusha, i cili është vrarë nga agjentura serbe pas vitit 1923. Kështu, dy bajraqet në Gorë, kanë ekzistuar deri në vitin 1923, e me vendosjen përfundimisht të kufirit shtetëror, të nëntëmbëdhjetë fshatrat e Gorës në Republikën e Shqipërisë, kanë njohur vetëm bajrakun e Topojanit.

Për çështjen e fesë së goranëve

Ndonëse autori nuk jep dekumenta arkivore për muslimanizimin e goranëve, është e domosdoshme të sqarojmë:

Së pari, duke e pranuar çështjen e muslimanizimit të Gorës, si proces i fundit mes fqinjëve, burimet gojore të njohura në fshatrat e krahinës së Gorës dhe asaj të Lumës, do të na sqarojnë edhe emërtesat që u janë bërë goranëve nga fqinjët përreth. Kështu sipas burimeve gojore, e veçanarisht të krahinës së Lumës, goranët janë quajtur e quhen edhe sot “torbeshë”, që nga turqishtja do të thotë “tore” (katër) e “besh” (pesë). Pra bashkimi i fjalës turke katër me fjalën pesë, na ka dhënë emrin torbesh, që do të thotë nga katër a pesë. Pra siç pohojnë burimet gojore kryerja e procesit të muslimanizimit të goranëve nga feja kristjane, është është bërë në Gorë nga katër a pesë vetë në ditë. Kështu kryerja e procesit të muslimanizimit, që është bërë në këtë mënyrë, banorët e fshatrave përreth e veçanarisht ato të krahoinës së Lumës, e kanë emërtuar me emrat “torbeshë” dhe “torbeshi”. Pra, nuk qëndron krahasimi i bërë i emrit “torbeshë” dhe “torbeshi” me emrin Tërbaç të Vlorës.

Së dyti, autori në këtë shkrim, na nxjerr “Beden”, të cilën e konsideron si Zeusi i panteonit sllav dhe si e tillë, ajo ende njihet e pranohet në Gorë. Për këtë çështje, theksojmë, se “Beda” sllave, mund të njihet e pranohet vetëm në fshatin Borje, që është vendlindja e autorit, kurse në fshatrat e tjerë të Gorës, Beda sllave, jo vetëm që nuk është njohur deri më sot në Gorë, por, fakt është, se “zeusin sllav”, Beden, goranët e dëgjojnë për herë të parë nga goja e këtij autori. Siç shihet, autori, jo vetëm që Beden sllave kërkon ta bëjë gorane, por edhe këtë fakt ai e përforcon me mendimin e tij kur thotë se: “Këtu (në Gorë), mbijetojnë shumë figura mitologjike, tabu, rite e zakone sllave”. Të gjitha këto fakte që jep më sipër autori, tregojnë qartë, se ai me këto argumenta të ekzistencës së figurave, kërkon të përforcojë tezën e tij për diasporën sllave të popullsisë dhe krahinës së Gorës. Por faktet e mësipërme, jo vetëm që nuk i përgjigjen realitetit të Gorës, por ajo që është kryesore, ato nuk janë argumentuar me materiale dokumentare e gojore dhe si të tilla, ato nuk kanë bazë shkencore e kësisoj mbeten të papranueshme.

Duhet theksuar se në Gorë, jo vetëm që nuk mbijetojnë figurat mitologjike, tabu e zakone sllave, por edhe asnjë prej tyre nuk respektohen nga popullsia e fshatrave të Gorës, duke veçuar për këtë vetëm fshatin Borje, i cili na qenka sipas autorit, qendra e figurave mitologjike sllave, që janë ruajtur e mbrojtur me fanatizmin më të madh deri në ditët e sotme, të cilave autori u heq pluhurin e kohrave. Theksojmë se në Gorë, si ritet fetare e zakonet e ndryshme, jo vetëm që s’janë tipike sllave dhe nuk kanë ngjashmëri me to, por vetë realiteti që ekziston në fshatrat e Gorës, vërteton më së miri, se ritet fetare dhe zakonet e ndryshme, kanë qenë e janë të përafërta si dhe kanë ngjashmëri të plotë me ritet e zakonet e popullsisë të fshatrave shqiptare fqinjë e më gjerë. Fakt është se në fshatrat e Gorës, ekzistojnë zakone të tilla siç janë lindjet, fejesat, martesat, dasmat, mortat etj, të cilat nuk kanë asnjë dallim nga ato të fshatrave shqiptarë.

Për pasurinë folklorike gojore, muzikore, koreografike,

dramatike etj.

Është e vërtetë se popullsia e fshatrave të krahinës së Gorës, ka një pasuri të madhe të folklorit gojor, të muzikës dhe koreografisë, sidomos të valleve, të cilat janë ruajtur dhe kultivuar nga njëri brez tek tjetri, deri në ditët e sotme. Pa u zgjatur, duhet theksuar se në aktivitetet e praktikat e mësipërme shpirtërore e jetësore, veçohet kënga popullore e pashkruar, e cila këndohet në gjuhën gorane dhe nuk ka asnjë theks melodioz, që të jetë e përafërt me këngët e popujve të tjerë sllave. Jo vetëm kaq, por nga një pjesë e këngëve të Gorës, zakonisht këndohen nga këngëtarë të pashoqëruar me mjete muzikore, ndërsa pjesa tjetër e këngëve shoqërohet me veglat muzikore karakteristike, siç janë defi, fyelli, çiftelia, të cilat përdoren edhe në fshatrat shqiptare përreth e më gjerë. Siç shihet nga këto të dhëna, në asnjë fshat, nuk përdohen as edhe një instument muzikor i popujve sllave, gjë që tregon, se te goranët nuk janë trashëguar nga brezat veglat muzikore të trevave sllave, siç janë ato të vjetrat, si gajdja apo më e reja gërneta etj. Ndonëse vallet popullore të fshatrave gorane, kanë origjinalitetin e tyre, fakt është se shumica prej tyre janë të përafërta me vallet e krahinave që rrethojnë Gorën, siç janë Luma, Opoja, Tetova, zona të tjera të Kosovës dhe më gjerë, si dhe ato në përgjithësi shoqërohen me instrumentet si currlja, lodra, fyelli dhe defi, të cilat përdoren në krahinat shqiptare që përmendëm. Përveç këtyre, edhe tonacioni, ritmi, e muzikaliteti i valleve të Gorës, nuk ka asnjë element sllav, por përkundrazi të gjitha thekset e muzikës gorane apo ritmi, janë të ngjashme tërësisht me ato të fshatrave të krahinës së Lumës, Opojës, Kosovës, Tetovës e më gjerë. Të gjitha këto fakte të kësaj, tregojnë qartë se edhe vallet popullore të Gorës, nuk kanë asnjë element sllav përsa i përket aspektit të koreografisë, tonacionit, ritmit, muzikalitetit dhe përmbajtjes së tyre. Por ajo që është më karakteristike, është se tërë vallet e burrave dhe të grave të Gorës, kanë të njëjtat karaktere, të njëjtat lëvizje me vallet e krahinave shqiptare të sipërpërmendura.

Një element tjetër, është edhe veshja e popullit të Gorës, që nuk ka asnjë element të ngjashëm me veshjet e popujve sllave të Ballkanit, siç janë serbët, bullgarët e maqedonasit. Përkundrazi, fakt është se si veshja e burrave dhe e grave të Gorës, kanë të njëjtën formë dhe përmbajtje me veshjet e krahinave të Opojës, Lumës, Tetovës e më gjerë. Kjo tregon se veshja gorane, i ka të gjitha elementet e saj të veshjes së popullsisë të krahinave shqiptare dhe duke qenë e tillë, siç thamë më sipër, ajo nuk ka as edhe një element të veshjes sllave.

Për emërtimet e krahinës, të fiseve dhe të vendeve të Gorës

Është i pranueshëm fakti, se goranët e kanë marrë emërtimin nga emri që mban krahina e Gorës, ashtu siç e kanë edhe banorët e krahinës të Opojës, Lumës e të Hasit, që quhen opojas, lumjanë, hasjanë etj. Ndërsa, emërtimi “torbesh”, siç e kemi shpjeguar më lart, nuk ka të bëjë aspak me emrin e krahinës së Tërbaçit të Vlorës, pasi emërtimi “torbesh” që u është atribuar goranëve nga popullsia e krahinës së Lumës. Ky emërtim e ka burimin nga mënyra e kryerjes së procesit të muslimanizimit të popullsisë së Gorës, që është vënë nga pushtuesi osman. Pastaj, vetë emri i krahinës së Gorës, ka qenë “malësi” dhe si i tillë, është ndryshuar gjatë pushtimit serb nga shekulli i 9-të deri në shekullin e 14-të, duke i dhënë emrin “gore”, që do të thotë “malësi”. Jo vetëm për këtë, por si në mjaft krahina të tjera të Shqipërisë, edhe në krahinën e Gorës, nga pushtuesi serb, janë ndryshuar me imponim shumë emërtime të krahinave, qyteteve, fshatrave, maleve, fushave, lumenjëve, fiseve e deri tek emrat e mbiemrat e njerëzve, si në mjaft krahina të tjera të Shqipërisë. Një imponim i kësaj natyre, që është bërë gjatë ekzistencës së pushtuesve serbë, për ndryshimin e emrave shqiptarë, të vërteta, që kanë patur dhe emërtimin e tyre me emra sllave, kanë ndodhur para dhe pas ekzistencës së shtetit të Arbërit. Ky fakt, argumentohet me citimin e këtij dokumenti: “Gjatë shekullit 13-të dhe 14-të, ai (shteti i Arbërit) mbuloi dhe trevat e Shqipërisë jugore, duke arritur shtrirjen më të gjërë në fundin e shekullit të 14-të, e fillimin e shekullit të 15-të, jo vetëm në katërkëndëshin, tashmë të njohur, Tivar-Prizren-Ohër-Vlorë, të përcaktuar nga L.Kaloçi, K.Jereqeku, M. Shuflai, kryesisht në bazë të burimeve dokumentare perëndimore, por edhe trevat e tjera të Shqipërisë jugore deri në Çamëri, të cilat i dhanë cilësimin shqiptar njësisë administrative që formuan osmanët në fillim të shekullit të 15-të. Me këtë emërtimim, Arbëri përfshin pjesën më të madhe të trevave të banuara sot prej shqiptarëve, edhe pse trojeve jugore e verilindore, u qenë imponuar emrat e shteteve pushtuese edhe në dokumentacionin e kohës vazhduan të përdoreshin emrat historikë të antikitetit si Ilir dhe Epir, të ruajtur në traditën historiografike për trojet shqiptare në përgjithësi. (S.Pulaha: Shteti i Arbërit dhe roli i tij historik. Studime historike nr.1-1991, faqe 166. Aleks Buda: Rreth disa çështjeve të formimit të popullit shqiptar).

Duke marrë për bazë, se Gora bënte pjesë në territorin verilindor të shtetit të Arbërit edhe trojeve të kësaj krahine, u qenë imponuar emrat sllave, duke përfshirë emra vendesh, fshatrash, e deri edhe të fiseve që banojnë në fshatrat e krahinës së Gorës. Pra, si në mjaft krahina të Shqipërisë, që kanë qenë objekt i invazionit serb, edhe në krahinën e Gorës e më gjërë, ishte bërë një imponim i tillë nga këta pushtues me ndryshimet, që u kanë bërë emrave shqip me emra sllave, duke përdorë parashtesat dhe prapashtesat sllave. Të tilla ndryshime kanë bërë edhe në fshatrat e krahinës së Gorës, të cilët po i argumentojmë me faktet që po i japim më poshtë:

1. Në fshatin Borje, kemi evidencuar 15 fise me emra shqipe, duke u shtuar prapashtesat sllave atyre. Njëmbëdhjetë prej këtyre fiseve, kanë pësuar këto ndryshime: Nik (Niketevci), Shundi (Shundirovci), Kalisi (Kalisovci), Shkepër (Shkepërnovci), Ballta (Balltopovci), Shantir (Shantirovci), Darbus (Darbusovci), Bajshta-Basha (Bashtovci), Kamkun (Kamkumovci), Damat (Damatovci), Dokli (Doklovci), kurse emrat e fiseve Olloman, Karaj, Dalaç nuk kanë pësuar ndonjë ndryshim etj.

Po në këtë fshat, janë bërë ndryshime në emërtimin e fshatit dhe të vendeve përreth tij dhe konkretisht Boro (Borje), Pishë (Pishec), Lisi (Lisena), Ulan (Ulançe) Rras (Rrasannçista), Mal (Malina), Kashtë (Kashtarnik), Damat (Damatova) et. Ndryshime emrash, kanë pësuar edhe emrat e fshatrave të krahinës së Gorës, siç janë Brrut (Brot), Sapot (Zapot), Orgust (Orgosta), Rrap (Rapç), Shishe (Shishtavec), Kola (Kollovoz) etj. Pavarësisht nga këto ndryshime, që janë bërë një pjesë e emrave të fshatrave të Gorës, kanë mundur t’i rezistojnë imponimit të pushtuesit serb, si emrat e fshatrave Pakisht, Oreshkë, Orçikël, Kukalan, Vranisht etj.

Duke u mbështetur në faktet e mësipërme, del qartë se gjatë periudhës së pushtimit serb të Gorës, që përfshin shekujt e 9-të deri në të 15-të, edhe gjuha e goranëve është imponuar me dhunë nga pushtuesi serb, e sidomos me asimilimin e saj, ashtu siç është bërë ndërrimi i emrave të vetë krahinës dhe fshatrave, fiseve dhe vendeve të ndryshme të kësaj krahine. Gjithashtu, është për tu theksuar se në të gjitha fshatrat e Gorës, si më parë dhe tani, nuk ekziston asnjë fis që të ketë emër sllav, por vetëm emrat shqipe dhe në disa raste muslimane. Për të qartësuar këtë çështje, po japim disa emra fisesh të fshatrave të Gorës siç janë:

2. Në Zapod: Ferri, Mangaj, Krasniqi, Shllaku, Mataj, Alinci etj.

3. Në Pakisht: Bajraktari, Porova, Meçkaj, Hoxha etj.

4. Kosharisht: Hasanaj, Murataj, Mustafaj etj.

5. Në Orçikël: Gashi, Hoda, Krasniqi, Mujaj etj.

6. Në Orgjost: Qevani, Osmanaj, Kalimashi, Seferi, Hoxha etj.

7. Në Cërnalevë: Durmishi, Hodaj, Hoxha, Hajdari, Xhaferi etj.

8. Në Oreshkë: Memishi, Nuredini etj.

9. Në Shishtavec: Kingji, Bala, Bela, Basha, Kasta, Çeliku, Grisha, Çaka, Uka, Ballabani, Përnari, Biçaku, Sokoli, Haxhiaj, Hoxha etj.

Siç shihet, në të nëntë fshatrat e Gorës (Në Shqipëri) shumica e emrave të fiseve, janë shqipe dhe në asnjë fshat të kësaj krahine, nuk ka asnjë emër sllav.

Mbi kuptimin e shprehjeve “sme nashinci”

dhe “nesme arnauti”

Pohimin e shprehjeve, “sme nashinci dhe “nesme arnauti”, që sjell autori si përjashtim ruajtjen në ndërgjegjen e goranëve të qenies së tyre kombëtare të përcaktuar serb, bullgar apo maqedonas, nuk ka të bëjë aspak me këtë çështje, pasi shprehjet e mësipërme që përdoren nga goranët, kanë krejtësisht karaktere e kuptim tjetër të përdorimit të tyre. Kështu, shprehja “sme nashinci”, ka kuptimin e shprehjes shqipe, që do të thotë: “jemi tanët”, fjalë e cila nuk ka të bëjë aspak në problemin e përcaktimit të tyre. Gjithashtu, edhe shprehja “nesme arnauti”, që do të thotë “s’jemi shqiptarë”, nuk ka të bëjë aspak me çështjen e përcaktimit të kombësisë shqiptare, pasi kjo shprehje ka kuptimin e ngushtë të përdorimit të saj për dallimin e disa njerëzve nga një grup njerëzish të tjerë, që nuk janë goranë dhe nuk ka të bëjë aspak me mohimin e qenies kombëtare të tyre si shqiptarë. Jo vetëm kaq, por përdorimi i shprehjeve të mësipërme, kanë të bëjnë më shumë me tendencat lokaliste, që kanë ekzistuar në regjimet antipopullore të së kaluarës dhe aspak me të sotmen, e për rrjedhojë, duke patur një karakter të tillë përdorimi, ato nuk kanë të bëjnë me çështjen e kombësisë gorane, të cilën padyshim e kanë shqiptare. Kjo vërtetohet edhe nga faktet e pjesmarrjes së goranëve si shqiptarë, në lëvizjet e armatosura të viteve 1876-1878, në Prekupe e deri në Nish, e ato të viteve 1900-1923, ku luftëtarët e dy bajraqeve të Gorës, nuk janë emërtuar kurrë sllavë, por gjithnjë si shqiptarë.

Për çështjes e “diasporës dhe të popullsisë së Gorës”?!

Duke i marrë në konsideratë, e si të pranueshme, faktet dhe argumentat që sjell autori “për caqet e kufijëve gjeografikë, ekonomikë, etnokulturorë e historikë të Gorës, që dëshmojnë për një diasporë sllave, si dhe pohimet e bëra për një rrjedhë etnike serbe të etnonimit “torbesh”, të prurjes bullgare me përkatësi maqedone, të një shprese shqipe dhe të një rrjedhe vllehe, të cilat së bashku, vërtetojnë se në krahinën e Gorës, ka fituar elementi sllav bullgar dhe maqedonas dhe në saj të kësaj, në Gorë kemi të bëjmë me një popullsi sllave brenda një popullsie kompakte shqiptare”.

Duke i parë me kujdes, e në thellësi, faktet e mësipërme, që bien ndesh me vullnetin e të gjithë popullit të krahinës së Gorës, autori Nazif Dokli, duke e konsideruar Gorën e Kukësit, si diasporë sllave, kërkon që krahina e Gorës të njihet e të respektohet si e tillë. Mirëpo duke marrë shkas nga faktet e argumentat, si dhe pohimet e pabazuara të mësipërme, duhet të theksojmë se çështja e njohjes së Gorës dhe e popullit të saj, nuk shtrohet sot për herë të parë nga “historiani” goran, por fakt është dhe dihet nga të gjithë, se çështja e Gorës është shtruar për zgjidhje e diskutuar në Konferencën e Londrës të vitit 1913, në Konferencën e Paqes të Parisit të vitit 1919, nga shtetet e fuqive të mëdha të Evropës, veç e veç dhe së bashku edhe në vitet 1920-1921 dhe 1923, e për më tepër, me këtë çështje, ka qenë e prezantuar në këto vite edhe Organizata e Kombeve të Bashkuara.

Organizmat e mësipërme, në zgjidhjen që i kanë dhënë krahinës së Gorës, nuk e kanë konsideruar si diasporë sllave, por e kanë njohur si krahinë shqiptare e të banuar prej shqiptarëve. Pavarësisht nga përcaktimi që i është bërë kufirit politik të Shqipërisë, nga popullsia e fshatrave të Gorës që kanë mbetur përtej këtij kufiri (kupto në territorin e RFJ) si edhe këto brenda kufirit territorit të Shqipërisë, janë bërë shumë protesta, të cilat u janë drejtuar në ato vite Konferencës së Paqes të Parisit, Organizatës së Kombeve të Bashkuara dhe shteteve të Fuqive të Mëdha të Evropës për padrejtësitë e bëra nga pushtuesit serbomëdhenj në fshatrat e kësaj krahine. Për të gjitha këto, po citojmë disa protesta të bëra nga popullsia e fshatrave të Gorës dhe Opojës në vitet 1919, 1920, 1921, 1922, që u janë drejtuar organizmave politike të theksuara më sipër. Kështu në tekegramin e kryeministrit Pashiç, për kryekomandën serbe në Shkup, që dërgohet më 16-19 dhjetor 1912 thuhet se: “Rregulloje sa të jetë e mundur, që arnautët e shquar të Pejës, Gjakovës, Prizrenit dhe të Dibrës t’i dërgojnë telegrame Londrës, të cilët në emrin e tyre dhe të krahinës së tyre, tu luten ambasadorëve të Evropës, që të mbeten nën qeverinë serbe dhe të mos bashkohen me Shqipërinë bregdetare. Le të thonë, se shumica e tyre flasin serbisht dhe pakica e mbetur, që nuk flet serbisht, e kuptojnë gjuhën dhe se që kur mbajnë mend rrojnë bashkë me serbët dhe duan të mbeten edhe në të ardhmen të bashkuar me ta”. (Arkivi Qendror i Sqipërisë, fondi 23 Jashar Erebara, viti 1912, dosja nr.25, dokumenti nr.28).

Në memuarët që i janë dhënë delegacionit të fuqive të mëdha të Evropës dhe që është dërguar në Lidhjen e Kombeve në vitin 1919 thuhet se: “Sikurse Konferenca e Londrës, që ia shkëputi Shqipërisë Dibrën e Kosovën, po ashtu edhe Konferenca e Parisit, ka bërë një padrejtësi shumë të madhe që pranoi për të bërë modifikimet e kufirit në vitin 1913 në favor të qeverisë së Beligradit sepse:

Nuk ka asnjë serb të vetëm në krahinën e Gorës, Hasit, Lumës e Gollobordës, që do t’i jepet qeverisë së Beligradit nga kufiri i vitit 1913. Këto vendime me t’i lëshue në dorë të sundimit serb, popullsia e Gorës, do të përqejë rrugën e emigrimit dhe do t’i lejë të zbrazda vendet në fjalë, mbasi e dinë se ka me u praktikue edhe për këta terrori dhe persekutimi serb, që u pa udhë të zbatohet mbi kombësitë e tyre të Kosovës”. (Arkivi Qendror i Republikës së Shqipërisë, fondi 846, Komiteti i Kosovës, viti 1919, dosja nr.33/1, dokumenti 707-983).

Në lutjen e 47 përfaqësuesve të fshatrave të krahinave të Gorës dhe Opojës, që i drejtonin Ministrisë së Brendëshme të Shqipërisë thuhet: “Në emër të krejt popullit, na, Kazaja e Gorës dhe Opojës, kur u ba paqja në vitit 1913, u gëzuam se mbetëm brenda kufijëve të Shqipërisë. Por nga serbët, nuk u respektuan kufinjtë e vitit 1913 dhe kështu ata në vitin 1918 i kaluan ata kufij. Ne jemi brenda kufijëve të Shqipërisë, prandaj s’duhen të merren parasysh rivendikimet këmbëngulëse të serbëve ndaj Gorës dhe Opojës. Na lypim zbatimin e vendimit të Konferencës së Londrës, që len krahinat tona brenda Shqipërisë dhe s’pranojmë kurrë të jetojmë nën sundimin serb”. (AQRSH – fondi 252, viti 1921, dokumenti nr. 4, dosja nr. 76/6).

Në lutjen që i dërgohet komandës së Gjandarmarisë së Shqipërisë në Gorë në emër të të gjithë popullsisë së Gorës thuhet: “Sikur do të kuptohet nga mazbataja (lutja jonë) e dërgueme me të cilën kemi deklarue: “neve nuk pranojmë qeverinë serbe. Pra si kjo janë dërgue sa herë mazbata të tjera, nga të cilat vjet në vitin 1920, erdhi përgjigja e njërës prej qeverive të Tiranës, ku na njoftohet se sipas vendimit të Konferencës së Londrës të vitit 1913, Gora është një kaza brenda territorit të Shqipërisë. Tue fillue nga kjo date, në Vranisht, kanë ardhë ushtarë serbë me komandantin e kufinit, i cili ka dhanë urdhën që në katundet Zapod, Nimçë, Topojan, Cërnalevë, Kollovoz, Shishtavec, Restelicë, Borje, Rapçë dhe në të tjera katunde, për të vendosë ushtarët dhe unë iu përgjigja: “na lejoni të zbrazim shtëpijat e të shkojmë në një vend tjetër, dhe kur këto do të mbeten bosh, atëherë bëni si të doni…aman na jepni përgjigje, përndryshe, nëqoftëse do të mbetemi, do të shuhemi gjer në personin e fundit”. (AQRSH – fondi 252, viti 1921, dokumenti nr. 4, dosja nr. 74/6)

Në letrën që i dërgon Mulla Rasim Selman Zapodi, Elez Isufit në Bicaj, thuhet: “E mora letrën tuej. U muer vesh plotësisht përmbajtja e saj. Mbas mendimit tim, nuk kam asnjë njeri që të mos dojë atdheun e tij e të futet nën strehën e tjetrit. Megjithkëtë, vitin e kaluar kemi ba një mezbata për dëmet e torturat që ka ba serbi edhe për punën e atdheut. Edhe këtë vit, i kemi dërgu një mezbata tjetër Ministrisë së Brendëshme. Siç e dini edhe zotnija juej, Gora është një popull që i bindet çdo qeverie, porse nuk pranon kurrë që të jetojë nën protektoratin e serbit. Ne jemi shqiptarë dhe kërkojmë kufijtë e vitit 1913 dhe shpresojmë të bëhet një Shqipni ma e gjanë…”. (AQSHRSH – Fondi i materialeve familjare të Bajram Currit, viti 1921-1924, dosja nr. 8/1, dok. Nr.169. Letër e Rasim Selmanit nga katundi Zapod, dërguar më datën 14.12.1921 – Elez Isufit në Bicaj).

Në lutjen që i është drejtuar Ministrisë së punëve të Brendëshme të Shqipërisë, në emër të popullit të Gorës thuhet se: “Më datën 25.11.1921, ju kishim dërguar zotnisë tuej një mazbata të firmosur e vulosur prej imamëve, kryepleqëve dhe parive, ashtu si edhe më parë dy të tjera. Përgjigja e mazbatasë të parë, ashtë dhanë nga ish ministri i Brendshëm. Mbasi deri tash, nuk kemi pasë njohtuni dhe nuk dimë se ju ka rënë në dorë mazbataja e dërgueme më datën 25 nëntor 1921, lutemi na lajmëroni mbërritjen e saj. Përmbajtja e masbatasë ka qenë kjo:

Që neve jemi një popull i urtë i kazasë së Gorës, komfirmohet prej çdo qeverie.

Kufini i caktuem në vitin 1913, nuk asht respektue nga ana e serbëve dhe ata e kanë okupue me force kazanë tonë. Mbasi edhe tani fuqitë e mëdha të Evropës dhe Lidhja e Kombeve, kanë vendosë lirimin e Shqipërisë, ata nuk po e lirojnë ende kazanë tonë sipas vendimit të dhënë.

Neve goranët, jemi një zonë që ka mbetur brenda territorit të qeverisë shqiptare. Përveç që nuk pranojmë në asnjë mënyrë të jetojmë nën sundimin e serbëve, por të 18 mijë frymët që përmbledh popullsia e bindur e kazasë tonë, do të detyrohemi të emigrojmë dhe nuk do të mbetemi nën sundimin e serbit. Jemi shqipëtarë dhe kërkojmë qeverinë shqiptare”. (Fondi 252, viti 1922, dosja nr. 84, dok. 120, date 4.10.1921). Një kopje e kësaj lutjeje i është dërguar edhe ministrisë së Jashtme më datën 3.1.1921.

Në telegramin nr. 65/49 datë 4.10.1922 që i dërgon Prefektura e Kosovës nga Kruma, Ministrisë së Punëve të Brendshme thuhet: “Sasia e katundeve të Gorës, është 47, shtëpia 3707 dhe popullsia është 25.280 banorë. Si nga kombësia janë shqiptarë dhe nga besimi muhamedanë. Akoma të mos shkaktohen gabime në statistikën e rrethinës së Gorës, po u paraqitët në postë”. (E vërteta mbi Kosovën dhe shqiptarët në Jugosllavi. Tiranë 1990, fq.324). Kjo statistikë i është dërguar edhe Ministrisë së Jashtëme date 14.10.1922.

Përmbajtja e dokumentave të cituar më sipër, jo vetëm që i qartësojnë plotësisht çështjet e krahinës së Gorës dhe të goranëve që janë shtruar për zgjidhje, e janë zgjidhur nga Fuqitë e Mëdha dhe Lidhja e Kombeve të Bashkuara, por ajo që është më kryesorja është, se edhe vetë populli i kësaj krahine nëpërmjet lutjeve, protestave dhe memorandumeve të shumta që kanë bërë, e ka dhënë kohë më parë përgjigjen e tij, se Gora dhe goranët cilës diasporë i përkasin.

Të gjithë faktet e mësipërme, jo vetëm që nuk kanë nevojë për koment, por ata i hedhin poshtë të gjithë argumentat dhe pohimet, që janë parashtruar nga “historiani goran” Nazif Dokli, në shkrimin e tij “Gora dhe Goranët” të botuar në gazetën “Bashkimi”.

Në rast se faktet dhe argumentat e dokumentave, që cituam më sipër, nuk janë bindëse dhe nuk ia mbushin mendjen autorit dhe të tjerëve që janë të një mendimi me të, si dhe për t’i treguar këtij pseudohistoriani dhe të tjerëve, që shiten si ai, se a është diasporë Gora dhe a duhet të konsiderohet rasti i Gorës përfaqëson një enklavë me popullsi sllave, si argument autentik për këto dy çështje, do të citojmë një pjesë nga referati i shkurtuar që është mbajtur në klubin serb të kulturës në Beograd, më datën 7 Mars 1937 nga doktor Vasa Çubliloviç me titullin “Shpërngulja e arnautëve”. Në këtë artikull ai shkruan: “…Rrethet që duhet shpërngulur janë Dibra e Sipërme, Pollogu i Poshtëm, Peja, Istogu, Mali i Sharrit, Pollogu i Sipërm, Drenica, Vuçiterna, Stavica, Llapi, Graçanica, Nerodimja, Gjakova, Podguri, Gora, Podrimja, Gjilani dhe Kaçaniku. Nga këto rrethe, që së bashku, përbëjnë pykën shqiptare për ne, aktualisht më të rëndësishme janë Peja, Gjakova, Podrimja, Gora (Dragashi), Sharri, Podgori, Istogu dhe Drenica, në veri të Malit të Sharrit. Këto janë rrethe kufitare dhe duhet të shpërngulen me çdo kusht…”. (E vërteta mbi Kosovën dhe shqiptarët në Jugosllavi. Tiranë 1990, fq.324).

Në zbatim të programit antishqiptar të dr. Vasa Çubriloviçit, më datën 11.07.1938, u nënshkrua Konventa jugosllavo-turke, për shpërnguljen e shqiptarëve, si dhe në konkluzionet prej pesë pikash të konferencës, që e miratoi këtë konventë theksohet se: “çështja e shpërnguljes së shqiptarëve (përkatësisht asimilimi i tyre), duhet rregulluar në dy mënyra: 1. Shpërngulja në Turqi, duhet të bëhet nëpërmjet një konvente ndërshtetërore dhe 2. pjesa e popullsisë që parashikohej të shpërngulej në brendi të vendit (Jugosllavisë) dhe atje, në saj të dominimit të elementit sllav, parashihej me kohë të asimilohej…”. (E vërteta mbi Kosovën dhe shqiptarët në Jugosllavi. Tiranë 1990, fq.335. Dr.Hakif Bajrami. Konventa jogosllavo-turke e vitit 1938 për shpërnguljen e shqiptarëve, fq. 335). Ndërsa në nenin 2 të konventës thuhet se: “Rajonet të cilat i nënshtrohen emigrimit sipas kësaj konvente janë si vijon: 1) Banovina e Vardarit, që kap Rajoni i Malit të Sharrit (Prizreni), Gora (Dragashi), Podgora (Suhareka), Nerodimja (Ferizaj)”. Pra, dokumentat arkivore, që kanë përmbajtjen e protestave të popullsisë së Gorës, të cilat plotësohen e vërtetohen si të sakta nga Vasa Çubriloviç, e që s’kanë nevojë për koment, tregojnë plotësisht, se Gora nuk është diasporë sllave dhe popullsia e saj (goranët) nuk kanë qenë e nuk janë sllave, por tërësisht shqiptarë. Në të kundërtën, po të ishin sllavë goranët, nuk do të përfshiheshin në planin antishqiptar të shpërnguljes dhe nga Çubriloviçi do të veçoheshin si sllave nga popullsia e krahinave të tjera shqiptare, që i kishte miratuar qeveria jugosllave për t’i shpërngulë dhe si pasojë e këtij veprimi të asimiloheshin. Pra, përgjigjen që pret autori i shkrimit “Gora dhe goranët” dhe grupi nismëtar i shoqërisë etnokulturore “Gora”, se janë apo nuk janë goranët e Kukësit “maqedonë”, është mëse e qartë, se na e ka thënë vite më parë dr.Vasa Çubriloviçi, dhe faktet e argumentat e tij, nuk mund të hidhen poshtë e të konsiderohen si të pabazuara e joshkencore, pavarësisht nga qëndrimi antishqiptar tashmë i njohur në tërësi edhe për Gorën e popullsinë e saj në veçanti, të cilat pasqyrohen në referatin dhe konventën për shpërnguljen e shqiptarëve të krahinave shqiptare të cituara më sipër, ku autor i këtij plani është vetë Çubriloviçi.

Për gjuhën e folur të goranëve

I vetmi faktor që mund të mirret me rezervë si i pranueshëm, është gjuha gorançe, e cila përfaqëson një dialekt sllav të përzier. Për këtë të folme, mungojnë tërësisht burimet dokumentare si dhe studimet për origjinën e formimin e saj, pavarësisht se ajo ngjason në përgjithësi me gjuhët e popujve të Ballkanit, siç janë maqedonasit, serbët e bullgarët. Një gjë e tillë, vërtetohet nga fakti se gjatë komunikimit që mund të bëjnë folësit goranë me ata serbë, bullgarë apo maqedonë qofshin, ata nuk mund të mirren vesh lehtësisht midis tyre, ndërsa për gjuhën e shkruar asnjë banor nga Gora, nuk është në gjendje të bëjë ndonjë përkthim të saktë e të plotë të çfarëdo shkrimi qoftë, letrar apo zyrtar të jetë.

Duke e marrë në konsideratë vetëm këtë faktor, e sidomos duke mos patur në dorë as edhe një burim dokumentar, apo studim shkencor për gjuhën e folur të goranëve, lidhur me origjinën, formimin si dhe prejardhjen e saj, e shikojmë si domosdoshmëri të sqarojmë se:

Së pari, janë vërtetuar e pranuar faktet e dyndjeve sllave në Ballkan, si dhe ekzistenca e pushtimeve të territoreve shqiptare qysh në shekujt e 8-të deri në të 15-të, të cilët kanë lënë pasoja të mëdha në të gjitha fushat e jetës edhe në territoret e shtetit shqiptar të Arbërit, në të cilin përfshihej edhe krahina e Gorës. Në këto kushte, si kudo edhe në Gorë, është i pranueshëm fakti, se gjatë pushtimit dhe të sundimit të shteteve sllave, e veçanarisht atij serb e maqedon, duhet të mirret në konsideratë sado pak edhe fakti se në Gorë, mund të jetë vendosë ndonjë fis sllav, i cili duke gjetur një numër të pakët të popullsisë vendase, në marrëdhëniet që ka krijuar me të, e duke qëndruar për një kohë të gjatë banorët e fisit sllav, me gjuhën e tyre mund të kenë ndikuar në gjuhën e banorëve vendas, e për pasojë është kryer procesi i “asimilimit” të gjuhës së vendasve, dhe ky proces duhet të jetë kryer për një kohë të gjatë. Kryerja e procesit të asimilimit të gjuhës gorane, shpjegohet edhe nga fakti, se duke mos qenë gjuhë e shkruar, ka ndikuar si faktor në kryerjen e këtij procesi asimilues të pjesshëm, pasi fjalori i saj nuk ka vetëm fjalë sllave, por një pjesë e mirë e tij përbëhet nga fjalë shqipe.

Së dyti, për kryerjen e procesit asimilues të gjuhës së popullsisë të Gorës, që është bërë gjatë sundimit të shteteve sllave në Gorë, e sqaron më së miri Vasa Çubriloviçi, i cili në pikat e konventës jugosllavo-turke të vitit 1938, e konsideron procesin asimilues si një nga faktorët kryesorë për shpërnguljen e shqiptarëve dhe për këtë ai shkruan: “Pjesa e popullsisë që do të mbetet, parashikohet të shpërngulet në brendi të vendit (Jugosllavi), dhe atje në saj të dominimit të elementit sllav, parashihet në kohë të asimilohet, duke përdorur të gjitha mjetet…”. Por pavarësisht nga asimilimi i gjuhës që është bërë tek krahina e Gorës, duhet pranuar edhe faktet, se pushtuesit serbë dhe maqedonë, me mjetet e mënyrat që kanë përdorë për këtë proces asimilues të gjuhës, nuk kanë mundur që të asimilojnë të gjithë elementet e popullsisë shqiptare në Gorë. Këtë e vërteton, jo vetëm sasia e konsiderueshme e fjalëve shqipe në fjalorin e gjuhës së folur të goranëve, por edhe faktet e ekzistencës së emrave shqip, që kanë mundur të rezistojnë kundrejt formave e mjeteve të asimilimit, që është kryer e këta janë emrat e maleve, fshatrave, fiseve, territoreve, veshjeve, zakoneve, që shumica prej tyre janë shqipe, duke përjashtuar ndonjë rast të rrallë, për të cilët kemi bërë shpjegime të hollësishme më sipër.

Së treti, duke i konsideruar si të pranueshëm faktorët asimilues të gjuhës së banorëve të Gorës, që është kryer nga popullsia e ardhur e sllavëve të Ballkanit, del mëse qartë se në sajë të këtij asimilimi gjuhësor, që është kryer gjatë një periudhe të gjatë, është formuar e krijuar gjuha e folur gorane, që sot flitet nga popullsia e fshatrave të Gorës, e cila shkruhet nga goranët me shkronja shqipe në letrat që ata i shkruajnë njëri-tjetrit.

Së katërti, për kryerjen e procesit asimilues të gjuhës së popullsisë të krahinës së Gorës, kanë ndikuar edhe faktorë të tjerë, siç mund të përmendet fakti i numrit të paktë të popullsisë së Gorës, territor i thyer malor, me toka të varfëra që kanë ndikuar në gjendjen ekonomike të popullsisë, e cila është detyruar të kërkojë rrugët e kurbetit për të siguruar bukën e gojës në qytetet e Maqedonisë, Bullgarisë, Serbisë etj, dhe në marrëdhëniet që kanë patur me popullsinë e këtyre vendeve, që përforcojnë më tej gjuhën e asimiluar dhe në këtë mënyrë të arrihet formimi i gjuhës së folur të goranëve që flitet sot në Gorë, e cila mund të jetë edhe gjuhë e krijuar nga zanatçinjtë goranë.

Së pesti, në rast se do të ishte gjuha gorane gjuhë sllave, ajo nuk do të kishte mbetur si gjuhë vetëm e folur, por do të shkruhej, siç e shkruajnë popujt sllavë të Ballkanit, e kjo do të arrihej nëpërmjet hapjes së shkollave sllave, pasi popullit të Gorës nuk i ka munguar dëshira për tu arsimuar e shkolluar. Me një fjalë, do të kërkonte që të shkruhej gjuha gorane me alfabetin sllav, e kjo do të arrihej nëpërmjet hapjes së shkollave në gjuhën sllave në fshatrat e Gorës. Mirëpo, një përpjekje e tillë, nuk është dokumentuar deri më sot që të hapen shkolla sllave në Gorë, por përkundrazi, kërkesat për hapjen e shkollave në fshatrat e Gorës, janë bërë vetëm për hapjen e shkollave shqipe të cilat mbështeten e vërtetohen nga dokumentat arkivore që ekzistojnë për këtë çështje.

Disa konkluzione përmbledhëse që dalin për problemet që janë ngritur në shkrimin “Gora dhe goranët” dhe si është e vërteta e problemit të Gorës dhe të goranëve në tërësi. Të gjitha çështjet që trajtuam më sipër rreth problemeve të ngritura në artikullin “Gora dhe goranët”, me autor të ashtuquajturin “historian goran”, Nazif Dokli, e konsideroj si obligim qytetar dhe shoqëror që të jap disa vërejtje të përmbledhura për përmbajtjen, faktet e argumentat e pabazuara e të prapambetura në burimet dokumentare të shkencës të historiografisë shqiptare, të cilët jo vetëm që nuk kanë vërtetësi shkencore, por ajo që është më kryesore, ato bien ndesh tërësisht me interesat e gjithë popullit të krahinës së Gorës e më gjërë. Ato ide e përfundime të tij, janë të papranueshme si nga ana e shtrimit të çështjes së Gorës dhe të goranëve, ashtu edhe të trajtimit të bërë, të fakteve, të dhënave e të argumentave që janë sjellë. E ndjejmë për detyrim qytetar, që të bëjmë sqarime se si është e vërteta e tyre.

Së pari, duke spekulluar në proceset demokratike të jetës, që po zhvillohen në vendin tonë, e sidomos në legjislacionin përkatës, “historiani goran” Nazif Dokli, së bashku me disa individë të veçantë, që banojnë e jetojnë aktualisht në qytetin e Kukësit, si dhe disa elementë të dy-tre fshatrave, nga nëntëmbëdhjetë fshatra që i ka sot krahina e Gorës, e duke qenë në krye të tyre, siç dihet tashmë, pa marrë mendimin e gjithë popullit të Gorës, kanë krijuar “komisionin nismëtar” për formimin e shoqërisë kulturore “Gora”. Për këtë nuk është marrë fare mendimi i popullsisë së Gorës e vullnetin e banorëve që jetojnë në fshatrat e kësaj krahine. Jo vetëm kaq, por është fakt, që edhe programi që është hartuar nga ky komision nismëtar, e që i është dërguar për miratim organeve përkatëse jashtë rrethit të Kukësit, nuk i është bërë prezent dhe nuk i është marrë aspak mendimi i popullit të fshatrave të Gorës, pa të cilin nuk ka të drejtë legjitime askush që të veprojë e të vendosë në emër të tij. Duke u nisur nga këto fakte, lind pyetja se si mund të krijohet një shoqëri me emrin Shoqëria Kulturore “Gora” jashtë truallit të krahinës së Gorës, e për më tepër pa marrë mendimin e miratimin e popullit të Gorës. Si mund të mirret në konsideratë vetëm mendimi i një “grupi nismëtarësh”, anëtarët e të cilit, ndonëse janë goranë, aktualisht ata nuk banojnë në fshatrat e Gorës, ndaj nuk kanë të drejtë që të flasin e të veprojnë, sikurse me qenë përfaqësues të zgjedhur nga populli i Gorës, i cili nuk i njeh si të tillë…!

Së dyti, edhe titulli i programit që është hartuar nga komisioni nismëtar për formimin e shoqatës, është emëruar me titullin: “Programi i Shoqërisë Kulturore Gora”, kurse në pikën e parë të këtij programi emri j kësaj shoqërie ka këtë titull: Shoqëria etnokulturore “Gora”. Shihet më se qartë nga dy titujt që janë përdorur për emërtimin e kësaj shoqërie që kemi të bëjmë me dy emërtime, që i kanë vënë kësaj shoqërie dhe konkretisht: 1) Shoqëria Kulturore “Gora” dhe 2) Shoqëria Etnokulturore “Gora”. Jo vetëm kaq, por si në fillim të programit, ashtu edhe në artikullin “Gora dhe goranët”, titujt faktikë nuk kanë përmbajtje të njëjtë, pasi ato ndryshojnë nga njëri-tjetri, e ky ndryshim dallohet nga përdorimi i fjalës “etni”, që në kontekst do të thotë “pakicë” e një kombësie. Pra, del qartë mendimi, se duke emërtuar këtë shoqëri me emrin Shoqëria Etnokulturore “Gora”, si grupi nismëtar, ashtu edhe artikullshkruesi, i bëjnë të ditur mbarë opinionit shoqëror të Gorës, Kukësit e më gjërë, se në rrethin e Kukësit, ekzistoka një popullsi etnike në krahinën e Gorës, e cila nuk na qenka njohur deri sot si e tillë, e duke qenë etni më vete, popullsia e krahinës së Gorës, duhet të njihet si pakicë kombëtare me të gjitha të drejtat që i takojnë. Del qartë, se me shtrimin e kësaj çështje, nuk kemi të bëjmë me një Shoqëri Kulturore “Gora”, siç na është servirur nga grupi nismëtar dhe artikullshkruesi, por duke marrë për bazë përmbajtjen e titullit të dytë të kësaj shoqërie dhe të përmbajtjes së çështjeve që trajtohen në shkrimin “Gora e goranët”, krijimi i Shoqërisë Etnokulturore “Gora” ka karakter politik. Kjo vërtetohet plotësisht nga vetë përmbajtja e kërkesave të programit të kësaj shoqërie, si dhe në atë të shkrimit që nëpërmjet trajtimit të problemit të Gorës dhe të goranëve në shtyp, t’i përforcojnë kërkesat e këtij programi.

Karakteri politik i kërkesave të shtruara në programin e Shoqërisë Etnokulturore “Gora”, duket më se qartë e vërtetohet më së miri, nga pohimi që bëhet se ato i shpallin në emër të popullsisë që flet gjuhën gorane, e duke mos qenë të autorizuar nga populli i Gorës, ata shkojnë më tej, duke e shtruar çështjen që popullsia e Gorës, sipas tyre dhe në mënyrë ekskluzive, duhet të konsiderohet si pakicë kombëtare edhe pse deri sot ajo nuk është njohur e nuk është trajtuar si e tillë. Kjo vërtetohet jo vetëm nga programi, por edhe në artikullin ”Gora dhe goranët”, të shkruar nga Nazif Dokli, i cili shkruan se: “Grupi nismëtar për formimin e Shoqërisë Etnokulturore “Gora”, mendon se Gora e Kukësit, është një diasporë sllave, e cila duhet njohur e respektuar”.

Së treti, “historiani goran” Nazif Dokli, në shkrimin “Gora dhe goranët”, pa u bazuar në fakte e argumenta shkencore, krejt apriori e pa kurrëfarë ekuivoku, deklaron hapur se: “Sa i takon territorit, rasti i Gorës përfaqëson një “enklavë sllave”, e duke qenë e tillë, ai kërkon që edhe popullsia e Gorës, të njihet si pakicë sllave e të trajtohet ashtu siç njihen e trajtohen edhe pakicat e tjera në Shqipëri. Pra del i qartë konkluzioni, se edhe popullsia e fshatrave të Gorës, duhet të njihet si pakicë kombëtare, pasi ajo, sipas tij, nuk është trajtuar deri sot si e tillë. Një kërkesë e kësaj natyre, faktohet me thënien se: “Gora e Kukësit është një diasporë sllave, e cila duhet njohur e respektuar, dmth, si popullsi sllave”. Mirëpo meqë autori nuk e di kuptimin e përdorimit të fjalëve “diasporë sllave” dhe “një enklavë me një popullsi sllave”, e shikojmë të arsyeshme që të sqarojmë, se diasporë sllave, do të thotë territor i banuar prej popullsisë sllave dhe enklavë me një popullsi sllave, dmth, që të dyja rastet e përdorura, kanë një kuptim, e meqë çështja qe kështu, popullsinë e Gorës e konsideron se është popullsi sllave, e jo shqiptare. Rrjedhimisht sipas tij, na del i qartë problemi i ekzistencës së një pakice sllave në krahinën e Gorës, përfundim i cili hidhet poshtë nga të dhënat e dokumentat që kemi cituar më sipër, pavarësisht se burimet dokumentare vërtetojnë plotësisht se popullsia e Gorës nuk është sllave, por shqiptare. Mirëpo, “historiani goran”, Nazif Dokli, në artikullin “Gora dhe goranët”, arrin në përfundimin, se për këtë çështje ka në dorë dokumenta dhe prova të pakundërshtueshme, që sipas tij e vërtetojnë plotësisht krijimin e Shoqërisë Etnokulturore “Gora” dhe këmbëngulë padrejtësisht, që duhet të mirren parasysh kërkesat e programit për miratimin e shoqërisë, pavarësisht se popullsia e fshatrave të Gorës, nuk e ka patur asnjëherë statusin e pakicës kombëtare e të jenë quajtur sllave. Meqë autori nuk është i qartë, e shikojmë të nevojshme të sqarojmë autorin dhe gjithë opinionin, se edhe popullsia e nëntëmbëdhjetë fshatrave të Gorës në territorin e Jugosllavisë (Kosovës), është e rrethuar tërësisht nga fshatrat e popullsisë shqiptare, mirëpo ata nuk e konsiderojnë veten pakicë sllave. Kjo vërtetohet nga fakti, se ata janë regjistruar si muslimanë e mbajnë nënshtetësi jugosllave. Ndërsa Nazif Dokli, i quan dhe i konsideron goranët etni sllave, që përbën një absurditet, që nuk pranohet nga askush, e duke qenë si i tillë, ai hidhet poshtë si i papranueshëm me dokumentat e cituara më sipër, që vërtetojnë se popullsia e Gorës nuk është etni sllave, siç mund të na e paraqesë një pseudohistorian. Të gjitha dokumentat e paraqitura, vërtetojnë se popullsia e Gorës, gjithnjë është trajtuar si një popullsi me kombësi shqiptare, të cilën nuk e ka ndërruar asnjëherë, e kjo pikërisht se popullsia e Gorës, ka patur dhe ka kombësinë shqiptare, e nuk ka qenë dhe nuk është diasporë sllave. Vasa Çubriloviçi, e kishte vendosur shpërnguljen e saj nga aty ku jeton në shekuj, e një fakt i tillë s’ka nevojë për tu komentuar më gjatë, pasi ai e sqaron më së miri plotësisht çështjen e Gorës si askush tjetër deri më sot. Nga të dhënat e mësipërme, del qartë se “historiani goran”, Nazif Dokli, me trajtimin që i ka bërë çështjes së Gorës dhe goranëve, ka hyrë në një mal pa sakicë, ku s’del dot kurrë prej tij.

Së katërti, anëtarët e komisionit nismëtar të kësaj shoqate, e sidomos “historiani goran”, Nazif Dokli, që kanë ndërmarrë nismën e tyre për krijimin e Shoqatës Etnokulturore “Gora” në emër të popullit të Gorës, duke mos qenë aspak të autorizuar prej popullit të krahinës, jo vetëm që janë nxituar në nismën e tyre që kanë ndërmarrë, duke krijuar një problem tepër shqetësues me trajtimin e çështjes së Gorës dhe të goranëve, por me argumentat e tyre të pabazuara e të pambështetur në burimet dokumentare, kanë arritur që të fyejnë edhe ndjenjat e disa dhjetra mijë vetëve të popullsisë së kësaj krahine. Mirëpo duhet të theksojmë, se grupi nismëtar dhe artikullshkruesi për trajtimin që i kanë bërë çështjes së Gorës dhe goranëve, po të ishin konsultuar me popullsinë e fshatrave të Gorës, e mos të kishin marrë në konsideratë vetëm mendimin e disa individëve të masës së shpërngulur në qytetin e Kukësit, me siguri këta autorë të kësaj krijese, do të ishin stepur në nismën e ndërmarrë dhe në problemet që janë trajtuar prej tyre në programin e kësaj shoqërie si dhe për shkrimin e botuar për Gorën dhe goranët, pasi është fakt se si programi, edhe shkrimi, jo vetëm që nuk janë mirëpritur e s’kanë gjetur aprovimin e popullit të krahinës së Gorës, por në diskutimet që kanë filluar, e që po vazhdojnë për këtë çështje, kanë dalë mjaft probleme shqetësuese. Në një farë mënyre, këto kanë të bëjnë edhe me qëndrimet e papërgjegjshme të autorëve, si dhe të organit drejtues që e ka miratuar Shoqërinë Etnokulturore “Gora” dhe të redaksive të gazetave Bashkimi e Kosova, e të shtypit të opozitës (e djathta), që u është shtuar oreksi për trajtimin e çështjes së Gorës dhe të goranëve, duke mos qenë aspak të njohur me historinë e popullsisë të kësaj krahine shqiptare që është njohur e trajtuar si e tillë nga historiografia shqiptare e më gjerë.

Së pesti, duhet të mos e lëmë pa theksuar në mënyrë të veçantë se “historiani goran”, Nazif Dokli, në shkrimin përgjigje të tij për “Gorën e goranët”, shkon aq larg sa të shprehet se: “…Gora e Kukësit është një diasporë sllave, e cila duhet njohur e respektuar. Nga një pjesë e madhe e popullsisë, për të mos thënë nga shumica, kjo gjë kërkohet. Kjo është aspirata e goranëve”. Mirëpo ndaj thënies së autorit, që sipas tij, shtron kërkesë absolute të shumicës së popullsisë së Gorës, që s’është aspak e vërtetë, duhet të sqarojmë dhe fakt është, se shumica e popullit të Gorës e më gjerë, është i indinjuar pa masë për përmbajtjen e shkrimit, e sidomos ndaj autorit që flet në emrin e tij, sikurse me qenë përfaqësuesi i elektoratit të Gorës në ndonjë organ shtetëror, gjë që këtë përfaqësim për fatin e keq nuk e ka.

Që të binden për këto, autori i shkrimit dhe anëtarët e komisionit nismëtar, le të marrin mundimin e të shkojnë në Shishtavec, Zapod, Orçikël, Pakisht, Kosharisht, Orgjost, Oreshkë, Cërnalevë dhe në Borje, pasi nuk kanë shkuar në këto fshatra për ta shtruar këtë çështje. Atje, me siguri, do të gjenden përpara indinjatës, pakënaqësisë dhe urrejtjes që është krijuar për këtë arsye tek populli i këtyre fshatrave, i cili realisht e me plot të drejtë, është irrituar për së tepërmi për këta hapa të nxituar që kanë ndërmarrë ata. Atje, në Gorë, në kontaktin e drejtpërdrejtë me banorët, nismëtarët e shoqërisë dhe pseudohistoriani, do të mbeten të zhgënjyer përpara përgjigjes që do tu japë populli, për argumentat e faktet e pabazuara që ata kanë paraqitur, si në programin e Shoqërisë Etnokulturore “Gora”, ashtu edhe në shkrimin “Gora dhe goranët”.

Së gjashti, për të sqaruar lexuesit, e sidomos opinionin shqiptar dhe më gjërë, lidhur me problemet e ngritura për çështjen e Gorës, e shikojmë si tepër të domosdoshme, që të japim dy fakte që bien ndesh njëri me tjetrin, por që e sqarojnë më së miri çështjen e vërtetë të Gorës dhe të goranëve dhe konkretisht janë: i pari, ndërsa në vitin 1937, dr. Vasa Çubriloviçi, në referatin e tij antishqiptar “Mbi shpërnguljen e arnautëve”, jo vetëm që popullsinë e fshatrave të rrethinës së Gorës, nuk e konsideron si popullsi sllave, por shqiptare, në planin e organizimit të shpërnguljes të shqiptarëve, ai pa asnjë rezervë e fut popullsinë e Gorës për shpërngulje ndër rrethet më të rëndësishme, që duhen të shpërngulen me çdo kusht dhe pikërisht për këtë ai shkruan se “nga këto rrethe që së bashku përbëjnë pykën shqiptare për ne (serbët Q.M.), aktualisht më të rëndësishme janë Peja, Gjakova, Podrimja, Gora (Dragashi), Sharri, Padgori, Istogu dhe Drenica, - në veri të Malit të Sharrit. Këto janë rrethe kufitare dhe duhen shpërngulur me çdo kusht”. (E vërteta mbi Kosovën dhe shqiptarët në Jugosllavi, fq. 324). Pra, del qartë se kush është Gora dhe kush janë goranët, ndryshe po të ishin popullsi sllave, Vasa Çubriloviçi si serbomadh që ishte nuk do ta kishte vënë popullsinë e Gorës në planin e shpërnguljes, por përkundrazi popullsinë e Gorës, do ta konsideronte si popullsi sllave, do t’i dhimbsej, e bash për këtë, do ta veçonte nga popullsia shqiptare. Së dyti: Për qudi “historiani goran”, Nazif Dokli, duke mos e ditur aspak origjinën e tij me fakte e argumenta boshe e të pabazuara, arrin jo vetëm ta marrë mundimin për ta korrighuar Vasa Çubriloviçin, që ia vërteton origjinën si shqiptar, por duke e konsideruar Gorën “diasporë sllave” dhe popullsinë që banon në Gorë si “enklavë me një popullsi sllave” arrin t’i konsiderojë faktet, të dhënat e argumentat e Çubriloviçit si të pabazuara e joshkencore, kurse faktet e argumentat e “rinj” që sjell ai “historiani goran”, që e ka shpallur veten me shkrimin “Gora dhe goranët” në fushën e historiografisë shqiptare.

Mirëpo të dhënat e serbit Vasa Çubriloviç, jo vetëm që vërtetojnë të kundërtën, por për më tepër historiografia serbe do ta përgëzojë “historianin goran”, Nazif Dokli, për kontributin e madh që po i jep asaj lidhur me trajtesën që ka bërë për Gorën dhe goranët. Pra, del qartë si drita e diellit, se cilët fakte, të dhëna e argumenta, janë të vërteta për Gorën dhe Goranët dhe cilat prej tyre janë të pabazuara, joshkencore e të papranueshme. Për të gjitha sqarimet që bëmë më sipër, nuk ka nevojë aspak për koment pasi pyetjes së bërë: a janë goranët maqedonë?” dhe pohimit të bërë, se “sikur edhe goranët e Kukësit konsiderohen maqedonë”, u është përgjigjur plotësisht Vasa Çubriloviçi qysh në vitin 1937 dhe 1938. Prandaj, nuk ka mbetur historiografia serbe që të pasurohet me “dezertacionin” e një të vetëquajturi “historiani goran”, i cili nuk është as mësues i historisë së shkollës tetëvjeçare, pasi nuk është i diplomuar në këtë drejtim, por për gjuhë e letërsi.

Jam plotësisht i sigurtë se pavarësisht nga veprimi që ka bërë grupi nismëtar i Shoqatës Etnokulturore “Gora” dhe i ashtuquajturi “historian goran”, në program dhe në artikullin përgjigje për Gorën dhe goranët, se nuk do të gjejnë mbështetjen e popullit të Gorës, mbështetje pa të cilën ata e kushdoqoftë, nuk kanë asnjë të drejtë legjitime të veprojnë. Pa marrë më parë miratimin e popullsisë së kësaj krahine, nuk mund të flasë kushdo çfarë t’i vijë ndër mend për problemet që ka Gora dhe popullsia e saj, sepse është vetë populli i Gorës, i cili vendos mbi gjithçka që diskutohet apo vendoset dhe askush tjetër.

I theksuam këto, pasi fakt është se nuk mund të joshet populli i krahinës së Gorës me premtime boshe dhe “dhurata” të bukura, që u ofrohen goranëve në programin e Shoqërisë Eetnokulturore “Gora”, e për më tepër, nuk mund të gënjehet me fakte e argumenta të pabazuara e të pavërteta, që kanë sjellë nismëtarët e kësaj shoqërie dhe “historiani goran”, Nazif Dokli, në artikullin “Gora dhe goranët”. Për të gjithë këto e di gjithkush, se popullsia e Gorës, është me e mençur se të vetëquajturit anëtarë të komisionit nismëtar dhe “historiani goran”, të cilët me kërkesat që kanë shtruar në programin e kësaj shoqërie, si dhe problemet që janë trajtuar në artikullin “Gora dhe goranët”, kanë prekur dhe ngritur një problem tepër delikat që vë në diskutim përkatësinë etnike të popullsisë së fshatrave të Gorës. Jo vetëm kaq, por fakt është, se çështja e përkatësisë etnike të Gorës dhe të popullsisë së saj, në mënyrë të natyrshme, jo vetëm koha, por edhe forumet ndërkombëtare shkencore, i kanë dhënë me kohë zgjidhje këtij problemi, pa e parë sot të nevojshme për tu marrë në mënyrë të posaqme me të. Përgjigjen më të plotë për çështjen e përkatësisë etnike të popullit të Gorës, siç e kemi thenë më sipër, e ka dhënë Vasa Çubriloviçi në referatin e tij si dhe në Konventën jogosllavo-turke, ku në e shpërnguljes së shqiptarëve e fut edhe krahinën e Gorës, madje në ato rrethe që duhen shpërngulë me çdo kusht.

Pavarësisht nga trajtimi i problemeve, që janë bërë në artikullin “Gora e goranët”, si dhe të kërkesave që janë paraqitur në programin e Shoqërisë Etnokulturore “Gora”, theksojmë se si do që të vijë puna, e çfarë argumentash e faktesh mund të sillen për problemin e Gorës dhe goranëve, është e drejtë legjitime e popullit të fshatrave të Gorës, që të sjellin fakte e argumenta të pakundërshtueshme, duke i vënë vetë vulën se cilës përkatësi etnike i përket. Askush tjetër nuk mund të veprojë e vendosë në emër të këtij populli dhe, aq më tepër, në kundërshtim me vullnetin e tij. Të gjitha çështjet që mund të ngrihen e të trajtohen për Gorën e goranët, nuk e ka të drejtën asnjeri të përfaqësojë një popull a krahinë. I zoti i shtëpisë në krahinën e Gorës, është vetë populli i saj dhe askush tjetër. Një gjë të tillë, e ka njohur historia kohë më parë, pasi në vitet 1912-1923, kur ishte vënë në diskutim çështja e Gorës dhe e goranëve, ishte vetë populli i krahinës, i cili përmes lutjeve, peticioneve, memorandumeve e protestave të shumta që ka bërë, ku nëpërmjet tyre u është drejtuar organeve më të larta të shtetit shqiptar, shteteve të fuqive më të mëdha të Evropës dhe Lidhjes së Kombeve të Bashkuara, jo vetëm se ka deklaruar botërisht se populli i krahinës së Gorës, është shqiptar dhe ka kombësinë shqiptare, por duke qenë i tillë, ai nuk ka pranuar dhe nuk do të pranojë kurrë të jetojë nën sundimin serb. Në të kundërtën, ata (goranët) do të pranonin të shuheshin deri në një.

Të gjithë këto fakte e çështje që trajtuam më sipër, tregojnë mëse qartë, se Gora dhe goranët, nuk kanë qenë kurrë diasporë sllave, pasi ata kanë qenë e janë pjesë e një trupi të pandarë nga trungu i territorit dhe i kombit shqiptar. Nga këtu, del qartë e duhet me të drejtë të theksojmë, se kush mendon ndryshe për Gorën dhe goranët, nuk e njeh historinë e popullsisë së krahinës së Gorës, pasi siç thamë më lart, ajo është një dhe e pandarë nga historia e mbarë popullit shqiptar. Kujt nuk do t’i mbushet mendja me këto fakte e argumenta që paraqitëm më sipër, le të shfletojë e të studiojë historiografinë shqiptare dhe më gjërë, sepse në të do të gjejë dokumenta autentike, në të cilët jepen të dhëna e fakte të tilla, që e sqarojnë më së miri çështjen e Gorës dhe goranëve dhe që hedhin poshtë të gjitha paçavuret e shkruara në shkrimin për Gorën dhe goranët, si dhe në organet e disa gazetave që kanë botuar shkrime të disa pseudohistorianëve, që nuk e njohin aspak shtëpinë e historisë, në të cilën gjenden fakte e argumenta shkencore që me vërtetësinë e tyre, do të venë me shpatulla për muri çdo njeri që e shtrembëron dhe nuk e njeh aspak historinë e Gorës dhe më gjërë.

Kështu çdo përpjekje e hapur apo e maskuar që është bërë dhe po bëhet, për kekpërdorimin e etnogjenezës së goranëve, duke e konsideruar e quajtur sllave, nuk bie era shkencë, përkundrazi është një manipulim që i bëhet shkencës së historiografisë, dashakeqësi e cila sjell përçarjen dhe prishjen e unitetit të popullit të Gorës, për të cilin është folur e shkruar, e po flitet e shkruhet edhe sot.

Përsa parashtruam më sipër, theksoj me argumenta e fakte dokumentare që ekzistojnë, se unë nuk kam dëgjuar as lexuar deri më sot, që të ketë dalë ndonjë ekspert i historisë, apo historiograf, qoftë shqiptar apo tjetër më gjërë, i cili të ketë mohuar origjinën e goranëve nga ajo shqiptare. Për këtë, është i bindur çdo njeri, e veçanarisht këtë e di edhe populli i Gorës, i cili e ka konsideruar gjithnjë origjinën e tij shqiptare dhe duke e pasë këtë, ai e ka patur dhe e ka kombësinë e tij shqiptare, e për më tepër këtë përkatësi etnike, nuk e ka ndërruar kurrë në histori. Madje, edhe në ato raste kur gorani ka punuar larg vendit të vet si gjellbërës, hallvaxhi, bozaxhi, apo sheqerxhi në qytetet e Maqedonisë, Bullgarisë, Serbisë, Bosnjes apo Turqisë e më gjërë. Tjetër është çështja, se çfarë thonë e shkruajnë ndofarë gazetarësh apo historianësh të vetëquajtur si të tillë, të cilët nuk marrin erë nga historia, pasi nuk e njohin atë. Për fat të keq ata nuk e njohin historinë e Gorës dhe të goranëve, e quditërisht marrin guximin që të shkruajnë për atë që nuk e dinë. Në fund të fundit, ata mund të flasin e të shkruajnë, ç’të duan sepse nuk kanë përgjegjësi shkencore, e duke qenë të tillë, ata një ditë kur ta mësojnë mirë historinë, e sidomos historinë e Gorës dhe goranëve, do të detyrohen vetë që të bëjnë përgënjështrimin për artikujt e shkrimet e pabazuara që kanë shkruar për çështjen e Gorës dhe të goranëve. Ata do ta pohojnë vetë se popullsia e krahinës së Gorës është popullsi shqiptare, e nuk është aspak popullsi sllave apo maqedone. Pikërisht këtë përgënjështrim ata duhet ta bëjnë, sepse këtë përgjigje kërkon sot i gjithë populli i krahinës së Gorës të Kukësit.

Kukës më 23 Shtator 1991