Me rastin e 40
vjetorit tė demonstratave tė vitit 1968 Konteksti politik i Kėrkesave tė Demonstratave tė vitit 1968 Sh k r u a n: Prof.Dr.Muhamet Pirraku - Prishtinė, 24. 11. 2008 _________________________________ Konteksti politik i kėrkesave
tė Demonstratave shqiptare tė vitit 1968 nuk mund tė kuptohen jashtė
kornizave tė frymės politike tė Lėvizja
e sė majtės sė re nė Francė, nė Gjermani, nė Angli, me ndikim fillestar edhe nė Demonstratat e Beogradit, nė fillim tė
qershorit 1968. Dallohen nga kėto me frymėn e qartėsuar popullsitė gjithėshqiptare
tė Doktrinės politike gjithėkombėtare tė Enver Hoxhės, tė spikatur veēanėrisht
nga korriku i vitit 1966. Vėrtet, Brezi shqiptar i 68-tės u krijua nė bankat e shkollave tė mesme nė qytetet e
Kosovės dhe nė fakultetet e Prishtinės e gjetkė nė Jugosllavi, nga kapėrcyelli nė vitet60. Deviza politike e
shoqėrore e kėtij brezi mund tė pėrmblidhet nė njė fjali tė vetme: Dielli lind dhe perėndon nė Shqipėri!
Kėtė koncept tė tė menduarit politik e sollėn nė
Kosovė veprimtarėt e Lėvizjes
Irredentiste Shqiptare tė fillimviteve tė 50: Qerim Ukė Ozdrimi, Hysen Thaēi,
Skėnder Kosova, Aziz Zhilivoda,
Ajet Haxhiu, Bajram Rexha, Shaban Braha, Dervish Shaqa, Salih Shatri e tė tjerė, por e fuqizuan mesazhet politike
tė pėrcjella nė etėr, fillimisht pėrmes Radio Tiranės - Kukėsit
dhe mė vonė edhe pėrmes Televizionit Shqiptar. Nga fundi i viteve tė 50-ta,
pikėrisht mė 1957, zuri themel organizimi politik ilegal shqiptar i Kosovės
pikėrisht me formimin e Lėvizjes Revolucionare
pėr Ēlirimin dhe Bashkimin e Shqiptarėve nė krye me profesor Kadri Halimin. Programi politik
i kėsaj organizate u mbėshtet mbi platformėn politike tė Lėvizjes Irredentiste tė viteve 50 tė rimotivuar
me kėrkesa tė reja. Kjo tėrthorazi del edhe nga Takimi Qerim Uka Enver Hoxha, mė 2 janar
1963. Hoxha, i cili pėr kohėn ishte shteti vet, Ēėshtjen e Kosovės e quajti
plagė tė dhembshme pėr ēdo shqiptar, e
cila do tė shėrohet vetėm kur kjo ēėshtje tė zgjidhet drejt, nė bazė tė
aspiratave tė kosovarėve. Mbėshtetur mbi kėtė koncept qė
dominonte nė mendimin politik tė gjeneratės sė re nė Kosovė, nė shtator tė
vitit 1963, u ngrit Komiteti revolucionar
nėn drejtimin e Adem Demaēit. Kjo organizatė
gjatė konsolidimit do tė riemėrtohet: Lėvizja
Revolucionare pėr Bashkimin e Shqiptarėve, realisht si vazhdimėsi e
asaj nga viti 1957. Nė nenin Njė tė
Statutit, tė aprovuar nė mars tė
vitit 1964, midis tė tjerash, saktėsohej: Qėllimi i parė dhe i fundit i Lėvizjes sonė asht ēlirimi i
krahinave shqiptare, taneksueme prej Jugosllavisė
dhe bashkimi i kėtyne krahinave me nanėn e vet Shqipninė.
Kjo kėrkesė, veēanėrisht nga mesi i gushtit tė vitit 1964, kur u privua nga
jeta mėsuesi Fazli Greiēevci
dhe pas pėrfundimit tė Procesit gjyqėsor, pėr Lėvizjen e Adem Demaēit, do tė bėhet
kėrkesė politike jetėsore e rinisė shkollore, studentore dhe e masave shqiptare
nė pėrgjithėsi. Nga mesi i vitit 1966,
pikėrisht me pėrpjekjet pėr demaskimin gjithėjugosllav
zyrtar tė Fraksionit antitoitist tė Rankoviqit serbomadh, shėnoi filli i gjysėmlegalizimit tė kėrkesės shqiptare pėr tė drejta tė
barabarta me popujt e tjerė tė Jugosllavisė, mbėshtetur nė tė drejtėn pėr vetėvendosje tė fituar me Luftėn Antifashiste Nacionalēlirimtare. Hapi i parė nė kėtė
drejtim do tė bėhej me ngritjen e statusit autonomi nė statusin republikė
tė Kosovės, ndonėse Tirana zyrtare ende nuk kishte guxim tė mbėshteste hapur
kėtė kėrkesė, pikėrisht nga frika se mund tė bashkohej reaksioni shqiptar
antikomunist i trupėzuar nė kujtesėn balliste me linjėn jugosllave komuniste
tė trupėzuar nė titoizėm kundėr rrugės
revolucionare shqiptare tė linjės marksiste-leniniste tė trupėzuar nė enverizmin popullist.
Kjo qartė shihet nga tezat e Enver Hoxhės, tė 23 korrikut 1966, pėr
artikullin Kush pėrgjigjet pėr krimet
e gjenocidit tė kryera nė kurriz tė popullsisė shqiptare tė Kosovės e tė
Rrafshit tė Dukagjinit, tė Malit tė Zi dhe tė Maqedonisė, nė fund tė tė cilave shėnoi porosinė: Pėrveē tė dhėnave qė kemi ne e qė do ti pėrdorim, tė pyeten edhe
shokėt kosovarė pėr ndodhi tė veēanta pėr ato ēėshtje qė pėrmenda mė lartė,
pėr tė qenė mė shumė tė saktė. Zhvillimet e mė vonshme treguan
se Enver Hoxha, nė vijimėsi, doktrinėn e vet politike pėr ēlirimin dhe
ribashkimin e Shqipėrisė Etnike e mbėshteti nė patriotizmin e
inteligjencies patriotike kosovare. Koncepti kosovar, pėr Enver Hoxhėn, pėrfshinte shqiptarėt nėn robėrinė
jugosllave. Nė direktivėn e tij: Ēėshtja
e Federatės Jugosllave duhet tė lidhet ngushtė me Ēlirimin e popujve tė
Jugosllavisė, tė datės 1 gusht 1966, midis tė tjerash, saktėsonte: Shqiptarėt e Kosovės nuk duhet tė gėnjehen
dhe tė braktisin rrugėn revolucionare. Kjo ėshtė e vetmja rrugė e ēlirimit
tė tyre dhe e vetėvendosjes. Tė luftohet qė tani pėr me u bashkue me Shqipėrinė, kjo nuk tė nxjerr nė shteg. Kosovarėt janė patriotė tė flaktė dhe
bashkimi me Shqipėrinė ka qenė e ėshtė ideali i jetės sė tyre, por pėr kėta
ka vetėm dy rrugė, rruga revolucionare dhe rruga reaksionare shoviniste. E
para ėshtė rruga e luftės, tok me popujt e Jugosllavisė. Kjo rrugė e ēon
popullin shqiptar tė Kosovės nė tė drejtėn e vetėvendosjes dhe deri nė
bashkimin me atdheun, Shqipėrinė. Rruga
tjetėr ėshtė aventurė; nė kėtė rrugė, qoftė edhe duke luftuar, shqiptarėt e
Kosovės do tė bėhen preja e reaksionit jugosllav. Republika Popullore e
Shqipėrisė nuk mund tu vejė nė ndihmė, duke i shpallur luftė shtetit
jugosllav. Vetėm nė rast se shteti jugosllav atakon ose sulmon Republikėn
Popullore tė Shqipėrisė, atėherė ndryshon situata si pėr ne ashtu edhe pėr
kosovarėt dhe ky ndryshim bėhet pėrsėri nė rrugėn marksiste-leniniste,
revolucionare pse Republika Popullore e Shqipėrisė lufton kundėr agresorit.
Vėrtet, pozita e Shqipėrisė nė konstelacionin ballkanik, evropian e botėror ishte
tepėr e keqe, ndaj Tirana zyrtare, mė saktė Enver Hoxha, do tė pėrkrah me
dorėza edhe kėrkesat legale institucionale tė organeve politike e qeveritare
tė Krahinės Autonome tė Kosovės e Metohisė pėr statusin republikė nė kuadėr tė Jugosllavisė. Mbėshtetja e vakėt e kėsaj
kėrkese vinte si rezultat i faktit se Tirana zyrtare nuk kishte besim me
mbulesė nė qėndrueshmėrinė nė ato kėrkesa tė forcave politike titoiste tė
Kosovės. Kjo del edhe nga Direktivat e Enver Hoxhės, mė 19 shtator 1966: Fitorja e popullit tė Kosovės deri nė
vetėvendosje duhet tė vijė dhe tė organizohet, nė njė rrugė tė gjatė, plot
vuajtje, mundime dhe sakrifica nga vetė populli dhe jo nga kėta krerė tė
shitur shqiptarė. Populli i Kosovės mund tė udhėhiqet drejt nė kėtė rrugė e
tė fitojė tė drejtat e tij tė plota, vetėm nga revolucionarė tė vėrtetė
shqiptarė kosovarė. Kjo ėshtė konditė absolutisht e domosdoshme pėr sukses. Tė
dhėnat qė dihen janė kėto: Kosova e viset e tjera shqiptare nė Jugosllavi,
pjesė tė Shqipėrisė, u shkėputėn nga mėma e tyre prej fuqive imperialiste dhe
iu dhanė mbretėrisė serbe. Kosova ėshtė shqiptare, mbetet shqiptare dhe i
pėrket Shqipėrisė- saktėsonte Enver Hoxha, dhe pasi hodhi dritė mbi
rrethanat historike qė ndikuan nė faktin se pse, pas fitores mbi nazifashizmin, Populli
i Kosovės nuk u pyet pėr tė ardhmen e tij, sikur e riqartėsoi
udhėzimin e mė hershėm pėr patriotėt kosovarė: Populli i Kosovės duhet tė kuptojė nė mėnyrė tė qartė, se RP e
Shqipėrisė nuk mund ta atakojė ose ta sulmojė Jugosllavinė. Nė qoftė se
Jugosllavia atakon Shqipėrinė, ai ėshtė problem tjetėr. Shqipėria do tė
mbrohet, do tė luftojė dhe do tė fitojmė. Atėherė edhe problemi i Kosovės do
tė vihet krejt ndryshe. Nė frymėn e doktrinės politike
gjithėshqiptare populliste tė tij, Enver Hoxha u
ligjėroi edhe pjesėmarrėsve shqiptarė e serbė nga Kosova nė Simpoziumin pėr
Skėnderbeun, mė 15 janar 1968, nė Krujė: Ne
ju pėrshėndesim ju, si pėrfaqėsuesit e inteligjencies kosovare dhe si bij
tė asaj pjese heroike tė popullit shqiptar tė Kosovės qė ne e duam shumė. Ju
jeni shqiptarė dhe ne jemi shqiptarė, jemi pra njė popull. Qiejt mund tė
rrėzohen, por e vėrteta qė ju jeni vėllezėrit tanė e qė ne jemi vėllezėrit
tuaj, pse kemi njė mėmėdhe, njė atdhe, nuk lėviz. Furtuna tė tmerrshme kanė
kaluar mbi popullin shqiptar. Mundet edhe nesėr tė bėjnė vaki gjėra tė
tilla, por populli shqiptar nuk do tė robėrohet tani mė nga kurrkush. Nuk ka
forcė nė botė qė ta ndalojė popullin shqiptar tė rrojė i bashkuar, i lirė, i
pavarur e sovran. Kėtė e kanė vėrtetuar kohėt e lashta dhe kohėt e reja. Po
ta lypin rrethanat, kėtė do ta vėrtetojnė edhe kohėt e ardhshme. Ne nuk mund tė mos i themi kėto tė vėrteta
tė mėdha, ndryshe do tė bėnim njė krim. Kėto qė po jua them tash juve, ia kam
thėnė edhe Titos, kur u poqa me tė pėr herė tė parė
mė 1946 nė Beograd. Ai mė dėgjonte dhe, kur mbarova, mė pyeti se ēmendoja
unė pėr Kosovėn. Unė i thashė: - Kosova ėshtė shqiptare, i pėrket Shqipėrisė
dhe duhet ti kthehet Shqipėrisė. Nė fund tė notesit, Enver Hoxha
konstatoi: Nga pėrshtypja qė pata mė
duket se ata dėgjuan me vėrejtje tė madhe, fytyrat e tyre ishin shumė
ekspresive. Nė dukje u ndanė si tė kėnaqur. Njė gjė ėshtė e sigurt dhe do tė
ngjasė, kėto qė thashė unė, ata do ti pėrhapin nė Kosovė. Kjo do tė jetė
pozitive. Vėrtet, ashtu dhe ndodhi.
Fjalėt e Enver Hoxhės shkuan vesh mė vesh, nė ēdo vatėr shqiptare. Porosi tė
veēanta, udhėrrėfyese politike pėr inteligjencien patriotike dėrgoi edhe pėr
pjesėmarrėsit nga Tirana nė Simpoziumin
pėr Skėnderbeun, nė fillim tė muajit maj 1968, nė Prishtinė. Ardhja e
dijetarėve tiranasė, misionarė tė Enver Hoxhės, pėr
habinė e tyre, nė Prishtinė gjeti shtruar sofrėn e aktivitetit politik kombėtar
gjithėshqiptar unik. Ishte kėtu njė plejadė e intelektualėve krijues qė pėrfaqėsonin
lėmi tė ndryshme: nė arsim, nė administratė, nė kulturė, nė shkencat
albanologjike dhe historiografike, nė media e nė publicistikė, realisht tė
lidhur nė njė grup tė shokėve tė njė mendimi politikė intimė, tė vetėquajtur:
Ēeta e Bajo
e Ēerēiz Topullit. Emri
i kėtij grupi sot tingėllon romantik, por pėr kohėn ishte pėrcaktues
ideologjik kombėtar shqiptar. Veprimtarėt e kėtij grupi ishin perceptuesit
dhe transmetuesit e porosive qė rrezatonin nga historia e lavdishme dhe Tirana
zyrtare. Grupi i Bajo e Ēerēiz Topullit, pėrpos faktit sė nė brendi kishte sė paku
njė vazhdues tė Betuar tė Lėvizjės
Revolucionare pėr Bashkimin e Shqiptarėve, tė Adem Demaēit,
deri tashti, kishin njė aktivitet mbi katėrvjeēar, si lidhje e asaj qė mund tė
quhej Ilegale (Rrezatim nga Tirana)
me disidentizmin patriotik shqiptar nė qarqet
komuniste - titoiste tė Kosovės. Brenda kėtij
rrethi intelektualėsh u farkėtua edhe ideja pėr Demonstratat e vitit 1968, tė projektuara si studentore, kurse Eminenca e kaltėr nė kėtė rreshtim ishte arsimtari Ismail
Dumoshi. Kėtu, pėr hir tė realitetit shkencor,
duhet tė spikasim faktin se: fryma shqiptare populliste
e Enver Hoxhės ishte edhe frymė disidente dominuese edhe nė diskutimet nė
aktivet komuniste komunale dhe krahinore si dhe nė kolektivet punuese katėrēipėrisht
Kosovės nga gushti deri nė tetor tė vitit 1968 pėr ndryshimet kushtetuese nė Kosovė, pėr Kushtetutėn e Kosovės dhe
pėr statusin republikė tė Kosovės, njėsi shtetėrore e barabartė me republikat
e tjera nė Federatėn e Jugosllavisė. Kjo konsiderohej si hapi mė premtues
pėr realizimin e vetėvendosjes sė shqiptarėve nė njė tė ardhme mė tė qetė,
ose mė tė turbullt. Tė sjellim edhe kėtė fakt: Shumė
nga kėto qė u pėrmblodhėn mė sipėr mund tė vigjilohen
edhe nė kundėrakuzat qė Enver Hoxha, mė 5 dhjetor
1968, ua ktheu titoistėve kosovarė e jugosllavė, lidhur
me vlerėsimin e tyre se: Demonstrata e
27 nėntorit nė Prishtinė ėshtė nxitur nga jashtė, me aludim nė Tiranėn zyrtare. Pa e fshehur ndikimin
e Tiranės zyrtare nė zhvillimet nė mbarė arealin shqiptar nėn administrimin
shtetėror tė Jugosllavisė avnojiste, midis tė
tjerash, Enver Hoxha do tė konstatojė: Demonstratat
qė u bėnė janė preludi i simfonisė patriotike tė shqiptarėve tė Kosovės. Mė
kot titistėt bėrtasin se po ndėrhyjmė ne. Jo, ky zjarr vatrėn e ka brenda nė
vetė Kosovėn. Zjarrin e ndezin patriotizmi i kosovarėve dhe kėrkesat
legjitime tė tyre, zjarrin e nxitin shtypja dhe robėria titiste. Fari i
ndritur i PP tė Shqipėrisė nuk ka se si tė mos bėhet shembull dhe
udhėrrėfyes, jo vetėm pėr shqiptarėt e Kosovės, tė Maqedonisė dhe tė Malit
tė Zi, por pėr tė gjithė popujt e Jugosllavisė qė luftojnė pėr ēlirim. Dashka
nuk dashka Titoja, shqiptarėt e Kosovės i kanė
sytė dhe zemrėn te RP e Shqipėrisė, te PPSH-ja. Atė qė tashti thoshte Enver
Hoxha ishte realitet qė e dinte akėcili jugosllavė. Por, duhet tė konstatojmė
faktin se shpėrthimi i Demonstratės sė
27 Nėntorit nė Prishtinė, Tiranės zyrtare
i gdhiu fare e papritur. Akademiku Kristaq
Prifti, i cili aso kohe punonte nė Sektorin pėr Kosovėn tė Komitetit Qendror
tė PPSH-sė, nė ditėn qė pėr tė parėn herė po e shkelte tokėn e Tiranės Papa
Gjon Pali II (pranverė 1993), ma konfirmoi faktin:
Enver Hoxhės iu deshėn tri-katėr ditė
pėr tė ngritur qėndrimin zyrtar shtetėror tė Shqipėrisė pėr Demosten e
Nėntorit nė Prishtinė... Nė qarqet komuniste e tė udebesė
jugosllave do tė qarkullojnė edhe mendime se Demonstratėn e 27 Nėntorit 1968 e organizuan spiunet e NKVD-sė,
si hakmarrje ndaj Jugosllavisė pėr qėndrimin e saj kundėr inkursionit rus nė Qekosllovaki, qė ndodhi pas Demonstratave studentore nė
Beograd. Nga qarqet udbashe titoiste,
e nostalgjikėt e Titos, mė vonė, u lėshuan nė
qarkullim edhe pandehma se Demonstratat e 1968-tės,
si edhe ato tė vitit 1981, i organizuanė serbet, pėr tė krijuar alibi kundėr statusit autonomi tė Kosovės. Kėto pandehma
ogurzeze, si pėr ēudė, u pėshpėritėn nga ish-udbashėt
shqiptarė titoistė edhe tashti, sa po u botua lajmi
pėr mbajtjen e njė aktiviteti shkencor pėr Demonstratat e 68-tės. Meqė posedoj
edhe fakte nga njohja personale e rrjedhės sė ngjarjes, kjo me shtrėngoi tė
vendosi pėr tė marrė pjesė nė kėtė aktivitet shkencor pikėrisht me kėtė kumtesė,
pėr tė ndriēuar aspektet kryesore tė kontekstit
politik tė kėrkesave tė
demonstratave tė vitit 1968, me njė pėrqendrim nė formulimin e kėrkesave programatike tė Demonstratės sė
27 nėntorit 1968 nė Prishtinė. Pėr kėtė, duhet tė nisemi pak mė
larg. Tė ritheksojmė faktin se mendimi pėr organizimin e Demonstratave studentore nė
Prishtinė ka nisur tė lėshojė shtat sapo u lėkund Lėvizja e sė majtės sė re nė Francė, nė Gjermani, nė Angli,
por me shpėrthimin e Demonstratave
studentore nė Beograd, nė fillim tė qershorit 1968, u duk sikur po rrihte
ora pėr ngritjen edhe tė studentėve tė Fakulteteve tė Universitetit tė
Beogradit nė Prishtinė. Autori i kėsaj kumtese (arkivit pėr hulumtimin dhe
publikimin e lėndės arkivore pranė Arkivit Shtetėror tė Kosovės, aso kohe pėr
punė hulumtuese shkencore nė Beograd, jo vetėm se u solidarizua me kėrkesat e
Programit politik aksionar tė
demonstratave tė Beogradit, por edhe kontribuoi me poezi kushtrimi nė gjuhėn
serbe, tė cilat do tė recitohen nga studentė tė ndryshėm. Nė fakt, autori i
tyre, Ēerēizi i Ēetės sė Bajo e Ēerēiz
Topullit, nė vijimėsi, me telefonata dhe me informata
dora-dorės, informonte bashkėveprimtarėt qė gravitonin nė Ēetėn... e sipėrpėrmendur, pikėrisht
Tahir Abdylin dhe Ismail Dumoshin, e tė tjerėt, pėr rrjedhėn e demonstratave si pėrvojė
pėr organizimin e Demonstratave Studentore nė Prishtinė, sapo tė pėrfundonin
ato nė Beograd. Kthesa qė ndodhi nė karakterin
e Demonstratave tė Universitetit tė Beogradit pas infiltrimit nė drejtimin e
saj tė profesorėve nacionalistė serbomadhėnj tė
lagjes sė Dobrica Qosiqit,
para se tė bėhej publike kjo, autori i kėsaj kumtueseje nga vendi i
zhvillimeve i informoi bashkėveprimtarėt e Ēetės sė Bajo e Ēerēiz
popullit dhe preferoi njė pritje tė zhvillimeve, nė anėn tjetėr ia
drejtoi Titos njė promemorie nė disa faqe shkrimi me
kėrkesa pėr barazi dhe liri politike e kombėtare tė shqiptarėve me tė drejtėn
nė vetėvendosje mbi bazė tė fitores sė Luftės Antifashiste Nacionalēlirimtare,
tė sublimuar nė Rezolutėn
e Konferencės sė Bujanit. Dokumenti u nėnshkruar me sintagmen:
Komiteti i Rinisė Shqiptare. Shpėrndarja e Demonstratave tė
Beogradit me dhunė policore brutale, kėrcėnimi rus ndaj Jugosllavisė me
rrezikshmėri edhe pėr Shqipėrinė, Fjalimi
i Enver Hoxhės nė mbrojtje tė Jugosllavisė dhe fillimi institucional i
diskutimeve pėr ndryshimet kushtetuese nė Kosovė, me kėrkesa kombėtare
publike shumė tė avancuara, bėri qė, intelektualėt e bashkuar nė Ēetėn e Bajos e Ēerēiz Topullit, ndonėse
dyshonin fuqimisht nė fitoren institucionale, hėpėrhė, ti bashkonin pėrpjekjet
nė kuadėr tė pėrpjekjeve tė instancave politike institucionale shqiptare tė
Kosovės. Kjo, siē u pa mė sipėr, ishte edhe porosi e qartė e kreut tė piramidės
qeveritare tė Shqipėrisė. Kėrkesa pėr ngritjen e statusit autonomi nė statusin republikė tė Kosovės u elaborua pėrfundimisht nė Mbledhjen dyditore tė Aktivit
Politik tė Komunės sė Prishtinės nė fillim tė shtatorit 1968, nė tė cilėn mori
pjesė kreu politik, policor, qeveritar dhe elita universitare e shkencore e
Kosovės. Autori i kėsaj kumtese aty vinte nga Arkivi Shtetėror i Kosovės dhe mbajti shėnime tė plota pėr zhvillimet. Dėshtimi
i Diskutimeve publike pėr statusin republikė
tė Kosovės, qė do tė tėrhiqte pas edhe zgjidhjet e tjera tė karakterit
ekonomik, kulturor, politik e kombėtar pėr tė gjithė shqiptarėt nėn robėrinė
jugosllave, ndikoi fuqimisht nė rizgjimin dhe konsolidimin e disponimit antijugosllav tė
inteligjencies dhe tė masave shqiptare. Nė mėnyrė zinxhirore do tė shpėrthejnė demonstrata: nė Prizren, mė 6 tetor; nė Therandės, mė 8 tetor;
nė Pejės, mė 19 tetor; nė Prishtinės, Besianė, Gjilan, Ferizaj dhe Mitrovicė,
mė 27 nėntor; nė Tetovės, mė 22 dhe 23 dhjetor 1968 dhe nė Ulqinit nė qershor
tė vitit 1969. Njė hulumtim empirik do tė zbulonte faktet se ku dhe nė cilat
pėrmasa ishin tė pranishėm veprimtarėt e Ēetės
sė Bajo e Ēerēiz Topullot. Kėrkesat e demonstratave shkonin nė mbėshtetje tė kėrkesave
ekonomike, politike e kombėtare tė deklaruara nė mbledhjet e aktiveve
politike nė Kosovė, pėrfundimisht me Mbledhjet e Aktivit politik tė Prishtinės.
Nė zinxhirin e Demonstratave shqiptare tė 68-tės,
ajo e datės 27 nėntorit nė Prishtinė, kushtuar Ditės sė Pavarėsisė sė Shqipėrisė, Ditės sė Flamurit Kombėtar Shqiptar, e tronditi veēanėrisht
opinionin jugosllav dhe zgjoi interesimin e qarqeve politike tė vendosjes nė
Evropė dhe nė botė, pėr dy shkaqe mė kryesore: E para, ishte e organizuar mirė,
ishte gjithėpėrfshirėse - studentore, shkollore, intelektuale dhe gjithėpopullore, dhe e dyta, pėr faktin se ngėrthente kėrkesat
politike programatike pėr tė drejtėn nė vetėvendosje tė shqiptarėve nė
Jugosllavi, mbi bazėn e filozofisė politike marksisto-leninisto-enveriste, qė konsiderohej si mundėsi premtuese
e vetme pėr zgjidhjen e Ēėshtjes Shqiptare tė dhunuar me
vendime tė padrejta tė Evropės mė 1878, mė 1913, mė 1920 dhe me Vendimet
Anglo-amerikano-ruse tė Luftės sė Dytė Botėrore. E ndjej pėr detyrė shkencore qė shkurtimisht tė
pasqyrojė tė vėrtetėn historike lidhur kėrkesat politike tė Fjalimit tė lexuar nga studenti i
Fakultetit Teknik, Osman Dumoshi. Ato janė Kėrkesa tė elaboruara
gjerėsisht nga veprimtarė tė veēantė tė Ēetės
sė Bajo e Ēerēiz Topullit, me angazhimin e drejtpėrdrejtė tė Ismail Dumoshit. Nga mesi i nėntorit
1968 nė Prishtinė u hap ekspozita 60-Vjetori
i Kongresit tė Manastirit. Ishte kjo ngjarje kulturore e papėrjetuar ndonjėherė nė trojet shqiptare nėn robėrinė
jugosllave. Ciceroni i saj, qė ishte edhe njėri nga bartėsit e hulumtimit tė
fakteve dhe tė mbarėshtimit tė saj, si dhe shumė veprimtarė tė Ēetės..., profesorė, gazetarė e
publicistė, do ta shfrytėzojnė ekspozitėn pėr propagandė kombėtare midis
rinisė studentore e shkollore, dhe do ta testojnė mundėsin e pėrmasave tė
pjesėmarrjes sė rinisė e tė popullit nė njė demonstratė eventuale. Ismail Dumoshi, arsimtar e
drejtor nė Qendrėn Shkollore nė Kastriot, vazhdonte tė ishte Eminenca e kaltėr e asaj qė do tė ndodhė mė 27 Nėntor nė
Prishtinė. Sė bashku me Ēerēizin nė kafenenė Khajami, duke
pasur para vetės Programin
politik aksionar tė 4 qershorit 1968 tė Universitetit tė Kuq - Karl Marks tė Beogradit, si dhe shėnimet nga Mbledhja e Aktivit Politik tė Prishtinės,
i diskutuan dhe i formuluan kėrkesat
kryesore tė cilat do tė gjenin vend nė Fjalimin
pėr demonstratėn. Realisht, u ndoq rruga e reduktimit, tė zbutjes sė kėrkesave
tė Demonstratave tė Beogradit dhe tė Mbledhjeve tė aktiveve politike komuniste
nė Kosovė. Ishte qėndrim i pėrgjithshėm i pjesėtarėve tė Ēetės sė Bajo e Ēerēiz Topullit, qė tė
kihej kujdes pėr epilogun e Demonstratave, pikėrisht mundėsia pėr mbrojtjen
para gjyqit tė tė burgosurve eventual. Nuk kishte
njė qėndrim unik qė tė futej nė kėrkesa, si pikė e veēantė, edhe e Drejta e shqiptarėve pėr vetėvendosje,
por u la tė nėnkuptohej nga pėrmbajtja e Fjalimit
qė do tė hartohej. Me kėrkesėn kėmbėngulėse tė autorit tė kėsaj kumtese, Ismail Dumoshi do tė pajtohet qė
nė kėrkesat qė do tė theksoheshin nė Fjalimin
programatik tė mos figuronte ajo pėr statusin republikė tė Kosovės, pėr faktin se ishte lakuar shumė nė
diskutimet partiake shqiptare titoiste, binte ndesh
me kėrkesat e LANĒ, me Programin politik tė ONDSH, dhe me statutin e Lėvizjes Revolucionare pėr
Bashkimin e Shqiptarėve, si dhe me direktivat e Enver
Hoxhės pėr intelektualėt kosovarė kombėtar. Statusi republikė i Kosovės nuk e zgjidhte Ēėshtjen
Shqiptare pėrfundimisht. Kėtu e tutje, me tė ashtuquajturin Komiteti i Demonstratave me 27 Nėntor 1968
(jo Grupi politik, siē u dėgjua nė
Konferencėn Shkencore tė 24 e 25 Nėntorit 2008) do tė punojė drejtpėrdrejt, vetėm
Ismail Dumoshi, por nė mėnyrė
tė padukshme ose tė hapėt, i ndihmuar nga Hasan Salaj, Demė Fetaj,
Murat Blaku (Bajo) e tė tjerė. Studentėt organizues tė Demonstratės sė
27 Nėntorit, si edhe nxėnėsit e intelektualėt qė i organizuan demonstratat nė
qytetet e tjera, mė herėt dhe pas 27 nėntorit, nuk ishin tė manipuluar nga askush,
ishin tė vetėparapėrcaktuar pėr therorė tė mundshėm
tė lirisė kombėtare. Ndėrkaq, pėrmasės madhėshtore tė pjesėmarrjes nė Demonstratė do ti kontribuojnė
veprimtarėt e Ēetės... - profesorė
tė shkollave tė mesme: Fehmi Pushkolli
(nė Normale), Demė Feta (nė Shkollėn Teknike), Ismail Dumoshi (nė Qendrėn
Shkollore nė Kastriot), Idriz Gėrvala (nė Shkollėn
Ekonomike dhe dhe tė Entit pėr Inkuadrim),
mandej Hasan
Salaj e Xhakush Ēapari nė
Radi-Prishtinė, Gani Bobi
nė gazetėn Rilindja, Halil Alidemaj nė Komunėn e
Prishtinės. Me studentėt e filozofikut, Ekonomisė e tė Drejtėsisė u morėn
kryesisht: Tahir Abdyli, Murat
Blaku, Pirraku e tė tjerė,
me studentėt e Teknikut kryesisht studentėt e teknikut tė tubuar rreth Osman Dumoshit, kurse Eminenca e kaltėr, Ismail Dumoshi do tė merret edhe me punėtorėt e Elektro-ekonomisė sė Kosovės. Lėvizja nxori nė
ballė edhe persona tė tjerė: intelektualė, studentė e nxėnės, tė denjė pėr
drejtues dhe tė gatshėm pėr viktimizim personal pėr interesa tė kombit. Tė shtojmė edhe kėtė: Veprimtarėt e Ēetės sė Bajo e Ēerēiz Topulli e bartėn
barrėn kryesore edhe gjatė procesit gjyqėsor tė drejtuesve tė Demonstratės sė
27 nėntorit 1968 nė Prishtinė. Me njė pėlqim tė studiuar me kompetencė, pėr
avokat do tė angazhohet beogradasi Fila Filota, por
dhe pėr mbledhjen e kontributeve vullnetare pėr mbrojtjen. Avokati Filota gjatė procesit tė gjykimit nė Gjyqin e Qarkut nė
Prishtinė, ishte i vendosur nė hotelin Metohija nė Pejė. Mbrojtja
ishte e dinjitetshme, edhe kundėr vullnetit tė ndonjėrit nga tė arrestuarit, tė
cilėt nuk preferonin shfajėsimin. Tė dhėna me shkrim, pėr nevoja tė
mbrojtjes, avokatit Filota ia siguruan veprimtarėt
e Ēetės sė Bajo
e Ēerēiz Topulli. Autori
i kėsaj kumtese i pėrcolli me kujdes gjykimet e organizatorėve tė Demonstratave
tė 68 Shqiptare, mbajti shėnime tė veēanta pėr proceset gjyqėsore dhe dėnimet,
kurse tė tjerėt nga Ēeta e Bajo e Ēerēiz Topullit, sipas afinitetit dhe mundėsive,
personalisht ose me anė tė tė besueshmėve, si edhe
para demonstratave, informonin pėrfaqėsuesit diplomatikė tė Shqipėrisė, e tė
tjerė, nė Beograd, Sofja, Bukuresht, Budapest, Vjenė, Stamboll, Ankara, Selanik
e gjetkė, pėr gjendjen nė Kosovė dhe nė tokat shqiptare nėn Jugosllavinė. Tashti, besoj, e kemi mė tė
qartė kontekstin politik tė kėrkesave tė demonstratave shqiptare tė vitit
1968 nė Kosovė, por e kemi mė tė qartė edhe shkakun pse nė kėrkesat me shkrim
tė organizuesve tė Demonstratave tė 27 nėntorit 1968 nuk ishte futur edhe kėrkesa
pėr statusin republikė tė Kosovės,
por qė do tė brohoritet nga demonstruesit si inerci e mbetur nga diskutimet
publike nė aktivet politike tė Lidhjes sė Komunistėve tė Kosovės. Autori i kėsaj kumtese edhe tashti ėshtė
besnik i Kėrkesės politike pėr
Vetėvendosjen e popullit tė Kosovės, kurse statusin pavarėsi e mbikėqyrur tė Kosovės e vlerėson dhunė ndėrkombėtare,
tė njėjtė me statusin Principatė e Shqipėrisė
sė vitit 1913. |