Kush e pėrbėnte
strukturėn e parė tė KK tė PKJsė nė
Kosovė nė vitin 1941? Dihet mirėfilli, se pas pushtimit tė Jugosllavisė
sė Versajės, nė vitin 1941, nga aleanca nazifashiste, ( Gjermania, Italia dhe
Bullgaria ) nė Kosovė u organizua Lėvizja Antifashiste e drejtuar nga PKJ,
pėrkatėsisht Komiteti Krahinor i PKJ pėr Kosovė. Qysh nė
fillet e para tė lėvizjes antifashiste, komunistėt serbo - malazezė janė
pėrpjekur tė dominojnė nė Kosovė edhe pėrmes kėtij organizimi politik.
Kjo dėshmohet nga pėrbėrja e KK tė PKJsė. Struktura e parė e KK tė PKJ-sė
pėr Kosovė pėrbėhej nga: Miladin
Popoviq - sekretar politik; Borisav Vukmiroviq - sekretar organizativ; ndėrsa
anėtarė ishin: Dushan Mugosha, Pavle Joviqeviq, Milia Kovaēeviq, Velo
Petroviq, Predrag Ajtiq, Mito Milkoviq, Ēedo Mijoviq, Ramiz Sadiku dhe Ali
Shukria. (!!!) Pas njė kohe radhėve tė PKJsė i
bashkohen: Fadil Hoxha, Emin Duraku, Xhevdet Doda, Xhavit Nimani, Xhevdet
Hamza, Ismet Shaqiri, Hysni Zajmi, Elhami Nimani, Mazllum Kėpuska, tė cilėt u
kthyen nga Shqipėria, pasi i kishin vijuar mėsimet nė shkollėn Normale tė
Elbasanit etj. Me burgosjen e Miladin Popoviqit (nė verėn e vitit 1941)
Komiteti Krahinor i PKJsė do tė ketė njė pėrbėrje tė re: Borisav Vukmiroviq - sekretar politik,
Ramiz Sadiku kryes detyre i sekretarit organizativ, kurse anėtarė do tė
jenė: Pavle Joviqiviq, Dushan Mugosha, Milia Kovaqeviq, Mito Milkoviq,
Predrag Ajtiq, Aco Maroviq, Fadil Hoxha, Emin Duraku dhe Ali Shukria.1 Edhe nga kjo pėrbėrje duket qartė, se
kriteri kombėtar nuk ėshtė pėrfillur fare. Pjesėmarrja
aktive e shqiptarėve nė luftė kundėr fashizmit Derisa nė Kosovė ishte njė organizim i
tillė politikė (pėrkundėr faktit se mbi 90% e popullsisė ishin shqiptarė), nė
qershor tė vitit 1941 KQ i PKJsė i ftonte shqiptarėt nė luftė tė pėrbashkėt
kundėr fashizmit, duke i konsideruar si faktor i rėndėsishėm nė vend. Qysh nė
Konferencėn e Pestė (tetor
1940) PKJ nė rezolutėn e saj thotė qartė se Ēėshtja nacionale nė Kosovė nė
themel ėshtė ēėshtje e shqiptarėve tė atyshėm, por se a do tė jetė kėshtu,
zhvillimet e mėvonshme do tė dėshmojnė tė kundėrtėn. Pėrkundėr qėndrimeve shoveniste tė
komunistėve serbo - malazezė ndaj tė ardhmes sė Kosovės, populli shqiptar i etshėm pėr liri dhe mėvetėsi, mori pjesė aktive nė
lėvizjen antifashiste. Shqiptarėt nė Kosovė dhe nė viset tjera etnike,
revoltėn e parė antifashiste e shprehėn nė nėntor 1941, me
organizimin e demostratave nė Gjakovė, nė Prizren, nė Prishtinė, nė
Mitrovicė, nė Shkup, nė Dibėr etj. Pas ristrukturimit tė Komitetit
Krahinor tė PKJsė, me direktivė tė Komitetit
Qėndror tė PKJsė, mė 07 korrik 1941 u formua Komiteti Ushtarak me nė krye
Borisav Vukmiroviqin. Meqenėse nė fillim (vjeshtė 1941) u formuan tri aradha
partizane, kryesisht nga serbo-malazezėt, nga shkurti 1942 u shtrua nevoja
pėr formimin e aradhave partizane shqiptare. Kėshtu mė 27. 09. 1942 u formua
aradha e parė partizane "Zenel Hajdini", e
cila veproi nė tėrė teritorin e Kosovės. Kjo aradhė partizane aksionin e parė
tė armatosur e kreu mė 3 janar 1943 nė Carnalevė, me
ē`rast u vranė 21 ushtarė italianė. Mė 03. 11. 1942 u formua aradha e
"Sharrit", kurse mė 15. 01. 1943 edhe aradha e
"Karadakut". Me rritjen e njėsive partizane, nė fillim tė vitit
1943 aradha "Zenel Hajdini" u nda nė dy
pjesė: Njė pjesė e luftėtarėve tė saj, sė bashku me partizanėt nga malėsia e
Gjakovės, formuan aradhėn e re "Emin Duraku", ndėrsa nė fund tė
marsit 1943 u formua ēeta partizane "Bajram Curri", qė mė vonė u
shndėrrua nė batalion, dhe sė bashku me batalionin Perlat Rexhepi zhvilluan
njė sėrė aksionesh luftarake. 1/1 Me qėllim tė konsolidimit mė tė mirė tė
njėsive tė aramtosura partizane, qysh mė 20. 10. 1942 u krijua Shtabi i
Pėrkohshėm, i cili pas disa muajve, saktėsisht mė 15. 04. 1943 u shndėrrua nė
Shtab kryesor tė UNĒsė pėr Kosovė, ku komandant i
shtabit u emrua Fadil hoxha. Ky shtab pastaj do tė formoi dy Zona operative:
ZO pėr Rrafshin e Kosovės dhe ZO pėr Rrafshin e Dukagjinit. Sa njėsi
tė armatosura ishin nė Kosovė nė vitet
1943 - 1944?
Pas kapitullimit tė Italisė fashiste (shtator 1943)
Shtabi Suprem i UNĒJsė shtoi aktivitetin e saj
ushtarak, nė formimin e njėsive tė armatosura partizane nė Kosovė dhe nė
viset tjera etnike shqiptare. Pėr kėtė qėllim mė 09. IX. 1943 SHK i UNĒJ-sė pėr Kosovė e Metohi lėshoi njė thirrje, ku
kėrkohej qė popujt e kėsaj krahine (e veēanėrisht populli shqiptar) tė
radhiten nė njėsitė partizane, pėr tė luftuar kundėr ushtrisė naziste
gjermane e bullgare. Prej shtatorit 1943 (por edhe mė herėt) e deri nė nėntor
1944 nė Kosovė, u formuan njėsite tė shumta tė UNĒJ-sė, duke filluar nga
ēetat, aradhat, batalionet e deri nė brigada. Kėshtu brenda kėsaj periudhe u formuan: Aradha
Nacional-Ēlirimtare Partizane (ANĒP) e Kosovės dhe Metohisė (22.X.1943); ANĒP
e Shalės (gusht 1944); ANĒP e Rakoshit (nė fillim tė tetorit 1944); ANĒP e
Drenicės (nga mesi i muajit tetor 1944); ANĒP Curri-Rexhepi (e formuar nga
Aradha Perlat Rexhepi e UNĒ tė Shqipėrisė dhe aradha Bajram Curri e
UNĒJ-sė pėr Kosovė e Metohi (12.I.1944); ANĒP e Ibrit (4.XI.1944); ANĒP e
Kosmetit (7.XI.1944); ndėrkaq nė nėntor 1943 u formuan Ēeta Partizane e
Krajės dhe e Tuzit; mė 13.IV.1944 - Ēeta e Kosovės; mė 16.IX.1943) Ēeta e
Lumės, e Hasit dhe Batalioni i Parė kosovar Ramiz Sadiku; nė fund tė
tetorit 1943 - Batalioni Boris Vukmiroviq dhe Batalioni i Parė i Dibrės
Nazmi Rushiti; mė 21.XI.1943 Batalioni i Parė dhe mė 29.XII.1943 Batalioni
i Dytė kosovar; nė gjysmėn e majit 1944 Batalioni Kosova; nė fund tė majit
1944 Batalioni Sulmues i Kosmetit; mė 28.IX.1944 Batalioni Partizan
Meto Bajraktari etj. 1/2 Po kėshtu, deri nė dhjetor 1944 u formuan
edhe tetė Brigada. Mė 24 qershor 1944 nė fshatin Zbazhdi (afėr Strugės) u
formua Brigada I-rė e UNĒ pėr Kosovė e Metohi, nga luftėtarėt e
Brigadės sė I-rė Kosovare-Maqedone, me 3 batalione
dhe 1 ēetė pėrcjellėse. Mė 9 shtator 1944 nė fshatin Lilanc afėr Bujanocit, u
formua Brigada II e UNĒ-sė pėr KM-nė, me 4 batalione
dhe 450 ushtarė. Mė 16 shtator 1944 nė rajonin e Vranjės, u formua
Brigada III e UNĒ-sė pėr KM-nė - me 3 batalione. Mė
13 tetor 1944 nė Krumė tė Hasit u formua Brigada IV e UNĒ-sė pėr KM-nė - me 2 batalione dhe 400 ushtarė. Mė 24 shtator 1944, nė
fshatin Tullar u formua Brigada V e UNĒ-sė pėr KM-nė - me
4 batalione. Mė 13 dhjetor 1944, u formua Brigada VI e UNĒ-sė pėr KM-nė. Mė
11 nėntor 1944 nė Gjakovė u formua Brigada VII e UNĒ-sė pėr KM-nė, e cila mė
vonė u shpall si brigadė sulmuese. Mė 20 dhjetor 1944 nė fshatin Ramno
tė Preshevės u formua Brigada e VIII e UNĒ-sė pėr KM-nė - me 3 batalione. Po nė dhjetor tė atij viti u formua edhe
Brigada e Korpusit tė Mbrojtjes Popullore tė Jugosllavisė pėr KM-nė.2 Kėto formacione partizane edhe pse u
formuan nė arealin etnik shqiptarė, ngjarjet e mėvonshme do tė dėshmojnė
se ato, nuk u formuan pėr tė mirėn e shqiptarėve. Synimet
e ripushtimit tė Kosovės nga Shtabit Suprem i
UNĒJsė Nė gjysmėn e dytė tė vitit 1944, derisa
forcat aleate ( amerikane - angleze - ruse... ) pėrparonin nė tė gjitha
frontet e luftės kundėr ushtrisė hitleriane, Shtabi Suprem i
UNĒJ-sė duke i shfrytėzuar rrethanat e krijuara, mė 2 shtator tė atij viti
Shtabin Kryesor tė UNĒJ-sė pėr Kosovė e Metohi e degradoi nė Shtab
Opertativ dhe me 14 shtator ia nėnshtroi Shtabit Kryesor tė UNĒJ-sė pėr
Sėrbi. Dhe pėr ēudi nė emėr tė Shtabit Operativ tė Kosmetit do tė
nisin pėrgatitjet luftarake gjoja pėr ēlirimin e Kosovės dhe tė viseve tė
tjera shqiptare, a nė tė vėrtet SHS i UNĒJ-sė kishte
pėr synim ripushtimin e tokave shqiptare. Nė vjeshtėn e atij viti, Shtabi Suprem i UNĒJ-sė i drejtuar nga Josip Broz Tito, nė emėr tė
internacionalizmit, do tė bėjė marrėveshje me ushtrinė e kuqe ruse, mė pastaj
me forcat bullgare dhe mė 2 shtator 1944 edhe me SHP tė UNĒ tė Shqipėrisė,
pėr tė zhvilluar operacione tė pėrbashkėta ushtarake kundėr forcave gjermane
nė Jugosllavi... Derisa ushtria gjermane tėrhiqej nga shumė fronte tė luftės,
ideja e Shtabit Suprem tė ushtrisė gjermane pėr forcimin e vijės sė frontit
nė Ballkan, u bė e parealizueshme dhe nė kėto rrethana armata E gjermane e
cila ishte e dislokuar nė Greqi, mori urdhėrin tė tėrhiqet nga ky rajon.
Tėrheqjen do ta bėjė nėpėr Maqedoni, Kosovė dhe Sanxhak, pėr tė kaluar nėpėr
Mal tė Zi, Bosnjė e Hercegovinė nė drejtim tė veriut. Armata E pėr ēudi nuk
u pengua, (pėrkundėr propagandės sė bėrė nga strategėt e UNĒJ-sė), por kaloi
me shumė pak humbje nė veri - perėndim tė Jugosllavisė, ndėrkohė qė brigadat
sllavokomuniste luftimet mė tė ashpra do t“i zhvillojnė nė Kosovė, gjoja
kundėr forcave tė Mbrojtjes Kombėtare tė Shqipėrisė Etnike dhe bandave
shqiptare qė po mbretėrojnė nė Kosovė..!! 3 Pėr tė argumentuar kėtė qėndrim, po i
referohemi letrės sė Miladin Popoviqit, tė cilėn nė emėr tė KK tė PKJ-sė ua
dėrgoi tė gjithė komisarėve politikė nė Kosovė. Nė letėr ndėr tė tjera
M.Popoviq shkruan: Edhe pse Kosovė - Metohia janė pa pushtues, ne nuk sundojmė nė gjithė terrenin. Pengesa janė bandat e
armatosura qė pėrhapin shovinizėm. Tash kemi detyrė tė patjetėrsueshme
spastrimin e Kosovės dhe tė Metohisė nga kėto banda. Bandat duhet likuiduar
energjikisht dhe pa mėshirė. Tokat e atyre qė nuk dorėzohen deri nė afatin e
caktuar do tė konsiderohen tė shtetit e kėtė (konfiskim - vėrejtja ime Sh.B)
do ta bėjnė shtabet (e UNĒJ-sė-vėrejtja ime Sh.B).
Nė fshatrat qė ėshtė bėrė rezistencė duhet gjetur organizatorėt dhe duhet
dorėzuar gjyqit ushtarak, qė do t“i gjykojė menjėherė e fshatarėt t“i ēarmatosė.... 4 Sipas marrėveshjes UNĒJ - UNĒSH, nė
fillim tė tetorit 1944 nė Kosovė do tė futen Brigadat III dhe V tė
Korparmatės sė I-rė tė UNĒ tė Shqipėrisė. Mė 17 tetor 1944 edhe Armata II bullgare u nis pėr Kosovė, ndėrkohė qė nė Kosovė
dhe nė viset tjera etnike shqiptare nė Maqedoni dhe Mal tė Zi, i kishin
pėrfunduar pėrgatitjet pėr ofensivė, njėsitet e Korpusit tė 13-tė tė UNĒJ-sė
( Divizioni i 22-tė, i 24-tė, i 25-tė dhe i 46-tė serb ), Divizioni i 41-tė
maqedon, brigada e 9-tė malazeze dhe tė gjitha brigadat e UNĒJ-sė pėr Kosovė
e Metohi. Operacionet ushtarake tė kėtyre forcave, filluan
ofensivėn pushtuese nė tri drejtime: 1. Kurshumli - Pėrpallac - Podujevė - Prishtinė; 2. Lebanė - Medvegjė - Prishtinė; dhe 3. Bujanoc - Gjilan-Prishtinė. 5 Si u mobilizua
Lėvizja Shqiptare pėr mbrojtjen e kufijve kombėtar ( Si u
vra koloneli Fuad Dibra me urdhėr tė Fadil Hoxhės!?) Pėr ta pėrballuar kėtė
ofenzivė pushtuese, mė 18 tetor 1944 Lėvizja Shqiptare pėr mbrojtjen e
kufijve kombėtar do tė shpallė mobilizimin e pėrgjithshėm pėr tė gjithė
shqiptarėt nga mosha 18 deri nė 45 vjeē. I tėrė territori pėrballė forcave
ushtarake jugosllave ishte ndarė nė katėr zona mbrojtėse: Zona e
parė, pėrfshinte teritorin kufitar nga Karadaku e deri nė
Gallap dhe Jabllanicė. Nė kėtė zonė komandonte Shefqet Shkupi. Zona e
dytė, nė Shtabin e Mbrojtjes Kombėtare ishte cilėsuar
vija kufitare nga Struga nė vargmalet lindore tė Tetovės drejt Shkupit. Me
kėtė sektor komandonte Fuat Osmani Zona e
tretė, pėrfshinte territorin kufitar tė Drenicės Veriore
nga Lugina e Ibrit nė veri tė Mitrovicės - Ēakorrit - Bjeshkėt e Nemuna. Nė kėtė zonė pėrfshihet edhe Plava e Gucia me
vijėn kufitare deri nė Tivar. Ishte paraparė tė komandoj Prof. Ymer Berisha
Zona e
katėrt, pėrfshinte territorin kufitar nga Prapashtica -
Prepellaci - veriu i Shalės sė Bajgorės - Lugina e
Ibrit. Me kėtė zonė komandonte Ahmet Selaci. Pėrveē kėtyre
katėr zonave nė kufijt etnik, nė brendėsi tė teritorit tė Kosovės
ishin
sistemuar edhe dhjetra ēeta tė drejtuara nga atdhetarė tė dėshmuar. 5/1 E tėrė forca mbrojtėse e kėtyre zonave
kufitare dhe e ēetave antikomuniste duhej tė kishte njė numėr prej 42. 000
ushtarėsh, por nė fakt pėr shkak tė pėrēarjes qė pėsuan shqiptarėt ( nė baza
ideologjike ), nuk arritėn tė aktivizoheshin as 10. 000 ushtarė. Ndonėse Mbrojtja Kombėtare e Kosovės e
udhėhqur nga koloneli Fuad Xh. Dibra
( * ) (sipas organizimit strategjik
tė Lidhjes II tė Prizrenit) nė gjysmėn e parė tė nėntorit 1944 mori goditjet vendimtare
nga forcat partizaneo-ēetnike, mė 1 dhjetor 1944 nė njė Kuvend tė mbajtur nė
Tėrpezė tė Vitisė u formua Shtabi
Suprem i Kosovės nga komandantėt e njėsive luftarake kombėtare, me detyrė qė tė drejtonte politikisht dhe ushtarakisht
Lėvizjen e Rezistencės Shqiptare antijugosllave. Nė tė vėrtet pėrgatitjet pėr
ngritjen e kėtij mekanizmi u bėnė nė dy kuvende tė organizuara paraprakisht
nga Mulla Idris Gjilani: nė
Suharnė tė Hashanisė, mė 17 nėntor 1944 dhe te
Livadhi i Shehit nė Karadak, mė 26 nėntor 1944 dhe nė Kuvendin e
Plitkoviqit, mė 28 nėntor 1944, tė drejtuar nga Adem Gllavica.
Kuvendi i Tėrpezės u mbajt nėn
patronazhin e Hysen Tėrpezės, i
cili me kėtė hap u diferencua definitivisht nga
Lėvizja antifashiste kominterniste pėr interesa serbomėdha nė tokat
shqiptare. Nė kėtė kuvend morėn pjesė: pėrfaqėsuesit e ish-Grupit
Intelektual tė Prishtinės, tė Komitetit
Rinija Nacjonaliste pėr Mbrojtjen e Kosovės, tė Batalionit tė Rinisė Nacijonaliste Nazim Gafurri tė Prishtinės
dhe ish-pėrfaqėsues tė shtabeve tė
Zonės III tė Mbrojtjes Kombėtare tė Kosovės: Adem Gllavica, Ibrahim Kėlmendi, Luan Gashi, Abdyl e Mustafė Henci,
Hamdi e Shemsi Mramori, Selim Maēastena, Januz Bajēinoci, Qazim Llugaxhia,
Ismail Gorani, Rexhep Okllapi, Bahtir Dumnica etj. Kuvendi emėroi
komandant tė pėrgjithshėm Adem
Gllavicėn, zėvendėskomandant Qazim
Sefė Llugaxhinė dhe pėr anėtarė tė gjithė komandantėt e njėsiteve tė
armatosura, ndėrsa nė fund u aprovuan: njė Rezolutė
dhe njė afishe tė cilat pėrfundonin me thirrjen:
Rroftė Shqipėria
! Pas ngritjes sė Organizatės Nacionale Demokratike Shqiptare, aty nga fundi i
janarit 1945, Shtabi Suprem i Kosovės
e lidhi aktivitetin me Komitetit Qendror tė NDSH-sė me seli nė Shkup, kurse
nga gushti i vitit 1945 Shtabi Suprem i Kosovės u bashkua me NDSH-nė me
detyrėn e Shtabit tė Luftės tė Komitetit Qendror tė NDSH-sė. 5/2 Si u
pushkatuan me urdhėr tė Fadil Hoxhės shtatė
luftėtarė tė rezistencės shqiptare nė Ferizaj? Tahir Zajmi nė librin e tij Lidhja e
dytė e Prizrenit theksonte se vendimin pėr sulm nė Ferizaj e kishte marrė Ing.
Adem Gllavica, Qazim Sefė Llugaxhia, Prof. Ibrahim Kelmendi, Hysen Tėrpeza,
Abdyl Henci etj., mė 27 nėntor 1944 nė fshatin Plitkoviq tė Gjilanit. Lufta
nė Ferizaj zgjati tėrė ditėn e datės 2 dhjetor 1944, sepse njėsive tė
rrethuara partizane u erdhėn nė ndihmė: nga Prishtina, Gjilani e Prizreni,
dhe pikėrisht njėsitė e Brigadės 27 serbe, Brigadės III tė Kosovės dhe Njėsia Elite e Shtabit Operativ tė
Kosmetit e komanduar prej Fadil Hoxhės. Tė gjendur midis kudhrės dhe
ēekanit dhe pa municion, aty nga fundi i ditės sė 2 dhjetorit, u dorėzuan 69
luftėtarė shqiptarė, por ata nuk i shpėtuan plojės.
Pasi ua morėn armėt, partizanėt shtinė nė tubėn e tyre dhe i masakruan, para
ndėrtesės sė rrethit. Nė terrin e parė tė natės sė 2/3 dhjetorit 1944 Fadil
Hoxha i veshur shqiptarēe, sė bashku me njė njėsi
prej 20 partizanėsh, kryesisht gjakovarė, gjithashtu tė maskuar me veshje
shqiptare, me kėsula tė bardha, depėrtoi nė ndėrtesėn e shtabit tė Brigadės
II tė Kosmetit. Punė e parė qė bėri, ishte riemėrimi i
shtabit tė ri tė Brigadės dhe largimi i Mulla Arif Shalės nga shtabi. Nė
kohėn sa qėndroi komandani Fadil Hoxha nė shtabin e Brigadės II tė Kosmetit,
partizanėt i sollėn 7 luftėtarė tė kapur, shqiptarė. Midis tyre ishte edhe Selim Maēastena (23) me dy vėllezėrit: Bajramin
(20) dhe Hamdiun (18) vjeē. Kishin luftuar deri nė fishekun e fundit dhe
kur i kishin harxhuar fishekėt, kishin hyrė nė njė shtėpi pėr tė pritur
municionin qė duhej tu vinte! Mirėpo, u hetuan dhe i kapėn. Ata i mori nė
pyetje vetė komandanti partizan Fadil Hoxha, i cili u interesue pėr qėllimin
e sulmit, pėr komandantėt kryesor, pėr numrin e sulmuesve, kurse nė pyetjen e
Fadil Hoxhės: - A ėshtė Mulla Idris Gjilani me juve
?, Selim
Maēastena iu pėrgjigj, qartė: - Ai nuk ka komandė nė kėtė luftė
! Fadil Hoxha,
pasi kreu detyrėn e hetuesit, mori rolin e prokurorit dhe tė gjykatėsit
ushtarak: - Tė pushkatohen para syve tė tij! Nė pėrcjellje
tė Fadil Hoxhės ishte edhe komisari i ēetės
pėrcjellėse tė Brigadės II tė Kosovės, prishtinasi Timotijeviq Muro. Ai
njihej me bijtė e Mulla Emin Maēastenės: Selimin,
Bajramin e Hamdiun, qė nga fėmijėria dhe posaēėrisht kishte marrėdhėnie tė
mira me mė tė riun, Hamdiun, ndaj i ra nė gjunjė Fadil Hoxhės qė tia falte,
tė mos e pushkatonte! Mirėpo, komandanti Fadil Hoxha ishte vėrtet i
pamėshirshėm kundėr ballistėve, kundėr reaksionarėve, kundėr banditėve!
I pėrgjegji
Muros: Shko qė andej, po ta bėjė edhe mė zi
! Tė gjitha kėto
zhvillime ndodhėn para syve tė anėtarėve tė Shtabit tė Brigadės sė II tė Kosovės,
para syve tė Mulla Arif Shalės e Bajram Berishės ( kusheri i Rifat Berishės)
dhe pėrcjellėsve tė tyre: Islam Bublakut tė Zabelit tė Poshtėm e tė Hasan
Likės sė Sankocit. 5/3
Sipas konstatimeve tė Hysen
Tėrpezės, (mė 15 mars 1993), ai (Fadil Hoxha) me
njerėzit e vetė e la Ferizajin gjatė natės sė 2/3 dhjetorit. Mė datėn 3
dhjetor 1944 njėsitė e Ushtrisė Jugosllave, pasi thyen rezistencėn nė viset
periferike, depėrtuan nė qytet dhe filluan spastrimin e Ferizajit nga bandat
shqiptare! - duke vrarė shqiptarė tė paarmatosur. Operacionet pėr
spastrimin e viseve pėrreth vazhduan edhe mė 4 dhjetor 1944, duke vrarė ose
arrestuar ēdo shqiptare qė takonte, tė cilėt paraprakisht ishin shpallė
ballistė e armiq! 5/4 Vrasja dhe masakrimi i qindra shqiptarėve tė pafajshėm nė Gjilan nga Spasoje Gjakoviqi dhe Fadil Hoxha! Brutaliteti i
ushtrisė partizane-ēetnike kundėr pjesėtarėve tė Lėvizjes sė Rrezistencės
Shqiptare pas Luftės sė Ferizajit tė 2 dhjetorit 1944 solli masivizimin e
rrezistencės sė armatosur dhe disfatėn e kėsaj ushtrie tė shėnuar me Luftėn e
Desivojcės, mė 19 dhe 20 dhjetor, tė pasuar me Sulmin nė Gjilan, mė 23
dhjetor 1944. Njėsitė ushtarake
jugosllave tė ndihmuar edhe nga repartet famėkeqe tė OZNės, pas marrjes sė
Gjilanit nga luftėtarėt e Lėvizjes sė Rezistencės Shqiptare, ndėrmorėn njė
operacion shfarosės, ku rrugėt e
qytetit u mbushėn pėrplotė me kufoma, midis tė
cilėve kishte gra dhe fėmijė. Kufomat qė i mbuluan rrugėt ishin kufoma tė
qytetarėve gjilanas tė nxjerrė nga shtėpitė e tyre e tė pushkatuar, sipas
urdhėrit global tė Shefit tė OZNės sė Kosovės Spasoje Gjakoviqit dhe tė
Komandantit tė Shtabit operativ tė Kosovės e Metohisė Fadil Hoxhės. Pėr
kėtė flet qartė edhe Musa Efendia
(vėllau i oficerit Ahmet Efendia nga Gjakova),
zėvendės komandant i Batalionit II tė Brigadės VII tė Kosovės nė shėnimet pėr
Historinė e LNĒsė nė Kosovė, tė dhėna pėr Muzeun e Revolucionit nė
Prishtinė, mė 23 qershor 1981. Sipas ushtarakut Musa
Efendia, komandanti Fadil Hoxha e
kishte urdhėruar njėsinė e Ali Ukshinit, e cila gjendej nė Shtime, qė tė
nisej pėr tė hyrė nė Gjilan, mė sė voni deri nė orėn tre tė datės 24 dhjetor
1944, pėr tė ēliruar Gjilanin, tė cilin e kanė marrė ballistėt e Mulla
Idrisit, pėrpos ndėrtesės sė OZNsė, pėrkatėsisht tė burgut. Neve shkuam dhe e
rrethuam Gjilanin. Batalionin tim, nė tė cilin e kisha njė top, tė
cilin dinte pėr ta pėrdorur njė oficer nga Shqipėria, e vendosa ku aty tash
Jugopetroli /ka qenė njė stacion i duhanit/, prej nga e gjuajtėm qytetin
dhe pastaj u futėm brenda, duke e ēliruar kėtė qytet
!?!
5/5 Pas
pėrgjakjes sė Gjilanit, mė 29 dhjetor 1944 mbahet njė takim i Mulla Idrisit me
pėrfaqėsuesin e UNĒSHsė Shefqet
Peēin. Sipas tė dėshmive tė atdhetarit Ramiz Cėrnica, takimi midis Mulla
Idrisit dhe Shefqet Peēit u mbajt, nė malet midis fshatrave Livoē, Ponesh,
Gumnishtė dhe Pasjan tė Gjilanit. Mulla Idrisin nė kėtė takim e kanė
shoqėruar rreth 20 bashkėluftėtarė, kurse Shefqet Peēin e shoqėroi komandanti
i Brigadės VII tė kosmetit Shaban HaxhiaPėrzha, me
njė grup partizanėsh nga njėsia pėrcjellėse e shtabit. Nė kėtė takim sipas
dėshmitarit tjetėr Tahir Zajmi, Shefqet Peqi ka arritur ta bind Mulla Idrisin
qė tė heq dorė nga rezistenca e mėtutjeshme. Shefqet Peēi, me
kėtė rast Mulla Idisit i ka thėnė: Pse luftoni e derdhni gjak kot, mbasi porsa tė
stabilizohet gjendja, Kosova dhe gjithė viset shqiptare tė Jugosllavisė pa
tjetėr do tė bashkohen me Shqipni, gja pėr tė cilėn mund tė jeni fare tė
sigurt
?. 5/6 Zhvillimet e mėvonshme, nė Kosovė dhe nė trojet
tjera etnike shqiptare, qė mbetėn padrejtėsisht nėn administrimin e
Jugosllavisė sė Titos, dėshmuan tė kundėrtėn e premtimeve tė Shefqet Peēit. Sa
shqiptarė u vranė e u masakruan gjatė operacioneve
tė UNĒJ-sė? Gjatė kėtyre operacineve tė pėrgjakshme
forcat barbare jugosllave dhe repartet e OZNsė kryen krimet mė tė shėmtuara,
ndaj popullatės shqiptare, si dhe konfiskuan, plaēkitėn, dogjėn e shkatėrruan
pamėshirshėm pronat e tyre. Nuk harrohen dot nga kujtesa e popullit
vend-kasaphanet pėr likuidimin e Shqiptarėve nė format mė mizore, dhe nėn
tingujt e muzikės sė jevgėve, siē ishin: Kulla
e Talit nė Drenas ( ish- Gllogoc), Hani i njė serbi nė Skėnderaj, Kafja e
Tozės nė Preshevė, Kulla e Popit nė Burim (ish-Istok), Hoteli i Zharkoviqit nė Mitrovicė, Monopoli i Duhanit nė Tetovė,
Kulla e Sheremetit nė Pejė, etj. 5/2 Gjatė
operacioneve tė ushtrisė partizane - ēetnike tė Titos janė vrarė e masakruar
nė mėnyrat mė mizore 47.300 shqiptarė.
Kėshtu nė: Gjilanė janė vrarė
.7854 shqiptarė, Prishtinė
..
.3.675 Drenicė
..
4.820 Mitrovicė
.......1.970 Pejė
..3.540, Ferizaj
.1.260, Podujevė
.1.670 Prizren
1.200, Gjakove
.. 800, Rahovec
... 750, Suharekė
..
420, Dragash
.... 500, Preshevė
.
. 690, Shkup
.
... 1.450, Kumanovė
.
780, Tetovė
...
4.100, Gostivar
....
715, Kėrcovė
..490, Sangjak (Jeni Pazar).. 1.410 Tutin
..
.900, Bihor
... 3.820, Plavė e Guci
.710, Ulqin
.515, Tivar e Dalmaci
.
. 2.600 shqiptarė. Nė kėtė situatė e tėrė pasuria e
shqiptarėve tė vrarė ishte konfiskuar, asgjėsuar ose ishte plaēkitur nga
kolonistėt serb, qė ishin kthyer sipas direktivave tė Byrosė politike
tė KQ tė PKJ-sė. 6 Mobilizimi
i shqiptarėve pėr nė frontin e Sremit dhe Kryengritja e Drenicės janar - shkurt 1945 Derisa Brigadat e UNĒSHsė marshuan
drejt Sanxhakut, (me urdhėresėn e Shtabit Operativ
tė Kosmetit ( 2.12.1944 ) tė miratuar edhe nga Shtabi Kryesor i UNĒ tė
Serbisė), tė gjitha brigadat e UNĒJ-sė nė Kosovė morėn detyra konkrete pėr
ēarmatosjen e popullatės shqiptare, nė emėr tė gjoja spastrimit tė terenit
nga bandat kriminale shqiptare. Kjo urdhėresė vinte si pėrgjigje nė
konfirmimet e Shtabit tė Divizionit 46 tė Serbisė, ku thuhet, se : Shqiptarėt e Drenicės e gjetiu, ... masovikisht po u
bashkohen Brigadave tė Shqipėrisė dhe jo atyre tė UNĒJ-sė. Ndėrkohė, pėr t“i
realizuar me lehtė synimet e saj, udhėheqja
jugosllave, fillon urgjentisht organizimin mobilizues tė brigadave tė
Kosmetit pėr nė Frontin e Sremit, nė veri tė Serbisė. Ndonėse qendra e
rezistencės shqiptare nė gjysmėn e dytė tė dhjetorit 1944 u pėrqėndrua nė
Drenicėn heroike, Shtabi Operativ i kosmetit urdhėroi komandėn e vendit nė
Skenderaj tė iniconte formimin e njė brigade tė autorizuar pėr mobilizimin
ushtarak me vullnet tė mashkujve tė aftė pėr luftė (pėr nė front tė Sremit)
dhe me pas t“i bashkohet Brigades VII tė
kosmetit, qė komandohej nga Shaban Haxhia. Nė mbledhjen themeluese tė kėsaj brigade
(mė 6 dhjetor 1944) ku mori pjesė edhe kryetari i Rrethit Hilmi Zariqi me tė gjithė parinė e vendit ( shumica prej tyre
ish-veprimtarė politikė e ushtarak tė Lidhjes sė II-tė tė Prizrenit) pėr
komandat tė brigadės u emrua Shaban Palluzha nga Llausha. Nė pėrbėrjen e
shtabit, Shaban Palluzha pėrfshiu shumė personalitete tė Drenicės, si: Imer
Fazliun, Isa Zymerin nga Prekazi, Ramė Sejdiun nga Llausha, Bajram e Miftar
Bajraktarin tė Llaushės, Mulla Ibrahimin tė Hasanprishtinės, Mulla Ilazin tė
Burojės, Rexhep Gjelin tė Likoshanit, Azem Aruqin tė Makėrmalit, Beqė
Ēubrelin, Jetullah Muharremin tė Rrezallės, Sadik Zenelin, Feriz Bojiqin,
Zeqir e Sadik Lutanin tė Turiēecit, Shaban e Rifat Kotorrin, Hazir Gjakjen
nga Akrashtica e Artakollit, Istref Temėn e shumė tė tjerė.7 Nė Brigadėn e Drenicės qė me tė drejt quhej Brigada e Shaban Palluzhės populli
shihte shpresėn pėr tė parandaluar masakrat serbe mbi popullsinė e Drenicės
dhe tė rrethinės. Kjo brigadė kishte shtatė batalione dhe fillimisht numri i
luftėtarėve arrinte nga 500 deri nė 700 veta, tė cilėt pėrbėnin elitėn
komanduese dhe tė luftėtarėve tė Brigadės. Nga fillimi i
janarit 1945 Shtabi Operativ i Kosmetit, urdhėroi Shtabin e Brigadės sė
Shaban Palluzhės, tė lėshonte Drenicėn dhe tė nisej nė drejtim tė Podujevės,
ku duhet tė bashkohej me Brigadėn e VII tė Kosmetit, pėr tė vazhduar rrugėn
pėr nė Sėrbi (Kurshumli - Banjė e Kurshumlisė - Prokuple - Srem). Udhėheqja
mė e lartė politike dhe ushtarake serbo (jugo) sllave, krahas qėllimit pėr
largimin e Brigadės sė Shaban Palluzhės nga Kosova, kishin planifikuar edhe
nxitjen e incidenteve pėr tė gjetur si pretekst intervenimin ushtarak kundėr
forcave tė rezistencės sė armatosur shqiptare. Cilat
forca ushtarake tė UNĒJsė morėn pjesė kundėr Brigadės
sė Shaban Palluzhės? KNOJ-i pėr Kosovė nė emėr tė spastrimit
tė terenit nga bandat shqiptare... veēanėrisht nė
rajonin e Drenicės, ndėrmorri njė operacion tė gjerė ushtarak kundėr
popullatės sė pafajshme shqiptare. Nė kėto operacione antishqiptare morėn
pjesė: 1. Brigadat I-VI tė kosmetit, tė cilat pėrbėnin
Divizionin 52 tė UJ-sė; 2. Forcat e Divizionit 24, 26, 44 dhe 46 tė Serbisė; 3. Divizionet 41 dhe 50 tė Maqedonisė; 4. Brigadat e Malit tė Zi (brigada e I-rė e Bokės dhe
brigada e VI) 8 dhe 5. Repartet speciale tė OZN-ės tė drejtuara nga
famėkeqi Spasoje Gjakoviq.* Shtabi i Brigadės sė Drenicės, largimin
nga Kosova nė njėrėn anė do ta kushtėzojė me ndėrprerjen e vrasjeve dhe tė
plaēkitjeve mbi popullsinė civile nga ushtaria jugosllave, ndėrkohė qė nė
anėn tjetėr vuri lidhje me personalitetet dhe me
grupet e arratisura nė Dukagjin, nė Shalė tė Bajgorės dhe nė Kosovėn Lindore,
me qėllim tė konsolidimit tė radhėve pėr njė ballafaqim tė mundshėm ushtarak
me pushtuesit jugosllavė. Nga mesi i janarit 1945
pėrfaqėsuesit e Shtabit Operativ tė Kosmetit: Fadil Hoxha dhe Kėrsta
Filipoviq Grofi, i garantuan Shaban Palluzhės se do tė plotėsohen tė gjitha
kėrkesat e shtruara dhe e urdhėruan atė ta lėshonte Drenicėn dhe t“i
bashkohet Brigadės VII tė Kosovės 9, qė ishte nisur
pėr nė Sremė tė Serbisė. Largimi i Brigadės sė Shaban Palluzhės nga Drenica
deri nė Podujevė zgjati katėr ditė. Duke kaluar nėpėr Artakoll, fshatra tė
Vushtrrisė, tė Permalinės dhe tė Llapit, njėsive tė Brigadės iu bashkuan
rreth 3.500 veta, tė cilėt ndiheshin tė rrezikuar nga ushtria jugosllave.
Brigada e VII e Kosmetit (tė cilės ishte planifikuar t“i bashkohet Brigada
e Drenicės) sipas urdhėrit 151/45 (pa datė) tė lėshuar nga Shtabi Operativ i
Kosmetit, ishte planifikuar qė e ndarė nė tri grupe (eshallone), tė
marshojnė 9.500 veta pėr nė Frontin e Sremit (nė dokumentat ushtarake
evidentohen vetėm 7.500 tė mobilizuar!!). 1. Eshaloni i parė me
3.300 veta, do tė niset mė 21.01.1945, nė krye me Qamil Brovinėn; 2. Eshaloni i dytė me
3.100 veta, do tė niset mė 22.01.1945, nė krye me Shaban Haxhin; 3. Eshaloni i tretė me 3.100 veta, do tė niset mė 25.01.1945, nė
krye me Miqa Mijushkoviqin. Kėto eshallone do tė udhėtojnė kėmbė prej
Podujevės deri nė Kurshumli. Edhe brigadat VI dhe VIII tė kosmetit me 9.000 shqiptarė, do tė ndahen nė dy eshalone sikurse mė
poshtė: 1. Eshaloni i parė me 4.300 veta do tė niset mė 20.01.1945 nė krye me
major Popoviqin dhe kapiten Vllado Simiqin. Marije
Shllaku 2. Eshaloni i dytė me 4.700 veta do tė niset mė 21.01.1945 nė krye
me Glisho Sharanoviqin dhe Sllobodan Filipoviqin (nė dokumentet ushtarake
evidentohen vetėm 3.100 veta - vėrejtja ime Sh.B ).
Kėto eshalone, pasi do tė udhėtojnė kėmbė nė rrugėn: Gjilan - Bujanovc, nga
Ristovci do tė vazhdojnė rrugėn me tren pėr nė Srem. Pėr kėtė rrugėtim tė
brigadave kosovare, Shtabi i Divizionit 46 serb mė 17.01.1945 do tė lėshojė
njė dokument (urdhėr) sekret, nė tė cilin do t“i njoftonte brigadat e veta
25, 26 dhe 27 tė dislokuara nė Kosovė, pėr udhėtimin e njėsive shqiptare tė
Brigadės VII, nė rrugėn Podujevė - Kurshumli... dhe u theksonte se nė ato
njėsi konsiderohet se ka shumė dezertorė dhe kriminelė tė njemendėt, ndaj u
urdhėruan qė t“u vihej roje pėrgjatė rrugės (nė tė dy anėt e Grykės sė
Llapit) nė mėnyrė qė tė pengojnė dezertimin e tyre.10 Rezistenca
e Brigadės sė Shaban Palluzhės Derisa makineria ushtarake jugosllave
vriste popullsinė e pafajshme shqiptare gjithandej Kosovės
11, sipas kujtimeve tė martires shkodrane Marije Shllaku, shtabi i
Brigadės sė Drenicės, mė 21 janar 1945 nė Gryk tė Llapit, mbajti njė
mbledhje, nė tė cilėn ishin ftuar rreth 100 personalitete shqiptare tė
arratisur (nė mesin e tyre ishin edhe Prof.Ymer
Berisha dhe Ukė Sadiku) pėr tė vendosur, lidhur me shkuarjen apo mosshkuarjen
e Brigadės nga Kosova dhe pėr kahet qė duhet tė mirrte Lėvizja e Rezistencės
Shqiptare. Nė shenimet e saj (pėr kėtė mbledhje) Marije
Shllaku saktėsoi: Bėmė njė bisedė paria,
pėr gjendjen e ngushtė qė na paraqitej, tė vdesim dhe tė mos biem nėn Serbi:
edhe nė paqim mundėsi tė shpėtojmė pa luftė. Nė qoftėse jo, tė ēohemi tė gjithė
dhe tė mbrojmė, por tė mos e lėshojmė Kosovėn. 12 Nė njė takim tė fundit, tė mbajtur mė
23.01.1945 nė Gllamnik, nė mes Shaban Palluzhės dhe pėrfaqėsuesit tė Shtabit
Operativ tėKosmetit: Ismet Shaqirit, kėtij tė fundit iu kumtua kundėrshtimi
i shkuarjes sė Brigadės pėr nė Srem (Serbi), pėr shkak
tė vrasjeve dhe masakrimeve tė popullsisė shqiptare qė kryenin brigadat
jugosllave anė e kėndė Kosovės.
Pas dėshtimit tė bisedimeve, Shtabi i
Brigada sė Drenicės mė 23 janar 1945 i bėri pėrgatitjet e mundshme pėr daljen
nga rrethimi i shumėfisht i ushtrisė jugosllave me
humbje sa mė tė vogla. Mė 24 janar 1945 brigada la Grykėn e Llapit dhe
marshoi drejtė djepit tė qėndresės shqiptare - Drenicės. Fillimisht Brigada
dislokohet pėrreth Gllamnikut, ndėrsa Shtabi i saj vendoset nė Gllamnik. Nė
orėn 16 tė asaj dite, gjatė marshimit tė Brigadės nga Gllamniku nė drejtim tė
Barilevės pėr tė depėrtuar nė malet e Qiqavicės, komandanti i Shtabit Operativ tė Kosmetit, Fadil Hoxha, urdhėroi
njėsitė e veta tė shtinin 14 predha topi 13 nė mesin
e ushtarėve tė Brigadės sė Drenicės. Mirėpo, luftėtarėt e brigadės u mbrojtėn
me sukses nga sulmet e tilla dhe pa kurrfarė
humbjesh vazhduan rrugėn. Ndeshja e parė ballore e Brigadės me Ushtrinė pushtuese jugosllave ndodhi mė 25 janar 1945,
nė Artakoll. Ndonėse mė 26 janar Shaban Palluzha me
500 - 700 luftėtarė besnikė, deperton nė Drenicėn qėndrore, pjesa tjetėr e
luftėtarėve qė vinin nga Llapi, Permalina, Artakolli... u shkėputėn (nga
brigada) pėr tė depėrtuar nė Shalė tė Bajgorės e gjetiu, me qėllim tė
organizimit tė rezistencės nė ato rrethe. Nga luftimet e pėrgjakshme deri me
31.01.19145 krijohet njė Zonė e Lirė nė tė cilėn do tė pėrfshihen 20
fshatra tė Drenicės, si: Tėrsteniku, Bajica, Palluzha, Shtutica, Dashevci,
Mikushnica, Luboveci, Oshlani, Obria e Epėrme, Obria e Poshtme, Aēareva,
Obiliqi i Epėrm, Obiliqi i Poshtėm, Krushevica dhe
disa fshatra pėrreth. Gjatė kėtyre betejave Brigada e Shaban Palluzhės ka
shpartalluar disa njėsi serbo-malazeze si dhe 1/3 e Brigadės 25 serbe.
Brigadat jugosllave, nė kuadėr tė tė cilave ishin mobilizuar mbi 40 mijė
ushtarė, ato ditė morėn urdhėr qė tė shkatėrrohen me
artileri tė rėndė, tė gjitha fshatrat e fortifikuara qė bėjnė rezistencė tė
armatosur. Nė zbatim tė kėtij urdhėri u dogjėn e u rrėnuan me
tokė fshatrat: Tėrstenik, Obria e Epėrme, Obria e Poshtme, Plluzhina, Tica,
Likoci, Rezalla, Palluzha, Krushevci dhe Dashevci, ndėrsa pjesėrisht u
rrėnuan: Polaci, Kozhica, Prelloci, Gradica dhe disa lagje nga fshatrat
tjera. Kush u
denua me pushkatim pėr dezertim nga Fadil Hoxha?! Gjatė kėtyre operacioneve kėto urdhėra
nuk do t“i zbatoi Batalioni i Rinisė i cili
drejtohej nga Isuf Ibrahimi, e ku ishin tė gjithė shqiptarė. Ky batalion me 1 shkurt 1945 ( pėr tė mos u vrarė vėlla me vėlla ) do
ta lėshoi frontin e hapur nė Prekaz, Klinė tė Mesme, Klinė tė Epėrme nė
drejtim tė fshatit Polac. Pėr kėtė dezertim, Gjyqi Ushtarak i Shtabit Operativ tė Kosmetit, tė kryesuar nga Fadil
Hoxha, mė 25 prill 1945 do t“i dėnojė 5 veta me pushkatim dhe dy tė tjerė me
nga 2 vjet burgim tė rėndė. Ata qė u denuan me
pushkatim ishin: 1. Komandanti Isuf Ibrahimi nga Gjilani; 2. Xhafer Lladova nga Lladova; 3. Abdyl Hyseni, 4. Shaban Cernica dhe 5. Raif Halimi, qė tė tre nga Cėrnica. Ekzekutimi i tyre u
bė nė burgun e Pejės, ndėrsa nga pushkatimi shpėtoi vetėm Raif Halim -
Cėrnica, i cili do t“i mbaj 18 vjet burg tė rėndė nėpėr kazametet famėkeqe tė
regjimit komunist jugosllavė. Si u
vranė Shaban Palluzha dhe Mehmet Gradica? Mė 18 shkurt 1945, pas njė rezistence
heroike, kur bashkėluftėtarėt e Shaban Palluzhės mbeten pa municione,
veshmbathje e pa bukė, me urdhėr tė Mehmet Gradicės
njė pjesė e madhe e tyre u shpėrnda pėr t“i shpėtuar vdekjes, ndėrsa rreth
tyre do tė mbesin vetėm 70 - 100 luftėtarė. Natėn e 20/21 shkurtit 1945
Shaban Palluzha dhe Mehmet Gradica me njė efektiv
luftėtarėsh prej 17-29 veta u gjetėn tė rrethuar nė Kullat e Fekė Zenunit nė
Berzhenik. Me kėtė rast dolėn nga rrethimi me luftė tė pakompromis, duke lėnė
6 ushtarė serb tė vrarė dhe njė tė plagosur. Nga aty gjatė ditės arritėn tė
fortifikohen nė Kullat e Dvoranėve nė Tėrstenik me
njė efektiv tė pėrgjithshėm prej 16-20 luftėtarėsh. Natėn e 21/22 shkurtit
1945 kullat u gjetėn nė rrethim tė hekurt nga njėsitė e Divizionit 52 tė UJ-sė,
tė udhėhequr nga Petar Brajoviq. Shaban Palluzha me
bashkėluftėtarėt e tij me sukses i pėrballoi sulmet e kėmbėsorisė duke vrarė
disa ushtarė serb. Meqė pa ndihmėn e artilerisė sė rėndė, kulla nuk do tė
pushtohet lehtė, u gjet renegati shqiptar Kadri Mehmeti nga Klina, i cili duke gjuajtur me top e shkatėrroi
kullėn dhe nga trarėt e saj u plagosėn pėr vdekje dy kreshnikėt: Shaban
Palluzha dhe Mehmet Gradica. Zėvendėskomandanti i brigadės Rexhep Xheli, i
ndihmuar nga pesė-gjashtė bashkėluftėtarė, me sukses
shpėrthyen rrethimin dhe u tėrhoqėn duke i bartur Shaban Palluzhėn dhe Mehmet
Gradicėn. Shabani dhe Mehmeti do tė vdesin mbi krahėt e bashkėluftėtarėve dhe
kufomat e tyre do tė fshihen, pėr ta mbajtur kėshtu nėn ethe tė frikės,
ushtrinė pushtuese edhe pėr njė kohė te gjatė.14 Kryengritja e Drenicės u shua me gjak, por nė historinė tonė mbeti njė nga epopetė mė tė
lavdishme tė saj, qė pėr gjeneratat e reja u bė burim frymėzimi deri nė
epokėn e lavdishme tė Ushtrisė Ēlirimtare tė Kosovės. Vendosja
e administrimit ushtarak nė Kosovė nga komandanti suprem
i UNĒJ-sė J. B. Tito Nė kohėn kur forcat jugosllave
zhvillonin operacionet mė tė pėrgjakshme nė Drenicė, mė 8 shkurt 1945,
komandanti suprem i UNĒJ-sė J.B.Tito me urdhėr tė
veēantė nr.31 vendosi administrimin ushtarak nė Kosovė. Pėr kėtė vendim,
Titoja mė 7 shkurt nė Beograd pati njė takim me
ushtarakėt serb: Savo Dėrleviqin, Gjuro Medenicėn dhe Kėrsto Filipoviqin, tė
cilėve ju foli pėr rolin qė duhet ta luante Administrimi Ushtarak nė Kosovė. Me
kėtė urdhėr, i tėrė pushteti nė Kosovė do t“i kaloi njė grupi tė caktuar
ushtarakėsh serbo-malazez, tė cilėt do tė ushtronin pushtetin politik,
ekzekutiv dhe gjyqėsor. Me kėtė rast pasuan ndryshime nė tėrė strukturėn e
kuadrove komandues. Nė krye tė pushtetit ushtarak, pėrkatėsisht tė Shtabit tė
Ri Operativ u emrua ish-shefi i Armatės sė I-rė
kolonel Savo Dėrleviq, duke e zavendėsuar Fadil Hoxhėn i cili mbeti zavendės
i tij. Shef i Shtabit u emrua nėnkolonel Dushan Vukotiq (deri nė atė kohė
ishte zėvendėskomandant i Divizionit 46 jugosllavė), shef i prapavijės u
caktua Stevo Dobėrkoviq (i dėrguar nga shtabi qėndror i Sėrbisė), ndėrsa
komisar politik u emrua nėnkoloneli Gjuro Medenica. Mė 10 shkurt 1945 kjo
komandė bėri riorganizimin e tėrėsishėm tė ushtrisė duke formuar Divizionin e
artilerisė, tė kalorėsisė, tė ndėrlidhjes, grupin operativ tė brigadave,
Divizionin 46, 52 etj. 15
Kjo makineri pushtuese ushtarake nė Kosovė, nė emėr tė "spastrimit"
tė terrenit nga "mbeturinat e fashizmit" dhe
"kundėrrevolucionarėt" vrau e masakroi mijėra shqiptarė anė e kėndė
Kosovės. Veēmas pas vendosjes sė regjimit ushtarak nė Kosovė, pėr shtypjen
dhe shpartallimin e elementeve kryengritėse, Shtabi Operativ i kosmetit i urdhėruar nga SHS i UNĒJ-sė nisi mobilizimin e
shqiptarėve pėr t'i dėrguar nė frontin e Trieshtės dhe Istrės (nė
veriperėndim tė Jugosllavisė), ndonėse mobilizimi i shqiptarėve kishte
filluar qysh nė fund tė dhjetorit 1944 ( me dėrgimin e tyre nė frontin e
Sremit, nė veri tė Sėrbisė ). Mė 11.03.1945 nė Gjakovė u organizua njė
demonstratė e grave, kundėr mobilizimit me
dhunė, tė djemėve, vėllezėrve dhe burrave tė tyre. Si u bė
mobilizimi i dhunshėm i shqiptarėve
pėr nė Frontin e Adriatikut, nė mars - prill 1945 Shtabi Operativ i kosmetit i urdhėruar nga SHS i UNĒJ-sė me qėllim tė shpėrbėrjes sė
bėrthamės sė qėndresės shqiptare nė Kosovė, gjatė muajve mars-prill 1945
mobilizon me dhunė shqiptarėt pėr t“i dėrguar nė frontin e dytė tė
ashtuquajtur tė Adriatikut nė veriperėndim tė Jugosllavisė. Skenaristėt e Masakrės sė Tivarit, pėr
dėrgimin e mobilizuesve shqiptarė nė pjesėt veriperėndimore tė Jugosllavisė,
kishin zgjedhur rrugėn Prizren - Kukės - Shkodėr - Tivar - Dubrovnik -
Rijekė. Pėr kėtė front mobilizuan shqiptarėt nga Vushtrria, Besiana (ish -
Podujeva), Prishtina, Kaēaniku, Ferizaji, Gjilani, Lipjani, Shtimja,
Theranda, Burimi, Peja, Gjakova, Rahoveci, Sharri, Prizreni... etj.16 Sipas kujtimeve tė pleqėve, qė pėrjetuan
kėtė mobilizim tė dhunshėm..., tė mobilizuarit
shqiptarė, fillimisht janė tubuar nėpėr qendrat e rretheve dhe ato komunale e
pastaj, tė organizuar nė njėsi ushtarake, tė komanduara nga oficerė shqiptar,
kanė udhėtuar nė qendrėn e pėrgjithshme mobilizuese (nė kazermat ushtarake)
nė Prizren. Pas sistemimit, shqiptarėt e mobilizuar do tė ēarmatosen, me arsyetimin se armėt do t'i marrin nė Kroaci e Slloveni!
Ēarmatosja, atyre ju ka dhėnė njė sinjal tė keq dhe me
tė drejt ka lindur dyshimi nė pėrgatitjen e ndonjė skenari shfarosės nė
prapaskenė. Kjo psikoz u thellua edhe mė tepėr, atėherė kur u ēarmatosėn edhe
oficerėt shqiptar dhe pėr pėrcjelljen e tyre u ngarkua Brigada XXVII e
divizionit 46-tė serb e njohur pėr terrorizimin e popullit shqiptar gjatė
muajve tė kaluar. Deportimi i
shqiptarėve tė mobilizuar, nga kazermat e Prizrenit u bė nė tri grupime
(eshalone): 1.
Eshaloni i parė qė pėrbėhej nga 3.700 veta, u nis mė 24. 03. 1945 dhe pas
5 - 6 ditėsh arriti nė Tivar, ku iu dorėzua reparteve tė Divizionit tė IX -
tė jugosllavė. Gjatė rrugėtimit, derisa u dorėzuan nė vendin e caktuar, tė
mobilizuarit u keqtrajtuan nė mėnyrė shtazarake nga kriminelėt
serbo-malazezė. Tė mobilizuarit shqiptar nga Tivari do tė nisen pėr nė Istri,
ku fillimisht disa ditė do tė ndalojnė pėr tė pushuar nė ujdhesėn Ēiovė afėr
Trogirit. Dhe ato ditė gjatė kalimit me njė anije tė
vjetėr, nga ujdhesa pėr nė Trogirė, u mbytėn rreth 65 veta, prej tė cilėve 29
qenė vetėm nga Kaēaniku. Si
ndodhi masakra e Tivarit - mė 1 prill 1945 ?! 2.
Eshaloni i dytė i pėrbėrė nga 4.700 veta, u nis dy ditė mė vonė (mė 26
mars) nėn pėrcjelljen e forcave tė Brigadės XXVII dhe mė 30 mars nė Shkodėr
iu dorėzua Brigadės X malazeze 18. Gjatė
marshimit katėr ditor nė rrugėn Prizren - Zhur - Kukės - Puk - Shkodėr,
pėrkundėr lodhjeve e rraskapitjeve tė mėdha nga rruga e gjatė, tė
mobilizuarit u maltretuan e u rrahėn dhe nė shumė vende shumė prej tyre u
vranė... si, gjatė kohės sė pushimit, gjatė kalimit
tė lumejve apo gjatė tentimit tė ndonjėrit prej tyre pėr ta shuar etjen, nė
burimet e ujit. Vrasjet e para u bėnė nė mesnatėn e
26/27 marsit gjatė njė pushimi nėn qiellin e hapur nė Kukės. Me kėtė rast u
vranė njerėzit mė autoritativė nga radhėt e tė mobilizuarve, ishin eprorėt e
njėsive ushtarake ata shqiptar qė komanduan gjatė marshimit nga qendrat
komunale pėr nė kazermat ushtarake tė Prizrenit. Nė mbrėmjen e 27 marsit ky
eshalon arrin nė Fushė - Arrėz dhe sipas njė skenari tė parapėrgatitur mirė,
xhelatėt serbo malazezė, gjatė kohės sė pushimit (nė mesnatėn 27/28 mars)
nėn qiellin e hapur duke fjetur (nė gjumė) i vrasin mizorisht rreth 120 - 140
veta dhe kufomat e tyre u hodhėn nė njė hendek... 19 Edhe pse tė lodhur e tė rraskapitur nga
rruga e gjatė dhe uria, do tė vazhdohet metutje me
rrugėtimin dhe natėn e 28 / 29 marsit tė mobilizuarit do ta kalojnė nė njė
luginė tė rrethuar me pyje nė periferi tė Pukės. Tė nesėrmen shumė veta pėr
shkak tė torturave, helmimeve me ushqim, veshmbathjes sė dobėt... nuk kanė
mundur ta vazhdojnė rrugėn dhe mėngjesi i gjeti tė vdekur. 20
Nė mbrėmjen e 29 marsit, gjatė kalimit tė njė kanioni (lugine tė thellė) te
Ura e Zogut pėrmes njė vagonete - teleferiku tė improvizuar, u hodhėn nė
greminė rreth 50 veta dhe shumica prej tyre gjetėn vdekjen. 21 Nė mėngjesin e 30 marsit, Eshaloni i
dytė ėshtė nisur nė drejtim tė Shkodrės dhe nė Vaun e Spasės meqė ishte ura
e shkatėrruar, lumi ėshtė kaluar me anije tė
improvizuar. Rreth orės 16:00 kolona ėshtė futur nė Shkodėr ku nė tė dy anėt
e rrugėve janė pėrshėndetur nga mijėra shkodranė. Gjatė kėsaj kohe,
shkodranėt sollėn ushqime dhe ujė pėr vėllezėrit e tyre nga Kosova, por,
xhelatėt serbo-malazezė e ndaluan njė gjė tė tilė dhe me
shpejtėsi kolona e tė mobilizuarve u vendos nė njė kazermė nė kodrėn e lartė nė
Shkodėr. Aty kah mesi i natės 30/31 mars eshaloni ėshtė nisur nė
drejtim tė Ulqinit dhe me tė kaluar kufirin (afėr
Ulqinit) kolona ėshtė ndalur gjoja pėr tė pushuar. Me kėtė rast tė gjthė tė
sėmurėt dhe tė plagosurit ndahen nė njė vend tė caktuar, me
arsyetim pėr tė evituar ndonjė epidemi tė mundshme, dhe me premtimin se ata
do tė shėrohen nė ndonjė spital tė Malit tė Zi janė ndaluar aty dhe kurrė mė
nuk ėshtė mėsuar pėr fatin e tyre, ashtu sikurse nuk dihet as pėr fatin e
qindra shqiptarėve tė tjerė qė u ekzekutuan gjatė kėtij rrugėtimi. Pas kėtyre peripetive, eshaloni i dytė,
nėn pėrcjelljen e malazezėve - nė mesditėn e datės 1 prilli 1945 arriti nė
Tivar. Atė ditė tė kobshme rrugėve tė qytetit shihej njė mobilizim i ushtarėve serbo - malazez, tė cilėt vėshtronin me
pėrbuzje kolonėn e gjatė tė shqiptarėve. Kjo kolonė ėshtė ndaluar nė qendėr
tė qytetit (me urdhėr) kinse pėr tė pushuar dhe
ndėrkohė ndodhė njė eksces nė mes tė rojes dhe katėr shqiptarėve, tė cilėt u
penguan qė tė pinė ujė nė njė krua aty afėr. Nga ky konflikt ushtarėt e
urdhėruar derdhin njė breshėri plumbash nė trupat e shqiptarėve, me ē'rast
vriten disa prej tyre. Situata e tensionuar me
qėllim (pėr ta filluar komplotin e pėrgatitur) e shtyri masėn e shqiptarėve
qė tė shtrihen pėr toke, ndėrkohė qė ajo hapsirė ishte vėnė nė shėnjestėr tė
pushkėve dhe mitralozėve qė ishin vendosur nė ēdo qoshe tė rrugėve, dritare
dhe terracė tė shtėpive e nė shkėmbijtė e kodrave pėrreth . 22 Si e
kujton masakrėn e Tivarit dėshmitari Azem Hajdini? Azem Hajdini njėri nga dėshmitarėt e mbetur
gjallė nga Masakra e Tivarit, ngjarjen e krijuar pas ekscesit e kujton si mė
poshtė: "Me tė pėrfunduar tė kėtij akti mizor, meqė ne ishim nė
kolonė pėr 4, nė gjatėsi prej 5-6 km, e ku mundėsia pėr njė shfarosje masive
ishte mė e vogėl, na kanė urdhėruar tė ngritemi nė kėmbė dhe tė qėndrojmė nė
vend me duar tė lidhura mbi kokė. Pas pak na kanė urdhėruar tė ecim drejt njė
ndėrtese tė madhe 3 katshe, i ashtuquajtur Monopol
i duhanit, me njė sipėrfaqe prej afro 300 m2 dhe me oborr tė rrethuar.
Ndėrtesa ishte e rrethuar nga tė 3 anėt me kodra
shkėmbore, kurse oborri ishte i rrethuar me mure tė larta e me rrethoja tė
hekurt, me maje tė prehta, gjė qė krijonte kushte shumė tė volitshme pėr
likuidimin e tė gjithė neve pa marr parasysh a gjendeshim nė oborr apo nė
ndėrtesė. Nė tė hyrė tė oborrit - kujton A.Hajdini - ishin 10 - 15 ushtarė tė
cilėt me shufra hekuri godisnin nė kokė, gjoks apo
nė shpinė ēdo njėrin prej nesh... dhe nga kėto goditje mbetėn tė shtrirė pėr
vdekje rreth 100 - 150 veta. " Pas futjes sė shqiptarėve brenda nė
ndėrtesė (rreth 1000 veta) dhe brenda oborrit tė rrethuar me
mure ( 2.200 - 2.500 veta ) dhe njė pjese tjetėr tė mbetur nė rrugė para
oborrit, rreth orės 14.00, ata do tė sulmohen nga tė katėr anėt. Shtihej me
te gjitha llojet e armėve tė zjarrit si: me pushkė automatike, mitralozė,
mortaja dhe bomba dore, revole etj, kėshtu qė brenda njė ore, gjithė masa e
grumbulluar nė ato hapsira nuk mbeti nė kėmbė. Me kėtė rast oborri dhe sheshi
u shndėrrua nė lumė gjaku qė i ngjante njė kataklizme tė vėrtetė, ndėrsa
ndėrtesa u shndėrrua nė gėrmadhė, me qindra kufoma
shqiptarėsh brenda saj. Kėsaj masakre makabre arritėn t'i shpėtojnė kryesisht
ata qė u gjendėn nė ndėrtesė dhe ndonjėri, qė kishte rėnė nė tokė para se tė
filloj sulmi. 23 Xhelatėt e pashpirt, pėr tė
identifikuar tė plagosurit qė kishin shpėtuar nga trupat e pajetė tė shokėve
tė tyre, nė emėr tė shtabit lėshuan njė proklamatė nė tė cilėn thuhej: a)
Informohen tė gjithė ata qė kanė mbetur gjallė ose tė plagosur se komandanti
suprem i UNĒ, shoku Tito ka urdhėruar ndėrprerjen e zjarrit dhe tė gjithė i
ka falur - pavarėsisht prej gabimeve qė i kanė bėrė !!! b) tė gjithė tė
plagosurve do t“u jepet ndihma mjekėsore dhe sipas nevojės do tė dėrgohen nė
shėrim, prandaj tė gjithė ata tė ngriten nė kėmbė dhe tė skajohen. c)
kėrkojmė tė brohoritni parullat: Rroftė shoku Tito, Rroftė
bashkim-vėllazėrimi, Rroftė ushtria nacional-ēlirimtare... !!!
24
Duke menduar se thirrjet e proklamatės ishin tė vėrteta, shumica e tė
plagosurve do tė ngriten nga vendi pėr tė kėrkuar ndihmė mjekėsore. Por..,
ēka ndodhi...?! Ushtarėt mizorė nė vend tė ndihmės mjekėsore, u vėrsulėn si
bisha mbi ta dhe i masakruan pamėshirshėm. Ky asgjėsim barbarė zgjati deri nė
orėt e mbrėmjes, tė datės 1 prill, kur nė vendin e krimit do tė vijnė njė
grup oficerėsh tė prezentuar si dalmatinė.
Kėtė ngjarje dhe ajo ēka pason nė vijim A.Hajdini e kujton kėshtu: Pas kontaktit qė vuri (Isuf Halili nga Radisheva qė
kishte dal i pari pėr tė kontaktuar me njėrzit qė u prezentuan si dalmatin e
qė apelonin pėr tė dalė nga ndėrtesa), si dhe pas premtimeve qė morėm se nuk
do tė ketė vrasje, edhe ne tė tjerėt vendosėm ta lėshojmė ndėrtesėn.
Nė vijim dėshmitari Hajdini pėrkujton: Me
tė dalur nė oborr, vėrejtėm njė rrethim tė madh nga ushtarėt serbė e
malazezė, por edhe njė skenė tė llahtarshme para nesh, ku shtriheshin me
mijra tė vrarė e tė plagosur. Pamje trishtuese ofronin sidomos gjėsendet e
mprehta si bajonetat, sėpatat, tėrfurqit shkopinjtė, qė kishin mbetur tė
ngulitura nė gjoks, stomak apo gjymtyrė tė tjera tė trupit. Nė atė grumbull
njerėzish tė kryqzuar si kubiku i druve njė mbi njė, nuk mund tė dallohej se
kush ėshtė kush, ku e ka kokėn e ku kėmbėt apo trupin. Kishte shumė tė
plagosur qė vuanin duke vajtuar, kėrkonin ndihmė, klithnin e ēka jo tjetėr.
Ėshtė vėshtirė tė pėrshkruhet gjithė ajo skenė e tmerrshme, kur tė plagosurit
qė u shkonte gjaku rrėke, kėrkonin ndihmė e nuk ishin nė gjendje t'u ndihmojmė.
Ishte shumė vėshtirė pėr ne qė mbetėm gjallė detyrimi tė qėndrojmė nė kėmbė
mbi kufoma. Edhe ne qanim sė bashku me tė plagosurit tė cilėt shpesh
klithnin: ndihmom vėlla, e mos shkel
mbi varrėn time, vėlla, ma jep njė pikė ujė, ma hiq sopatėn, tėrfurkun, thikėn nga gjoksi, mė nxirrė prej kufomave etj, etj . Nuk ishin tė rralla edhe lutjet: vėllazėr, mos na leni nė duar tė kėtyre
xhelatėve, na mytni ju
!! Tė shtėrnguar nga tė gjitha
kėto kėrkesa, edhepse ishim tė rrethuar nga qindra ushtarė tė armatosur, ne megjithatė u pėrpoqėm qė sado - pak t'u japim ndihmė
duke i nxjerrur tė plagosurit nga kufomat. Por, atė moment kur na kanė
diktuar se po u ndihmojmė, ushtarakėt dhanė urdhėr tė ri kėrcnues se ēdo kush
qė tenton t'ju ndihmojė ose qė shmanget nga turma qė qėndronim nė kėmbė, do
ta zė plumbi. Poashtu dėnohet me vdekje ēdo i
plagosur qė tenton t'u bashkangjitet atyre qė kanė mbetur gjallė nė
ndėrtesė. Nė kėtė rrėfim rrėnqethės
plaku Hajdini thotė se i ka njohur disa tė plagosur dhe tė vrarė nė kėtė
masakėr barbare:
tė plagosurit duke kėrkuar ndihmė njoha Asllan Mustafėn
nga Tėrnavci, Bislim Pajazitin nga Krasimovci, Bejtė Bislimin nga Kryshefci e
disa tė tjerė, emrat e tė cilėve tani nuk mė kujtohen. Ndėr
kufomat nė oborr njoha Sinan Avdiun nga Tėrnavci, Hysen Zeqėn nga Kuēica, njė
djal tė ri nga Rakinica, tre tė tjerė nga Kopiliqi, dy shokė nga Prekazi e tė
tjerė.
26 Mobilizimi
i kryesve tė krimit pėr zhdukjen e krimit! Pėr tė humbur gjurmėt e kėsaj vepre
mizore, u mobilizuan tė gjitha njėsitė ushtarake serbo - malazeze, qytetarė e
punėtorė tė kėtij nacinaliteti dhe me kamionė,
vagoneta, qerre etj, gjatė tėrė natės sė ½
prillit i bartėn kufomat dhe tė plagosurit (bashkė!!!) dhe i transportuan nė
drejtim tė Tivarit tė vjetėr, tek njė vend (humnerė) nė mes shkėmbinjėve tė
bregdetit. Kufomat e shqiptarėve fillimish u dogjėn e pastaj u hudhėn nė
humnerė, ndėrsa pjesa tjetėr do tė varrosen ...!!! Sipas burimeve arkivore rezulton se
nė Tivar, mė 1 prill 1945 u vranė e u masakruan mizorisht
rreth 1700 shqiptarė, 27 ndonėse nga kujtimet e dėshmitarėve qė pėrjetuan
kėtė masakėr, rezulton qė ky numėr tė jetė mė i madh...28 Mė 20.IX.1996 TV norvegjeze ka kumtuar njė lajm pėr
zbulimin e njė varreze masive afėr Tivarit me 2 mijė viktima tė shqiptarėve
tė vrarė mė 1 prill 1945. Kjo ngjarje tragjike pėr popullin
shqiptar, edhe pse ndodhi larg opinionit tė atėhershėm, ishte e qartė se u
pėrgatit nga kreu i udhėheqjes jugosllave edhe pse
mė vonė Aleksandėr Rankoviēi me kompani, kėtė ngjarje do tė pėrpiqet ta
cilėsoj si incident tė rėndė tė shkaktuar me fajin e vet shqiptarėve !! 29 Edhe pas
masakrės sė Tivarit, vazhdoi dhunshėm mobilizimi i
shqiptarėve Edhe pas kėsaj masakre qė ndodhi me
grupin e dytė, dėrgimi i shqiptarėve pėr nė Frontin
e ashtuquajtur tė Adriatikut vazhdoi edhe mė tutje. 3.
Grupi (Eshaloni) i tretė, me 2700 veta, nga
Prizreni u nis mė 27 mars 1945 dhe u shoqėrua nga Brigada famkeqe XXVII.
Shumė shqiptarė tė mobilizuar nė kėtė grup, gjatė rrugėtimit tė gjatė e tė
mundimshėm, pėr mungesa tė ushqimit e tė higjienės u sėmunė rėndė nga tifoja
dhe pėr pasojė dhjetra prej tyre vdiēėn rrugės. Mė 1 prill (ditėn kur nė
Tivar - u masakruan pamėshirė shqiptarėt e grupit tė dytė) kėtij eshaloni
gjatė kalimit tė lumit Buna, iu pėrgatit njė incident me
ē'rast u vranė disa prej tyre. Ndėrkaq nė mbrėmjen e 2 prillit ky grup arriti
nė Tivar dhe iu dorėzua Divizionit tė IX-tė dalmatin. Nga Tivari me anije u transportuan nė Dubrovnik, ku u vendosėn nė
disa objekte me destinime tė ndryshme, mirėpo njė grup prej 800 vetash qė
ishin vendosur nė njė depo baroti, nė njė mėngjes u gjetėn tė ngulfatur nga
njė lloj helmi dhe vdiēėn tė gjithės sa ishin aty 30. Duke u bazuar nė shifrat e sipėrthėna
delė se gjatė muajit mars 1945, pėr nė front tė Adriatikut janė mobilizuar
11.100 shqiptarė, ndėrkohė qė organet zyrtare evidentojnė njė numėr mė tė
vogėl (7.420 veta). Gjatė muajit mars 1945 (pėr kėtė front) u mobilizuan
dhunshėm edhe dy grupe shqiptarėsh, nga trevat etnike tė Maqedonisė
perėndimore. Mobilizimi
i dhunshėm i shqiptarėve pėr nė frontin e Adriatikut
- prill 1945 Mobilizimi i
shqiptarėve tė Kosovės dhe dėrgimi i tyre pėr nė Frontin e ashtuquajtur tė
"Adriatikut", ka vazhduar edhe gjatė muajit prill 1945. Qė nė fillim tė kėtij muaji, Shtabi
Operativ i Kosovės i pėrbėrė kryesisht nga serbo-malazezėt, lėshoi urdhėresėn
( Zonave ushtarake - Sh.B ) pėr ndjekjen dhe kapjen e tė gjithė dezertorėve
shqiptarė ( nga Brigadat Kosovare - Sh.B ) por edhe tė tjerėve qė ishin tė
aftė pėr luftė dhe prėgatitjen e tyre pėr t'u rreshtuar (moblizuar) nė
repartet e Armatės sė IV-tė jugosllave. Ky aksion i ndėrmarrė nė emėr tė
"spastrimit tė terenit nga forcat reaksionare" pasoi me vrasje e
likuidime tė shqiptarėve kudo qė ishin, ndėrkohė qė radhėt e grupeve
nacionaliste nė shumė anė tė Kosovės u rikonsoliduan pėr ta mbrojtur
popullatėn nga ekspeditat e pėrgjakshme tė divizioneve serbo-malazeze. Ato
ditė prilli, Prizreni (me rrethinė) si njė nga
qytetet me peshė mbarėkombėtare nė histori, meqė ishte epiqendėr e
mobilizimit, kalonte momente tepėr dramatike qė tė kujtonin barbarinė serbe
tė viteve 1912-13, tė kryera nė
fshatrat eVėrrinit, Opojės dhe tė Lumės. Sipas dokumenteve arkivore, nė Zonėn
Ushtarake tė Prizrenit ( ku pėrfshiheshin Suhareka, Rahoveci dhe Dragashi -
Sh.B ) operonin Brigadat II dhe IV kosovare dhe Brigadat serbe tė Divizionit
46-tė. Nė rrethinat e Prizrenit, nė Vėrri, Has e nė Kabash, operonin
batalionet e Brigadės sė IV-tė kosovare dhe repartet e Brigadės XXV serbe, tė
cilat shtriheshin edhe nė Rrafshin e Opojės (komuna e Dragashit). Kėto
Brigada famėkeqe, duke i zbatuar urdhėrat e Shtabit
Operativ tė Kosmetit - pėr mobilizimin e shqiptarėve, pasi vunė nė njė
shetrrethim tė plotė Prizrenin dhe fshatrat e Vėrrinit, tė Hasit, Pėrdrinit,
Kabashit dhe tė Opojės, terrorizonin egėrsisht popullatėn e pafajshme dhe
arrestonin tė gjithė meshkujt prej moshės 18-60 vjeē. Nė kėtė fushatė tė egėr, vetėm mė 17
prill nė Prizren u dogjėn shumė shtėpi dhe u arrestuan mbi 400 veta, tė cilėt
iu dorėzuan organeve tė OZN-sė. Listat e tė arrestuarve pėrpunoheshin nėn
mbikqyrjen e Komitetit tė PKJ tė Prizrenit. Deri mė 19 prill nga
fshatrat e Prizrenit u arrestuan mbi 1300 veta 31,
dhe sipas tė dhėnave tė mbledhura nė teren prej tyre 195 mashkuj ishin nga
fshatrat e Vėrrinit. Arrestimet mė tė mėdha tė pėrcjella me
dhunė, rrahje e vrasje, u bėnė nė Zhur, Billushė, Kobajė, Lybeēevė, Jeshkovė,
Leskovec, Vlashnje dhe nė Vėrmic 32. Nė kėtė periudhė tė mobilizimit u arresutan
edhe shumė kuadra shqiptar, qė pėrbėnin organet e pushtetit lokal dhe nė vend
tė tyre emroheshin njerėzit e dėgjueshėm. Shumė shqiptar duke iu shmangur
mobilizimit iu bashkuan radhėve tė grupeve tė rezistencės (Ēetave
nacionaliste). Ta zėmė nė trevėn e Vėrrinit pjesa mė e madhe e mashkujve (qė
iu shmangėn kthetrave serbe) iu bashkuan Ēetės nacionaliste tė udhėhequr nga
Destan Berisha nga fshati Billushė ( tani Kushtrim). Nė kėto rrethana tė jashtėzakonshme, nė
muajin prill 1945, nė kazermėn ushtarake tė Prizrenit u grumbulluan (nėn
tytat e pushkėve) mijėra shqiptarė, tė cilėt tė ndarė gjithashtu nė tri grupe
(eshalone) u nisėn drejtė brigjeve tė Adriatikut.
1. Grupi (eshaloni) i parė - me 1.506 veta, nga Prizreni pėr nė Tivar u
nis mė 19 prill, i shoqėruar nga repartet e batalionit tė I-rė tė Brigadės
XXVI dhe Kompanisė sė zbulimit tė Divizionit tė 46-tė serbė. Gjatė rrugės, nė
Shkodėr dy veta vdiqėn nga tifoja, me ē“rast
sė bashku me shqiptarėt e pėsoi edhe njė roje serbe nga repartet pėrcjellėse. 2.
Grupi (eshaloni) i dytė - me 2.601 veta, u nis
mė 20 prill nėn mbikqyrjen e Brigadės XXV dhe tė kompanisė sė zbulimit tė
Divizionit 46 serbė. Rrugėtimi i gjatė dhe i mundimshėm bėri qė disa shqiptar
tė dezertojnė. Ndėrsa gjatė kalimit tė lumit Buna u mbytėn 17 shqiptarė dhe 1
ushtar serb nga repartet pėrcjellėse. 3. Ndėrkaq, mė 24 prill u nis grupi ( eshaloni) i tretė - me 1.216 veta, i pėrcjellur nga Brigada XXVI 33. Sa
shqiptarė u mobilizuan me dhunė pėr nė Frontet: e Sremit dhe tė Adriatikut?!
- Nga kėto shifra rezulton se gjatė
prillit, janė mobilizuar 5.323 shqiptarė, ndėrsa pushteti serb, evidenton
vetėm 4.300 veta. Tė gjitha kėto grupe - eshalone ( tė
marsit - prillit 1945 ) u dorėzuan nė repartet e Armatės sė IV-tė jugosllave
dhe me anije u deportuan nė shumė vija tė frontit nė Slloveni e Kroaci,
prej nga qindra - mijėra shqiptarė nuk u kthyen kurrė nė shtėpitė e tyre Sa shqiptarė u mobilizuan
dhunshėm nė janar - prill 1945...?! Gjatė muajve mars - prill 1945, pėrmes
rrugės Prizren - Kukės - Shkodėr - Tivar ( pėr nė Frontin e Adriatikut ) janė
deportuar ( mobilizuar ) 16.423 shqiptarė nga Kosova, kurse rreth 4.600 tė
tjerė u dėrguan nga viset etnike shqiptare tė Maqedonisė. Ndėrkaq, nė janar 1945
pėr nė Frontin verior ( tė Sremit ) janė mobilizuar rreth 18.500 shqiptarė nė
pėrbėrje tė Brigadave kosovare dhe 5000 tė tjerė nga Maqedonia. Nga kėto
shifra rezulton se gjatė muajve janar - prill 1945, janė mobilizuar dhunshėm
rreth 44. 523 shqiptarė nga Kosova dhe viset tjera etnike, pėr nė frontet e
ashtuquajtura tė Sremit e tėAdriatikut. ______________________________________________________________ Referencat 1 S.Gjakoviq - Sukobi na Kosovu, Beograd 1984, fq.45,55,57) 1/1 M.Shatri - "Kosova nė LDB 1941-1945", fq. 109-110
) 1/2 Dr.I.Hoti - Formimi i njėsiteve tė armatosura tė LNĒ-sė dhe
veprimtaria e tyre, (fejtoni) Zėri 15.X.2003, fq.25. 2 Historia
e popullit shqiptar II, Prishtinė 1967, fq.808. / Dr.I.Hoti-artikulli i
cituar, fq.25. 3
Dr.D.Bislimi - Formacionet politik-ushtarake nė Kosovė 1941-1945, Prishtinė
1997, fq.209 /.Prof.ddr.Izber Hoti - Kosova dhe viset tjera etnike shqiptare
nga kapitullimi i Italisė fashiste deri nė fund tė
nėntorit 1944 (Fejtoni) Zėri 16.X.2003, fq.18 /Dr.Daut Bislimi:vepra e
cituar, fq.196. 4
Dr.I.Hoti - Tė dhėna tė panjohura pėr Luftėn e Dytė botėrore nė Kosovė
(1941-1945), Prishtinė 1999, fq178. (k.nr.21/69,dok.nr.1281) 5
Dr.I.Hoti-artikulli i cituar, fq15. 5/1 AVIIB K 223/225. D. 4. F1/F2 d.
153/156. 1950. Dr. M. Pirraku: Pėr
kauzėn shqiptare 1997 - 1999, Prishtinė 2000, fq.108. 5/2 Shih Dr.Muhamet
Pirraku: Mulla Idris Gjilani dhe Mbrojtja Kombėtare e Kosovės Lindore 1941 -
1951, fq.149 -159 ) Dhe Rėndėsia e Shtabit Suprem tė Kosovės nė
ndėrkombtarizimin e ēėshtjes sė Kosovės (dhjetor 1944-tetor 1945) - Botuar nė
www.pashtriku.org 5/3 (Shih Dr.Muhamet
Pirraku: Mulla Idris Gjilani dhe Mbrojtja Kombėtare e Kosovės Lindore 1941 -
1951, fq.163 -164). 5/4 ( Po aty fq.164 ) Komunistja
shqiptare Melihate Hoxhiq-Deda dėshmon se. Tė dhėnat burimore tregojnė se
komandantė tė reparteve jugosllave (nėnkupto, edhe maqedonase), kishin
direktiva tė fshehta qė tė vrisnin sė paku 50 pėr qind tė popullsisė
shqiptare. Ky reagim ishte si pasoje e vrasjes sė 128 shqiptarėve nė Bllacė
tė Kaēanikut mė 16 dhe 17 nėntor tė vitit 1944 (Marrė nga teksti i dr.Muhamet Pirrakut Ripushtimi jugosllav i
Kosovės-1945). 5/5 ( Po aty fq. 214 -215) 5/6 (Po aty fq.235-236) 6 Dr.H.Bajrami-Kosova (20 shekuj te identitetit te saj)
Prishtine 2001, fq.86. * Vetėm nė Bllacė tė
Shkupit u masakruan mbi 130 burra gra fėmijė e pleq!!!, 7 Dr.M.Pirraku:Kumtesė - Revolta eBrigadės sė shaban Palluzhės-
kthesė historike nė luftėn e popullit shqiptar pėr liri, ALK-Kosovapress10
mars 2001, fq.5. 8 Dr.M.Pirraku-Kryengritja e Drenicės 21.01-21.02.1945 ( Kumtesė
21 shkurt 2001,Prishtinė) * OZN-a -
Odelenje za Zastitu Naroda (Dega e Mbrojtjes sė Popullit) - u formua me 14
maj 1944. Ajo veproi nė kufirin e seksionit tė Mbrojtjes Popullore tė KANĒJ,
e cila kishte tė drejtat dhe detyrat e Qeverisė. OZN-a ishte e organizuar nė
parime ushtarake. Ky formacion shfarosės pėr shqiptarėt, nė Kosovė u formua
mė 1 shtator 1944 nga Aleksandėr Rankoviqi, i cili pėr kėtė qėllim kishte ftuar
nė Vis Miladin Popoviqin, Dushan Mugoshėn dhe Spasoje Gjakoviqin. Nė radhėt e
OZN-ės ishin edhe tre anėtarė tė Komitetit Krahinor tė Kosovės: Ali Shukriu,
Ēedo Mijoviq dhe Sahit Bakalli. Pas formimit tė tė ashtuquajturės Qeveri e
Jugosllavisė Demokratike nė mars 1945-OZN-a hyri nė pėrbėrjen e Ministrisė sė
Punėve tė Brendshme, kurse mė 1946 u shndėrrua nė UDB (Uprava Drzhavne
Bezbednosti-Drejtoria e Sigurimit tė Shtetit) qė tani quhet DB (Drzhavna
Bezbednost-Sigurimi i Shtetit). OZN-a qe dhe mbeti
njė mekanizėm monstruoz pėr luftimin e veprimtarive liridashėse tė tė gjithė
popujve tė ish-Jugosllavisė pa pėrjashtim, por nė mėnyrė tė veēantė kundėr
atyre shqiptarė. 9
Sh.Braha-Rifat L.Berisha, figurė e shquar kombėtare, Tiranė 1998, fq.165. 10
A.Bytyqi-Terrori shtetėror dhe gjenocidi serbo-malazias nė Kosovė 1878-1991,
Prishtinė 2001, fq.83/85; /Dr.M.Pirraku-Kumtesė e cituar, fq.6. 11 Po aty,
fq.102/102 dhe Dr.H.Bajrami-Vepra e cituar fq.86 12
Dr.M.Pirraku-Kumtesa e cituar, fq.7. 13 Po aty 14 Dr.M.Pirraku-Ripushtimi jugosllav i Kosovės 1945, Prishtinė
1992 fq.106. Dr.M.Pirraku-Kumtese /Revolta
eBrigades se Sh.Polluzhės
, Kosovapress 10.03.2001. 15 Sh.Braha
- Gjenocidi serbomadh... fq.458 16
A.Hajdini - Tragjedia e Tivarit, 1990 fq.3 18
M.Shatri-Kosova nė LDB, fq.224 19 Revista
Koha-Nr.144,12 mars 1997, f.39 20 Po aty 21 Po aty 22
A.Hajdini - Tragjedia e Tivarit, fq.13 23 Po aty,
fq.15-17 24 Revista
Koha, nr.146,26 mars 1997, fq.41 25
A.Hajdini- vepra e cituar 26 Po aty 27 Nė
raportin e prof.Ymer Berishės dėrguar Misionarit anglez Hadson mė 22.X.1946
nė Tiranė, thuhet se nė Tivarė janė vrarė 1670 veta. 28 Azem
Hajdini, qė kishte pėrjetuar Masakrėn e Tivarit, deklaron se me 26 mars 1945 nga Prizreni pėr nė frontin e Trieshtės (nė
eshalonin e dytė) janė nisur 4.700 shqiptarė dhe masakrės sė kryer nė Tivarė
mė 1 prill 1945, i kanė shpėtuar 810 veta. Nga kjo dėshmi del se gjatė
marshutės nga Prizreni - deri nė Tivarė janė vrarė e zhdukur pa gjurmė 3.890
shqiptarė...!!! 29 L.Nasi -
Ripushtimi i Kosovės..., fq.177 30 AIHU,
k.1341, dt. 8.VI.1945 31
Dr.M.Pirraku - Ripushtimi i Kosovės..., fq.144 32 Mė 16
prill 1945 njėsit e Brigadės sė 25-tė serbe, nė bashkveprim me komandėn e vendit nė Prizren bėnė konfiskimin e
pasurisė sė tė katėr tė mobilizuarve zhurjanė. Me kėtė rast u morėn: "1 ka, 16 dele, 14 qengja, 3 dhi, 1 cap, 100 kg. misėr dhe
20 kg grur". (Po aty fq.136 - nga AVII Nr.9-1/4-9-6/4,
K-1341, 10.IV.1945) 33
Dr.M.Pirraku - Ripushtimi jugosllav i Kosovės, fq.145 |