Me rastin e 40 vjetorit të demonstratave të vitit 1968

Konteksti politik i Kërkesave të

Demonstratave të vitit 1968

Sh k r u a n: Prof.Dr.Muhamet Pirraku - Prishtinë, 24. 11. 2008

_________________________________

Konteksti politik i kërkesave të Demonstratave shqiptare të vitit 1968 nuk mund të kuptohen jashtë kornizave të frymës politike të “Lëvizja e së majtës së re” në Francë, në Gjermani, në Angli, me ndikim fillestar edhe në Demonstratat e Beogradit, në fillim të qershorit 1968. Dallohen nga këto me frymën e qartësuar popullsitë gjithëshqiptare të Doktrinës politike gjithëkombëtare të Enver Hoxhës, të spikatur veçanërisht nga korriku i vitit 1966.

Vërtet, Brezi shqiptar i ’68-tës u krijua në bankat e shkollave të mesme në qytetet e Kosovës dhe në fakultetet e Prishtinës e gjetkë në Jugosllavi, nga kapërcyelli në vitet’60. Deviza politike e shoqërore e këtij brezi mund të përmblidhet në një fjali të vetme: Dielli lind dhe perëndon në Shqipëri! Këtë koncept të të menduarit politik e sollën në Kosovë veprimtarët e Lëvizjes Irredentiste Shqiptare të fillimviteve të ’50: Qerim Ukë Ozdrimi, Hysen Thaçi, Skënder Kosova, Aziz Zhilivoda, Ajet Haxhiu, Bajram Rexha, Shaban Braha, Dervish Shaqa, Salih Shatri e të tjerë, por e fuqizuan mesazhet politike të përcjella në etër, fillimisht përmes Radio Tiranës - Kukësit dhe më vonë edhe përmes Televizionit Shqiptar.

Nga fundi i viteve të 50-ta, pikërisht më 1957, zuri themel organizimi politik ilegal shqiptar i Kosovës pikërisht me formimin e “Lëvizjes Revolucionare për Çlirimin dhe Bashkimin e Shqiptarëve” në krye me profesor Kadri Halimin. Programi politik i kësaj organizate u mbështet mbi platformën politike të Lëvizjes Irredentiste të viteve ‘50 të rimotivuar me kërkesa të reja. Kjo tërthorazi del edhe nga Takimi Qerim Uka – Enver Hoxha, më 2 janar 1963. Hoxha, i cili për kohën ishte shteti vet, Çështjen e Kosovës e quajti plagë të dhembshme për çdo shqiptar, ”e cila do të shërohet vetëm kur kjo çështje të zgjidhet drejt, në bazë të aspiratave të kosovarëve”.

Mbështetur mbi këtë koncept që dominonte në mendimin politik të gjeneratës së re në Kosovë, në shtator të vitit 1963, u ngrit “Komiteti revolucionar” nën drejtimin e Adem Demaçit. Kjo organizatë gjatë konsolidimit do të riemërtohet: “Lëvizja Revolucionare për Bashkimin e Shqiptarëve”, realisht si vazhdimësi e asaj nga viti 1957. Në nenin Një të Statutit, të aprovuar në mars të vitit 1964, midis të tjerash, saktësohej: “Qëllimi i parë dhe i fundit i Lëvizjes sonë asht – çlirimi i krahinave shqiptare, t’aneksueme prej Jugosllavisë dhe bashkimi i këtyne krahinave me nanën e vet – Shqipninë”. Kjo kërkesë, veçanërisht nga mesi i gushtit të vitit 1964, kur u privua nga jeta mësuesi Fazli Greiçevci dhe pas përfundimit të Procesit gjyqësor, për Lëvizjen e Adem Demaçit, do të bëhet kërkesë politike jetësore e rinisë shkollore, studentore dhe e masave shqiptare në përgjithësi.

Nga mesi i vitit 1966, pikërisht me përpjekjet për demaskimin gjithëjugosllav zyrtar të Fraksionit antitoitist të Rankoviqit serbomadh, shënoi filli i gjysëmlegalizimit të kërkesës shqiptare për të drejta të barabarta me popujt e tjerë të Jugosllavisë, mbështetur në të drejtën për vetëvendosje të fituar me Luftën Antifashiste Nacionalçlirimtare. Hapi i parë në këtë drejtim do të bëhej me ngritjen e statusit autonomi në statusin republikë të Kosovës, ndonëse Tirana zyrtare ende nuk kishte guxim të mbështeste hapur këtë kërkesë, pikërisht nga frika se mund të bashkohej reaksioni shqiptar antikomunist i trupëzuar në kujtesën balliste me linjën jugosllave komuniste të trupëzuar në titoizëm kundër rrugës revolucionare shqiptare të linjës marksiste-leniniste të trupëzuar në enverizmin popullist. Kjo qartë shihet nga tezat e Enver Hoxhës, të 23 korrikut 1966, për artikullin “Kush përgjigjet për krimet e gjenocidit të kryera në kurriz të popullsisë shqiptare të Kosovës e të Rrafshit të Dukagjinit, të Malit të Zi dhe të Maqedonisë”, në fund të të cilave shënoi porosinë: “Përveç të dhënave që kemi ne e që do t’i përdorim, të pyeten edhe shokët kosovarë për ndodhi të veçanta për ato çështje që përmenda më lartë, për të qenë më shumë të saktë”.

Zhvillimet e më vonshme treguan se Enver Hoxha, në vijimësi, doktrinën e vet politike për çlirimin dhe ribashkimin e Shqipërisë Etnike e mbështeti në patriotizmin e inteligjencies patriotike kosovare. Koncepti “kosovar”, për Enver Hoxhën, përfshinte shqiptarët nën robërinë jugosllave. Në direktivën e tij: “Çështja e Federatës Jugosllave duhet të lidhet ngushtë me Çlirimin e popujve të Jugosllavisë”, të datës 1 gusht 1966, midis të tjerash, saktësonte: “Shqiptarët e Kosovës nuk duhet të gënjehen dhe të braktisin rrugën revolucionare. Kjo është e vetmja rrugë e çlirimit të tyre dhe e vetëvendosjes. Të luftohet që tani ‘për me u bashkue me Shqipërinë’, kjo nuk të nxjerr në shteg. Kosovarët janë patriotë të flaktë dhe bashkimi me Shqipërinë ka qenë e është ideali i jetës së tyre, por për këta ka vetëm dy rrugë, rruga revolucionare dhe rruga reaksionare – shoviniste. E para është rruga e luftës, tok me popujt e Jugosllavisë. Kjo rrugë e çon popullin shqiptar të Kosovës në të drejtën e vetëvendosjes dhe deri në bashkimin me atdheun, Shqipërinë.

Rruga tjetër është aventurë; në këtë rrugë, qoftë edhe duke luftuar, shqiptarët e Kosovës do të bëhen preja e reaksionit jugosllav. Republika Popullore e Shqipërisë nuk mund t’u vejë në ndihmë, duke i shpallur luftë shtetit jugosllav. Vetëm në rast se shteti jugosllav atakon ose sulmon Republikën Popullore të Shqipërisë, atëherë ndryshon situata si për ne ashtu edhe për kosovarët dhe ky ndryshim bëhet përsëri në rrugën marksiste-leniniste, revolucionare pse Republika Popullore e Shqipërisë lufton kundër agresorit”.

Vërtet, pozita e Shqipërisë në konstelacionin ballkanik, evropian e botëror ishte tepër e keqe, ndaj Tirana zyrtare, më saktë Enver Hoxha, do të përkrah me dorëza edhe kërkesat legale institucionale të organeve politike e qeveritare të Krahinës Autonome të Kosovës e Metohisë për statusin republikë në kuadër të Jugosllavisë. Mbështetja e vakët e kësaj kërkese vinte si rezultat i faktit se Tirana zyrtare nuk kishte besim me mbulesë në qëndrueshmërinë në ato kërkesa të forcave politike “titoiste” të Kosovës. Kjo del edhe nga Direktivat e Enver Hoxhës, më 19 shtator 1966: “Fitorja e popullit të Kosovës deri në vetëvendosje duhet të vijë dhe të organizohet, në një rrugë të gjatë, plot vuajtje, mundime dhe sakrifica nga vetë populli dhe jo nga këta krerë të shitur shqiptarë. Populli i Kosovës mund të udhëhiqet drejt në këtë rrugë e të fitojë të drejtat e tij të plota, vetëm nga revolucionarë të vërtetë shqiptarë kosovarë. Kjo është konditë absolutisht e domosdoshme për sukses. Të dhënat që dihen janë këto: Kosova e viset e tjera shqiptare në Jugosllavi, pjesë të Shqipërisë, u shkëputën nga mëma e tyre prej fuqive imperialiste dhe iu dhanë mbretërisë serbe. Kosova është shqiptare, mbetet shqiptare dhe i përket Shqipërisë”- saktësonte Enver Hoxha, dhe pasi hodhi dritë mbi rrethanat historike që ndikuan në faktin se pse, pas fitores mbi nazifashizmin, “Populli i Kosovës nuk u pyet për të ardhmen e tij”, sikur e riqartësoi udhëzimin e më hershëm për patriotët kosovarë: “Populli i Kosovës duhet të kuptojë në mënyrë të qartë, se RP e Shqipërisë nuk mund ta atakojë ose ta sulmojë Jugosllavinë. Në qoftë se Jugosllavia atakon Shqipërinë, ai është problem tjetër. Shqipëria do të mbrohet, do të luftojë dhe do të fitojmë. Atëherë edhe problemi i Kosovës do të vihet krejt ndryshe”.

Në frymën e doktrinës politike gjithëshqiptare populliste të tij, Enver Hoxha u ligjëroi edhe pjesëmarrësve shqiptarë e serbë nga Kosova në Simpoziumin për Skënderbeun, më 15 janar 1968, në Krujë: “Ne ju përshëndesim ju, si përfaqësuesit e inteligjencies kosovare dhe si bij të asaj pjese heroike të popullit shqiptar të Kosovës që ne e duam shumë. Ju jeni shqiptarë dhe ne jemi shqiptarë, jemi pra një popull. Qiejt mund të rrëzohen, por e vërteta që ju jeni vëllezërit tanë e që ne jemi vëllezërit tuaj, pse kemi një mëmëdhe, një atdhe, nuk lëviz. Furtuna të tmerrshme kanë kaluar mbi popullin shqiptar. Mundet edhe nesër të bëjnë vaki gjëra të tilla, por populli shqiptar nuk do të robërohet tani më nga kurrkush. Nuk ka forcë në botë që ta ndalojë popullin shqiptar të rrojë i bashkuar, i lirë, i pavarur e sovran. Këtë e kanë vërtetuar kohët e lashta dhe kohët e reja. Po ta lypin rrethanat, këtë do ta vërtetojnë edhe kohët e ardhshme. Ne nuk mund të mos i themi këto të vërteta të mëdha, ndryshe do të bënim një krim. Këto që po jua them tash juve, ia kam thënë edhe Titos, kur u poqa me të për herë të parë më 1946 në Beograd. Ai më dëgjonte dhe, kur mbarova, më pyeti se ç’mendoja unë për Kosovën. Unë i thashë: - Kosova është shqiptare, i përket Shqipërisë dhe duhet t’i kthehet Shqipërisë”.

Në fund të notesit, Enver Hoxha konstatoi: “Nga përshtypja që pata më duket se ata dëgjuan me vërejtje të madhe, fytyrat e tyre ishin shumë ekspresive. Në dukje u ndanë si të kënaqur. Një gjë është e sigurt dhe do të ngjasë, këto që thashë unë, ata do t’i përhapin në Kosovë. Kjo do të jetë pozitive”.

Vërtet, ashtu dhe ndodhi. Fjalët e Enver Hoxhës shkuan vesh më vesh, në çdo vatër shqiptare. Porosi të veçanta, udhërrëfyese politike për inteligjencien patriotike dërgoi edhe për pjesëmarrësit nga Tirana në Simpoziumin për Skënderbeun, në fillim të muajit maj 1968, në Prishtinë. Ardhja e dijetarëve tiranasë, misionarë të Enver Hoxhës, për habinë e tyre, në Prishtinë gjeti shtruar sofrën e aktivitetit politik kombëtar gjithëshqiptar unik. Ishte këtu një plejadë e intelektualëve krijues që përfaqësonin lëmi të ndryshme: në arsim, në administratë, në kulturë, në shkencat albanologjike dhe historiografike, në media e në publicistikë, realisht të lidhur në një grup të shokëve të një mendimi politikë intimë, të vetëquajtur: “Çeta e Bajo e Çerçiz Topullit”. Emri i këtij grupi sot tingëllon romantik, por për kohën ishte përcaktues ideologjik kombëtar shqiptar. Veprimtarët e këtij grupi ishin perceptuesit dhe transmetuesit e porosive që rrezatonin nga historia e lavdishme dhe Tirana zyrtare. Grupi i “Bajo e Çerçiz Topullit”, përpos faktit së në brendi kishte së paku një vazhdues të Betuar të “Lëvizjës Revolucionare për Bashkimin e Shqiptarëve”, të Adem Demaçit, deri tashti, kishin një aktivitet mbi katërvjeçar, si lidhje e asaj që mund të quhej Ilegale (Rrezatim nga Tirana) me disidentizmin patriotik shqiptar në qarqet komuniste - titoiste të Kosovës. Brenda këtij rrethi intelektualësh u farkëtua edhe ideja për Demonstratat e vitit 1968, të projektuara si “studentore”, kurse Eminenca e kaltër në këtë rreshtim ishte arsimtari Ismail Dumoshi. Këtu, për hir të realitetit shkencor, duhet të spikasim faktin se: fryma shqiptare populliste e Enver Hoxhës ishte edhe frymë disidente dominuese edhe në diskutimet në aktivet komuniste komunale dhe krahinore si dhe në kolektivet punuese katërçipërisht Kosovës nga gushti deri në tetor të vitit 1968 – për ndryshimet kushtetuese në Kosovë, për Kushtetutën e Kosovës dhe për statusin republikë të Kosovës, njësi shtetërore e barabartë me republikat e tjera në Federatën e Jugosllavisë. Kjo konsiderohej si hapi më premtues për realizimin e vetëvendosjes së shqiptarëve në një të ardhme më të qetë, ose më të turbullt.

Të sjellim edhe këtë fakt: Shumë nga këto që u përmblodhën më sipër mund të vigjilohen edhe në kundërakuzat që Enver Hoxha, më 5 dhjetor 1968, ua ktheu titoistëve kosovarë e jugosllavë, lidhur me vlerësimin e tyre se: Demonstrata e 27 nëntorit në Prishtinë është nxitur “nga jashtë”, me aludim në Tiranën zyrtare. Pa e fshehur ndikimin e Tiranës zyrtare në zhvillimet në mbarë arealin shqiptar nën administrimin shtetëror të Jugosllavisë avnojiste, midis të tjerash, Enver Hoxha do të konstatojë: “Demonstratat që u bënë janë preludi i simfonisë patriotike të shqiptarëve të Kosovës. Më kot titistët bërtasin se po ndërhyjmë ne. Jo, ky zjarr vatrën e ka brenda në vetë Kosovën. Zjarrin e ndezin patriotizmi i kosovarëve dhe kërkesat legjitime të tyre, zjarrin e nxitin shtypja dhe robëria titiste. Fari i ndritur i PP të Shqipërisë nuk ka se si të mos bëhet shembull dhe udhërrëfyes, jo vetëm për shqiptarët e Kosovës, të Maqedonisë dhe të Malit të Zi, por për të gjithë popujt e Jugosllavisë që luftojnë për çlirim. Dashka nuk dashka Titoja, shqiptarët e Kosovës i kanë sytë dhe zemrën te RP e Shqipërisë, te PPSH-ja”.

Atë që tashti thoshte Enver Hoxha ishte realitet që e dinte akëcili jugosllavë. Por, duhet të konstatojmë faktin se shpërthimi i Demonstratës së 27 Nëntorit në Prishtinë, Tiranës zyrtare i gdhiu fare e papritur. Akademiku Kristaq Prifti, i cili aso kohe punonte në Sektorin për Kosovën të Komitetit Qendror të PPSH-së, në ditën që për të parën herë po e shkelte tokën e Tiranës Papa Gjon Pali II (pranverë 1993), ma konfirmoi faktin: “Enver Hoxhës iu deshën tri-katër ditë për të ngritur qëndrimin zyrtar shtetëror të Shqipërisë për Demosten e Nëntorit në Prishtinë...” Në qarqet komuniste e të udebesë jugosllave do të qarkullojnë edhe mendime se Demonstratën e 27 Nëntorit 1968 e organizuan spiunet e NKVD-së, si hakmarrje ndaj Jugosllavisë për qëndrimin e saj kundër inkursionit rus në Qekosllovaki, që ndodhi pas Demonstratave studentore në Beograd. Nga qarqet udbashe titoiste, e nostalgjikët e Titos, më vonë, u lëshuan në qarkullim edhe pandehma se Demonstratat e 1968-tës, si edhe ato të vitit 1981, i “organizuanë” serbet, për të krijuar alibi kundër statusit autonomi të Kosovës. Këto pandehma ogurzeze, si për çudë, u pëshpëritën nga ish-udbashët shqiptarë titoistë edhe tashti, sa po u botua lajmi për mbajtjen e një aktiviteti shkencor për Demonstratat e ’68-tës. Meqë posedoj edhe fakte nga njohja personale e rrjedhës së ngjarjes, kjo me shtrëngoi të vendosi për të marrë pjesë në këtë aktivitet shkencor pikërisht me këtë kumtesë, për të ndriçuar aspektet kryesore të kontekstit politik të kërkesave të demonstratave të vitit 1968, me një përqendrim në formulimin e kërkesave programatike të Demonstratës së 27 nëntorit 1968 në Prishtinë.

Për këtë, duhet të nisemi pak më larg. Të ritheksojmë faktin se mendimi për organizimin e Demonstratave studentore në Prishtinë ka nisur të lëshojë shtat sapo u lëkund “Lëvizja e së majtës së re” në Francë, në Gjermani, në Angli, por me shpërthimin e Demonstratave studentore në Beograd, në fillim të qershorit 1968, u duk sikur po rrihte ora për ngritjen edhe të studentëve të Fakulteteve të Universitetit të Beogradit në Prishtinë. Autori i kësaj kumtese (arkivit për hulumtimin dhe publikimin e lëndës arkivore pranë Arkivit Shtetëror të Kosovës, aso kohe për punë hulumtuese shkencore në Beograd, jo vetëm se u solidarizua me kërkesat e “Programit politik aksionar” të demonstratave të Beogradit, por edhe kontribuoi me poezi kushtrimi në gjuhën serbe, të cilat do të recitohen nga studentë të ndryshëm. Në fakt, autori i tyre, Çerçizi i “Çetës së Bajo e Çerçiz Topullit”, në vijimësi, me telefonata dhe me informata dora-dorës, informonte bashkëveprimtarët që gravitonin në “Çetën...” e sipërpërmendur, pikërisht Tahir Abdylin dhe Ismail Dumoshin, e të tjerët, për rrjedhën e demonstratave si përvojë për organizimin e Demonstratave Studentore në Prishtinë, sapo të përfundonin ato në Beograd.

Kthesa që ndodhi në karakterin e Demonstratave të Universitetit të Beogradit pas infiltrimit në drejtimin e saj të profesorëve nacionalistë serbomadhënj të lagjes së Dobrica Qosiqit, para se të bëhej publike kjo, autori i kësaj kumtueseje nga vendi i zhvillimeve i informoi bashkëveprimtarët e “Çetës së Bajo e Çerçiz popullit” dhe preferoi një pritje të zhvillimeve, në anën tjetër ia drejtoi Titos një promemorie në disa faqe shkrimi me kërkesa për barazi dhe liri politike e kombëtare të shqiptarëve me të drejtën në vetëvendosje mbi bazë të fitores së Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare, të sublimuar në Rezolutën e Konferencës së Bujanit. Dokumenti u nënshkruar me sintagmen: “Komiteti i Rinisë Shqiptare”.

Shpërndarja e Demonstratave të Beogradit me dhunë policore brutale, kërcënimi rus ndaj Jugosllavisë me rrezikshmëri edhe për Shqipërinë, Fjalimi i Enver Hoxhës në mbrojtje të Jugosllavisë dhe fillimi institucional i diskutimeve për ndryshimet kushtetuese në Kosovë, me kërkesa kombëtare publike shumë të avancuara, bëri që, intelektualët e bashkuar në “Çetën e Bajos e Çerçiz Topullit”, ndonëse dyshonin fuqimisht në fitoren institucionale, hëpërhë, t’i bashkonin përpjekjet në kuadër të përpjekjeve të instancave politike institucionale shqiptare të Kosovës. Kjo, siç u pa më sipër, ishte edhe porosi e qartë e kreut të piramidës qeveritare të Shqipërisë. Kërkesa për ngritjen e statusit autonomi në statusin republikë të Kosovës u elaborua përfundimisht në Mbledhjen dyditore të Aktivit Politik të Komunës së Prishtinës në fillim të shtatorit 1968, në të cilën mori pjesë kreu politik, policor, qeveritar dhe elita universitare e shkencore e Kosovës. Autori i kësaj kumtese aty vinte nga Arkivi Shtetëror i Kosovës dhe mbajti shënime të plota për zhvillimet. Dështimi i Diskutimeve publike për statusin “republikë” të Kosovës, që do të tërhiqte pas edhe zgjidhjet e tjera të karakterit ekonomik, kulturor, politik e kombëtar për të gjithë shqiptarët nën robërinë jugosllave, ndikoi fuqimisht në rizgjimin dhe konsolidimin e disponimit antijugosllav të inteligjencies dhe të masave shqiptare. Në mënyrë zinxhirore do të shpërthejnë demonstrata: në Prizren, më 6 tetor; në Therandës, më 8 tetor; në Pejës, më 19 tetor; në Prishtinës, Besianë, Gjilan, Ferizaj dhe Mitrovicë, më 27 nëntor; në Tetovës, më 22 dhe 23 dhjetor 1968 dhe në Ulqinit në qershor të vitit 1969. Një hulumtim empirik do të zbulonte faktet se ku dhe në cilat përmasa ishin të pranishëm veprimtarët e “Çetës së Bajo e Çerçiz Topullot”. Kërkesat e demonstratave shkonin në mbështetje të kërkesave ekonomike, politike e kombëtare të deklaruara në mbledhjet e aktiveve politike në Kosovë, përfundimisht me Mbledhjet e Aktivit politik të Prishtinës. Në zinxhirin e Demonstratave shqiptare të ’68-tës, ajo e datës 27 nëntorit në Prishtinë, kushtuar Ditës së Pavarësisë së Shqipërisë, Ditës së Flamurit Kombëtar Shqiptar, e tronditi veçanërisht opinionin jugosllav dhe zgjoi interesimin e qarqeve politike të vendosjes në Evropë dhe në botë, për dy shkaqe më kryesore: E para, ishte e organizuar mirë, ishte gjithëpërfshirëse - studentore, shkollore, intelektuale dhe gjithëpopullore, dhe e dyta, për faktin se ngërthente kërkesat politike programatike për të drejtën në vetëvendosje të shqiptarëve në Jugosllavi, mbi bazën e filozofisë politike marksisto-leninisto-enveriste, që konsiderohej si mundësi premtuese e vetme për zgjidhjen e Çështjes Shqiptare të dhunuar me vendime të padrejta të Evropës më 1878, më 1913, më 1920 dhe me Vendimet Anglo-amerikano-ruse të Luftës së Dytë Botërore.

E ndjej për detyrë shkencore që shkurtimisht të pasqyrojë të vërtetën historike lidhur kërkesat politike të Fjalimit të lexuar nga studenti i Fakultetit Teknik, Osman Dumoshi. Ato janë Kërkesa të elaboruara gjerësisht nga veprimtarë të veçantë të “Çetës së Bajo e Çerçiz Topullit”, me angazhimin e drejtpërdrejtë të Ismail Dumoshit. Nga mesi i nëntorit 1968 në Prishtinë u hap ekspozita “60-Vjetori i Kongresit të Manastirit”. Ishte kjo ngjarje kulturore e papërjetuar ndonjëherë në trojet shqiptare nën robërinë jugosllave. Ciceroni i saj, që ishte edhe njëri nga bartësit e hulumtimit të fakteve dhe të mbarështimit të saj, si dhe shumë veprimtarë të “Çetës...”, profesorë, gazetarë e publicistë, do ta shfrytëzojnë ekspozitën për propagandë kombëtare midis rinisë studentore e shkollore, dhe do ta testojnë mundësin e përmasave të pjesëmarrjes së rinisë e të popullit në një demonstratë eventuale. Ismail Dumoshi, arsimtar e drejtor në Qendrën Shkollore në Kastriot, vazhdonte të ishte Eminenca e kaltër e asaj që do të ndodhë më 27 Nëntor në Prishtinë. Së bashku me “Çerçizin” në kafenenë “Khajami”, duke pasur para vetës “Programin politik aksionar” të 4 qershorit 1968 të “Universitetit të Kuq - Karl Marks” të Beogradit, si dhe shënimet nga Mbledhja e Aktivit Politik të Prishtinës, i diskutuan dhe i formuluan kërkesat kryesore të cilat do të gjenin vend në Fjalimin për demonstratën. Realisht, u ndoq rruga e reduktimit, të zbutjes së kërkesave të Demonstratave të Beogradit dhe të Mbledhjeve të aktiveve politike komuniste në Kosovë. Ishte qëndrim i përgjithshëm i pjesëtarëve të “Çetës së Bajo e Çerçiz Topullit”, që të kihej kujdes për epilogun e Demonstratave, pikërisht mundësia për mbrojtjen para gjyqit të të burgosurve eventual. Nuk kishte një qëndrim unik që të futej në kërkesa, si pikë e veçantë, edhe e Drejta e shqiptarëve për vetëvendosje, por u la të nënkuptohej nga përmbajtja e Fjalimit që do të hartohej. Me kërkesën këmbëngulëse të autorit të kësaj kumtese, Ismail Dumoshi do të pajtohet që në kërkesat që do të theksoheshin në Fjalimin programatik të mos figuronte ajo për statusin republikë të Kosovës, për faktin se ishte lakuar shumë në diskutimet partiake shqiptare titoiste, binte ndesh me kërkesat e LANÇ, me Programin politik të ONDSH, dhe me statutin e “Lëvizjes Revolucionare për Bashkimin e Shqiptarëve”, si dhe me direktivat e Enver Hoxhës për intelektualët kosovarë kombëtar. Statusi republikë i Kosovës nuk e zgjidhte Çështjen Shqiptare përfundimisht.

Këtu e tutje, me të ashtuquajturin “Komiteti i Demonstratave me 27 Nëntor 1968” (jo “Grupi politik”, siç u dëgjua në Konferencën Shkencore të 24 e 25 Nëntorit 2008) do të punojë drejtpërdrejt, vetëm Ismail Dumoshi, por në mënyrë të padukshme ose të hapët, i ndihmuar nga Hasan Salaj, Demë Fetaj, Murat Blaku (Bajo) e të tjerë. Studentët organizues të Demonstratës së 27 Nëntorit, si edhe nxënësit e intelektualët që i organizuan demonstratat në qytetet e tjera, më herët dhe pas 27 nëntorit, nuk ishin të manipuluar nga askush, ishin të vetëparapërcaktuar për therorë të mundshëm të lirisë kombëtare. Ndërkaq, përmasës madhështore të pjesëmarrjes në Demonstratë do t’i kontribuojnë veprimtarët e “Çetës...” - profesorë të shkollave të mesme: Fehmi Pushkolli (në Normale), Demë Feta (në Shkollën Teknike), Ismail Dumoshi (në Qendrën Shkollore në Kastriot), Idriz Gërvala (në Shkollën Ekonomike dhe dhe të Entit për Inkuadrim), mandej Hasan Salaj e Xhakush Çapari në Radi-Prishtinë, Gani Bobi në gazetën “Rilindja”, Halil Alidemaj në Komunën e Prishtinës. Me studentët e filozofikut, Ekonomisë e të Drejtësisë u morën kryesisht: Tahir Abdyli, Murat Blaku, Pirraku e të tjerë, me studentët e Teknikut kryesisht studentët e teknikut të tubuar rreth Osman Dumoshit, kurse Eminenca e kaltër, Ismail Dumoshi do të merret edhe me punëtorët e Elektro-ekonomisë së Kosovës. Lëvizja nxori në ballë edhe persona të tjerë: intelektualë, studentë e nxënës, të denjë për drejtues dhe të gatshëm për viktimizim personal për interesa të kombit.

Të shtojmë edhe këtë: Veprimtarët e “Çetës së Bajo e Çerçiz Topulli” e bartën barrën kryesore edhe gjatë procesit gjyqësor të drejtuesve të Demonstratës së 27 nëntorit 1968 në Prishtinë. Me një pëlqim të studiuar me kompetencë, për avokat do të angazhohet beogradasi Fila Filota, por dhe për mbledhjen e kontributeve vullnetare për mbrojtjen. Avokati Filota gjatë procesit të gjykimit në Gjyqin e Qarkut në Prishtinë, ishte i vendosur në hotelin “Metohija” në Pejë. Mbrojtja ishte e dinjitetshme, edhe kundër vullnetit të ndonjërit nga të arrestuarit, të cilët nuk preferonin shfajësimin. Të dhëna me shkrim, për nevoja të mbrojtjes, avokatit Filota ia siguruan veprimtarët e “Çetës së Bajo e Çerçiz Topulli”. Autori i kësaj kumtese i përcolli me kujdes gjykimet e organizatorëve të Demonstratave të ’68 Shqiptare, mbajti shënime të veçanta për proceset gjyqësore dhe dënimet, kurse të tjerët nga “Çeta e Bajo e Çerçiz Topullit”, sipas afinitetit dhe mundësive, personalisht ose me anë të të besueshmëve, si edhe para demonstratave, informonin përfaqësuesit diplomatikë të Shqipërisë, e të tjerë, në Beograd, Sofja, Bukuresht, Budapest, Vjenë, Stamboll, Ankara, Selanik e gjetkë, për gjendjen në Kosovë dhe në tokat shqiptare nën Jugosllavinë.

Tashti, besoj, e kemi më të qartë kontekstin politik të kërkesave të demonstratave shqiptare të vitit 1968 në Kosovë, por e kemi më të qartë edhe shkakun pse në kërkesat me shkrim të organizuesve të Demonstratave të 27 nëntorit 1968 nuk ishte futur edhe kërkesa për statusin republikë të Kosovës, por që do të brohoritet nga demonstruesit si inerci e mbetur nga diskutimet publike në aktivet politike të Lidhjes së Komunistëve të Kosovës. Autori i kësaj kumtese edhe tashti është besnik i Kërkesës politike për Vetëvendosjen e popullit të Kosovës, kurse statusin “pavarësi e mbikëqyrur” të Kosovës e vlerëson dhunë ndërkombëtare, të njëjtë me statusin “Principatë e Shqipërisë” së vitit 1913.