Me rastin e 100 vjetorit tė Kongresit tė Manastirit Roli i Kosovės nė zgjidhjen pėrfundimtare tė alfabetit kombėtar shqiptar Shkruan: Prof.Dr.Muhamet Pirraku Edhe
99 herė tė rrėzohemi, pėrsėri duhet tė ngrihemi! Petro Nino Luarasi (1909). Rruga e alfabetit shqip qė solli nė
Kongresin e Manastirit ishte e gjatė, shekullore, dhe e mundimshme. Nė
thirrjen e Klubit Bashkimi tė
Manastirit pėr Kongresin, midis tė
tjerash, konstatohej: Ēėshtje e
Abecesė lipset tė jetė fillimi, qė pa tė nuk do mundim tė arrijmė qėllimet
tona tė larta pėr mbrothėsi tė gjuhės! Ky ishte kongresi i parė kulturor
i pėrgjithshėm i inteligjencės e i nacionalistėve shqiptarė, ku morėn pjesė pėrfaqėsuesit e tė gjitha
feve dhe tė tė gjitha krahinave tė Shqipėrisė, saktėsisht - 2/3 nga radhėt e
toskėve dhe 1/3 nga radhėt e gegėve. Komisioni i Kongresit pėr Alfabetin i
shqyrtoi tri ēėshtje: 1. A tė adaptohet njėri nga tre alfabetet
kryesor (Stambollit, Bashkimit, Agimit); 2. A tė bėhet njė kombinim i kėtyre
tre alfabeteve; 3. A tė lihen me njė anė dhe tė krijohet krejt njė i ri. Meqė komisioni nė parim ishte betuar se pėr
alfabetin e shqipes ka pėr tu marrė baza e alfabetit latin. Variantin qė sot
e pėrdorim Justin Rota e quante
Alfabet tė koalicionit. Alfabetin e Bashkimi-t
e mbronin vetėm Fishta dhe Gurakuqi, e mė indiferent u tregua Sotir Peci. Pėr
qėllime personale me Fishtėn dhe ndaj Shoqėrisė Bashkimi tė Shkodrės, Dom
Ndre Mjeda e mori krahun e aderuesve tė alfabetit tė Stambollit - Alfabeti
Frashėriot. Vėrtet, parimi i Mjedės: Njė
shkronjė-njė tingull dhe alfabeti i tij, gati ngadhėnjeu, por nė Komision
ndodhi njė kthesė me kokėfortėsi nė dobi tė Alfabetit Frashėriot. Nė kėtė kthesė pati rol hoxhė Haxhķ Vildan
Efendia, i cili kryesonte delegacionin e Klubit Shqiptar tė Stambollit: Alfabeti ėshtė njė vegėl e fuqishme pėr
pėrparimin e shqiptarėve, tha mė 21 nėntor 1908.. Ēdo komb ka tė drejtė tė
zgjedhė alfabetin qė i pėrshtatė mė sė miri gjuhės sė tij, prandaj shqiptarėt
e zgjedhin alfabetin shqiptar. Turqit gjithashtu nuk kishin shkronja pėr ta
shkruar gjuhėn e tyre, ata i kanė adaptuar shkronjat arabe. Sa pėr drejtimin
sė si lypset tė shkruhej - nga e majta nė ė djathtė a po nga e djathta nė tė
majtė - kjo nuk ėshtė punė me rėndėsi. Pėrsa i takon fesė, ajo i pėrket
zemrės sė njeriut, kėshtu qė secili ėshtė i lirė tė ketė pikėpamjet e veta.
Ndaj, nė Vendimin e Komisionit Alfabetin, midis tė tjerash u konstatua: .... me pėlqim tė tė gjithėve u vendos qė tė merret abeja e
Stambollit e me tė bashkė edhe njė abece e thjeshtė latine, qė tė mėsohen dhe
tė pėrdorėn bashkėrisht nė mes tė shqiptarėve. Mėsimi nė shkolla do tė jetė i
shtrėnguar e detyrueshėm pėr tė dyja.
Para Kongresit, vendimin e lexoi Kryetari
Mithat Frashri, kurse njė arsyetim pėr shkakun pse Komisioni u pajtua pėr dy
alfabete, sqaroi, pa mbulesė shkencore e politike tė arsyeshme, Patėr Gjergj
Fishta, duke konstatuar me njė gjykim soloman: Abeceda e Stambollit kishte me qenė e mjaftueshme qė ti plotėson
kėrkesat e kombit shqiptar, por pėr shtypjen e librave jashtė vendit dhe pėr
telegrame ėshtė i nevojshėm njė alfabet thjeshtė latin... Kongresi i Manastirit vendosi qė pas dy
vitesh tė thirrej njė Kongres tjetėr, prapė tė pagėzuar gj u h ė s o r ,
pėr ēėshtje tė ortografisė dhe pėr vendosjen definitive pėr njė alfabet
kombėtar, kėrkesė kjo qė nuk e plotėsoi Kongresi i Manastirit, i ftuar pėr
atė kėrkesė historike tė kombit. Kongresi i ardhshėm duhej tė mbahej nė
Janinė, mė 23 korrik 910, me rastin e pėrvjetorit tė kėrkesės telegrafike
ultimative tė Kuvendit tė Ferizajt, mė 10/23 korrik 1908, me tė cilėn, nga
Sulltani, u kėrkua kthimi i Kushtetutės konstitucionale tė vitit 1876. Mbėshtetur nė brendinė e tė dy rezolutave tė
nxjerra nė Kongres, mund tė konstatohet sė Kongresi i Manastirit shumė mė
tepėr i kontribuoi ēėshtjes sė pėrgjithshme kombėtare, se sa ēėshtjes sė
alfabetit, sepse bėri njė zgjidhje gjysmake e cila linte shteg pėr vazhdimin
e pėrēarjes midis shqiptarėve toskė e gegė. Vendimi i sjellė nga komisioni
nuk i ka kontribuar, sa ėshtė pritur, pėrparimit tė gjuhės dhe tė shkollės
shqipe, e ēka ėshtė mė keq, ka qenė kundėr kėrkesave qė kishte shtruar
thirrja pėr kongres. Koha ka treguar qė ajo ndarje nė dy alfabete, ndonėse nė
rezolutė theksohet sė janė tė detyrueshme
pėr ēdo shqiptar dhe shkollė shqipe - ka qenė e dėmshme pėr interesat
nacional tė popullit shqiptar. Pėr mos arritjen e njė vendimi tė pritur
faji bije mbi: Mithat Frashėrin, Shahin Kolonjen, Bajo Topallin, Nyzhet
Vrionin dhe Dom Ndre Mjedėn tė cilėt mė kėmbėngulje, e pafuqinė e argumenteve
shkencore linguistike, e mbrojtėn alfabetin e Stambollit. Mjeda ka pasur njohuri
linguistike mė tepėr sė tė tjerėt nė Komision pėr Alfabetin, por pėr qėllime
personale ndaj Fishtės dhe shoqėrisė Bashkimi
e mori anėn e katėr tė parėve. Pas shpėrndarjes sė kongresit, veēanėrisht nė
Gegėri i gjejmė misionarėt e alfabetit kombėtar duke propaganduar pėr
alfabetin latin, atė tė dytin nė Vendim. Nė dokumentacionin numerik nuk mund
tė gjejmė asnjė gjurmė tė prekshme, tė propagandės pėr pėrdorimin e dy
Alfabeteve tė Manastirit. Shtypi kombėtar jashtė sferės sė ndikimit Frashėriot, madje edhe ai jezuit,
pėrnjėherė nisen ta reklamojnė dhe ta sqarojnė alfabetin e dytė, duke
paralajmėruar se sė shpejti do ti pajisin shtypshkronjat me shkronja tė ati
alfabeti dhe do ti nxjerrin organet e veta dhe librat shkollore me atė
alfabet. Kjo ndikoi qė nė rreth dy tė tretat e popullit shqiptar, Alfabeti i
Stambollit - Frashėriot, nuk
depėrtoi fare. Alfabeti latin ishte mė i lehtė, mė i
gdhendur, mė i pėlqyer dhe tė thuash, pėr hartimin e njė alfabetit tė tillė,
latin, ishte thirr edhe Kongresi i Manastirit. Ndėr tė parėt dhe me
mbėshtetje, Vendimin e Kongresit tė
Manastirit e kritikoi publicisti i shquar, Faik Konica, nė revistėn Albania numėr 1 tė vitit 1909, qė pa
dritėn pas muajit prill 1909. Konica shkroi: U mbajt nė Manastir, me 14 tė vjeshtės III, njė Kongres i shqiptarėve
jon-turq, i vetėbotuar pėr tė zgjidhur ēėshtjen e abesė. Nga qė ky kongres
do tė mbetet nė faqet mė tė panerėshme e mė tė turpshme, ėshtė nevojė tė
deftojė qendresėn time nė kėtė komedie oriantale, dhe pėr kėtė punė duhet tė
nis nga ca mė lark... Pėrnjėherė pas Kongresit tė Manastirit,
klubi revolucionar i fshehtė, i cili vepronte nė gjirin e klubit Bashkimi
tė Manastirit e shtoi aktivitetin e vet politik dhe organizativ kryengritės.
Nė bazė tė informacionit tė Konsullit austriak nė Manastir, tė mė 30 nėntor
1908, Klubi Bashkimi i dėrgoi
veprimtarėt e vet nė qendrat e Shqipėrisė, nė Ohėr, Dibėr, Prizren, Gjakovė,
Pejė, Prishtinė e gjetkė. Nga informacioni i tė njėjtit konsull mė 7 dhjetor
1908 mėsojmė sė Klubet e fshehta revolucionare kryengritėse pėr Shqipėrinė e lirė u formuan nė
ēdo qytet tė Shqipėrisė, me detyrė tė ndihmonin nė ngritjen e ndėrgjegjes
kombėtare, pėr lidhjen e shqiptarėve tė gatshėm pėr tė kundėrshtuar regjimin
xhonturk nė momentin e pėrshtatshėm, pėr autonominė e Shqipėrisė. Sė kėndejmi, sipas historianit J. M.
Jovanoviq, Shqiptarėt, mė 1909, janė
treguar mė luftarak, gjersa kėrkesat e tyre janė thjeshtė kombėtare dhe tė
drejtuara kundėr tė gjithėve qė punonin kundėr tyre. Nė bazė tė
informacionit tė atasheut ushtarak tė Serbisė nė Stamboll, mė 4 mars 1909,
mund tė konstatohet sė Serbia kėso kohe i kishte nė letėr planet pėr okupimin
e Sanxhakut dhe tė Kosovės: Nė
momentin e favorshėm tė lėshohen pėrtej kufirit 2-3 kolona, prej njė numri tė
madh komitėsh - vullnetarė gjer nė 50 000 vetė, tė cilėt kanė pėr ta zbatuar
atė manovėr qė ta vejnė Serbinė nė gjendje tė pėrshtatshme qe pa shpallė
luftė dhe pa komprometim e pa pėrpjekje tė mėdha, tė siguroj qėllimin e
dėshiruar, lidhjen e drejtpėrdrejtė me Malin e Zi dhe daljen nė Det tė cilat
nuk i pati fituar prej Austrisė dhe Evropės (mė 1878). Rreziqet qė i vinin kombit shqiptar dhe
Perandorisė Osmane nga fqinjėt e Shqipėrisė, fillimisht i kuptoi drejt
Komiteti i Turqve tė rinj Bashkim e
Pėrparim, i cili, mė 4 mars 1909, e informonte Klubin Qendror Shqiptar Bashkimi tė Manastirit, sė Qeveria do tė mbetej neutrale nė ēėshtjen e
alfabetit tė shqipes. Nė informatė, pos tė tjerash, shkruante: ...Pėrpjekjet e Shqiptarėve pėr tė mbarėn
e tė mirėn e gjuhės sė tyre dhe pėr tė pėrhapur e pėrgjithėsuar diturinė e qytetėrimin me
anėn e saj nė mes tė popullit, janė hapa me rėndėsi qė meritojnė lavd e
pėrkrahje. Ėshtė e ditur se pėrparimi i gjuhės shqipe kishte me ba efekte tė
mira edhe pėrmbi Shqiptarėt e krishterė qė janė kapur mbas rrymės grekomadhe.
Prandaj Komiteti i ynė ka vendosur tė mos i pengoj nė asnjė mėnyrė
iniciativat e kombit fisnik shqiptar e ato tė klubeve shqiptare nė fushėn e
arsimit dhe tė mos pėrzihet aspak nė zgjedhjen e njė palė germave apo tė
tjetrės pėr gjuhėn shqipe. Pra lutemi qė edhe Z. e Juaj tė veproni sipas
kėtij vendimi e po nė kėtė mėnyrė tė lajmėroni edhe ke tė jetė nevoja. Klubi Bashkimi
i Manastirit, e shumėzoi shkresėn e Komitetit tė Turqve tė Rinj dhe me njė
shkresė pėrcjellėse, ua pėrcjelli klubeve shqiptare, duke i porositur sė nuk duhet pėrmetue kurrsesi qi ndėrmjet
Shqiptarėve tė dalin ngatėrresa e tė lejnė dasia pėr shkak talfabetit (...).
Tashti pėr tashti detyra e jonė ma kryesore asht me pėrhapur nė popullin tonė
dritėn e arsimit, me forcue bashkimin tonė, me i u rujtun dasis. Tė punojmė,
nate ditė tė punojmė, qi mos tė mbesim mbas kombeve tjera nė tė ruejtun tė
kombėsisė sonė tue u qytetnue me anėn e gjuhės shqipe. Nė kohėn kur Qeveria
Xhonturke bėnte manovra e makinacione nė fushė tė tė drejtave kombėtare
shqiptare, aktiviteti kombėtar i shqiptarėve nė Vilajetin e Kosovės u shtua
shumė. U hapėn klube tė reja nė ēdo qytet, me programe thjesht nacionale.
Njė ndėr detyrat e tyre ishte pėrhapja
e librit dhe tė shkrimit shqip nė tė gjitha viset shqiptare. Kėshtu, vera e
vitit 1909, nė ēėshtjen shqiptare paraqet njė bumerang pėr Qeverinė
Xhonturke. Nė Shqipėrinė veriore zhvillohej lufta pėr autonomi, pėr shkollė e
gjuhė shqipe, pėr shkronjat kombėtare latine, kurse nė Shqipėrinė jugore
filluan tė dalin gazeta kombėtare, tė ngritėn shoqėri kulturore dhe letrare
shqiptare. U ngrit edhe shtypshkronja shqiptare revolucionare me emrin Bashkimi Kombit, nė Manastir, e cila
sa vinte po rritej dhe pėrsosej, saqė nė vitin 1910 e tėhu, ajo u rrit nė njė
shtypshkronjė mė moderne nė shtetin turk dhe nė Evropė, e njohur nė botė si
Shtypshkronja internacionale Bashkimi, e cila posedonte garnitura tė
alfabeteve tė ndryshme dhe, nė tė, mund tė shtypeshin tekste nė 13 gjuhė tė
botės. Nė gjirin
Shtypshkronjės Bashkimi Kombit , mė 1 gusht 1909, u themelua Shoqėria Botonjėse literare, pėr
botimin e librave, gazetave dhe revistave kombėtare nė gjuhėn shqipe me
alfabetin latin tė koalicionit hartuar nė Manastir mė 1908. Pėr ta kamufluar qėllimin e vet
antishqiptar, Komiteti Bashkim e
Pėrparim e nxiti themelimin e njė Klubi
Konstitucionar nė Dibėr, tė quajtur: Partia Osman e Konstitucionale Shqiptare e Dibrės dhe tė cilit
ja ngarkoi pėr barrė thirrjen dhe organizimin e Kongresit tė Dibrės. Detyra partiake dhe organizative e kėtij
klubi ka qenė afrimi i shqiptarėve nė pikėpamje ideologjike me xhonturqit dhe
osmanlinjtė e tjerė pėr mirėqenien dhe ruajtjen e rendit kushtetues dhe
tėrėsinė tokėsore tė Perandorisė
Osmane. Tubimi i inskenuar nga qeveria u pagėzua me emrin Kongresi Shqiptar i Dibrės dhe u ftua
tė mbahej mė 10 /23 korrik 1909, me pjesėmarrje tė klubeve osmane serbe,
bullgare, vllahe etj. Qėllimi i
Kongresit ėshtė manifestimi i dėshirės sė vėrtetė tė shqiptarėve ndaj parimit
tė vėllazėrimit, barazisė dhe pajtueshmėrisė sė tyre me osmanlinjtė e tjerė,
pa ndonjė qellim separatist - shkruante gazeta konstitucionale
shoviniste serbe osmane, Vardar. Sipas tė dhėnave mė tė sakta burimore tė
konsullit austriak nė Manastir, mė 19 korrik(1 gusht) 1909, nė Kongresin e Dibrės tė tubuar mė 23
korrik 1909 kanė marrė pjesė pėrfaqėsuesit nga 19 qendra: Stambolli,
Manastiri, Selaniku, Elbasani, Korēa,
Kypryly (Velesi), Janina, Kolonja, Kozana, Florina, Elasona dhe
Kastori. Me pak vonesė arrijnė edhe pėrfaqėsuesit e Shkupit, Mitrovicės,
Shkodrės, Vlorės, Janinės, Durrėsit dhe tė Prizrenit. Kėto qendra tė kulturės
shqiptare tė Rilindjes do tė pėrfaqėsohen nga personalitete me merita tė
larta kombėtare, partizanė tė shkollės shqipe, alfabetit shqip dhe tė
autonomisė sė Shqipėrisė. Burimet saktėsojnė se nė Kongresin e Dibrės morėn
pjesė gjithsej 315 delegatė, prej tė cilėve 95 kanė qenė tė krishterė
(katolikė dhe ortodoks). Kongresin e drejtoi Pleqėsia (Kėshilli) prej 40
anėtarėve. Ēdo vilajet nė Turqinė Evropiane (Kosova, Shkodra, Manastiri,
Janina dhe Selaniku) u pėrfaqėsuan me nga tetė veta. Pėr kryetar tė Pleqėsisė
u zgjedhė Sami Be Kulla, me prejardhje nga Prizreni, e qė mbante pozitėn e
inspektorit gjeneral tė Maqedonisė. Fillimisht kryesues i Kongresit ishte
dibrani Ismail Beut- Pasha, osmanli i pėrflakėt, e pas vdekjes sė tij nė
foltore, kryetar u zgjodh Abdyl be Ypi, tolerant ndaj kėrkesave tė
nacionalistėve shqiptarė, nė rend tė parė tė atyre kulturore nė lidhje me
shkollat shqipe, gjuhė shqipe dhe alfabetin kombėtar latin. Sipas konsullit
vjenez nė Manastir, pas pėrpjekjeve tė mėdha tė Riza Beut nga Shkodra dhe tė
Nexhib be Dragės e tė shumė patriotėve tė tjerė, Kongresi Konstitucional
Osman u shndėrrua nė Kongres Kombėtar
Shqiptar. Sipas konsullit rus nė Shkup, nacionalistėt dhe revolucionarėt
shqiptarė mbajtėn edhe seanca tė mbylla, me rėndėsi pėr strategjinė e
Lėvizjes Kombėtare Shqiptare. Njė elbasanas, njohės i zhvillimeve nė
Kongresin e Dibrės, informonte se: Kah
fundi i gushtit kėtu, nė Elbasan, ka pėr tua mbajtur njė kongres edhe mė i
madh gjithėshqiptar pėr ēėshtje kulturore! Vėrtet, Kongresi i Dibrės do tė mbyllet pa u kurorėzua me rezultatet e
planifikuara, tė thuash nė mėnyrė tė shkapėrderdhur, kurse njė konsull rus nė
tokat shqiptare do tė saktėsojė se Kongresi
i Dibrės paraqet fillimin e luftės sė xhonturqve me interesat nacionale tė
shqiptarėve. Vėrtet, nga tashti viset shqiptare me
shumicė islame do tė bėhen arenė e luftės pėr alfabetin e shqipes. Nė Tiranė,
fanatikėt islamė dhe qeveria osmane organizuan disa adoleshentė tė gjuanin me
gurė ithtarėt e alfabetit latin pėr
gjuhėn shqipe, e nė rend tė parė goditėn hoxhallarėt kombėtarė. Pėr
antishqiptarizmin e qarqeve pushtetore nacionaliste turke ka lėnė tė dhėna tė
sigurta Konsulli i Serbisė nė Stamboll, mė 6 shtator 1909. Duke e informuar
Ministrinė e Jashtme, shkroi: Kohėve
tė fundit kam pasur rastin tė bisedoj me njė udhėheqės xhonturk pėr trazirat
shqiptare. Nga ai kam mėsuar se xhonturqit me kujdesin mė tė madh po e
pėrcjellin lėvizjen shqiptare. Ai nuk ma ka fshehur (...) se zgjimi kombėtar
shqiptar xhonturqve u ėshtė shumė i pa dėshiruar. Por, njėherė, atyre nuk ju
duket si njė rrezik permanent, pasi e dinė se fiset shumė vėshtirė mund tė
pajtohen dhe se nevojitet edhe shumė kohė pėr organizimin e lėvizjes e cila
ka pėr tė qenė e rrezikshme, kurse deri atėherė xhonturqit llogaritin se
autoriteti i qeverisė nė ato anė ku jetojnė shqiptarėt ka pėr tė qenė shumė
mė i forte.... Redaktori i gazetės osmane Tasviri-
Efkar nė artikullin me titull Osmanizmi - Shqiptarėt, botuar mė 4 shtator 1909, informonte
opinionin se nė mesin e shqiptarėve ėshtė paraqitur njė e keqe - Nacionalizmi!. Pasi pėrpjekjen
shqiptare pėr alfabetin latin do ta kualifikojė si influencė tė jashtme,
shkroi se me marrjen e alfabetit latin leximi
i Kuranit bėhet absurd,. Sipas tij, shqiptarėt, duke i pėrforcuar mė tepėr ndjenjat kombėtare se sa ato fetare,
dalėngadalė ata do ta lėnė pas dore edhe fenė. Antishqiptarizma e artikullshkruesit
spikati nė konstatimin: Shqiptarėt le
ta mėsojnė dhe le ta pėrdorin gjuhėn e tyre si tė duan, mirėpo duhet qė tė
mos harrojnė se sot nė Perandorinė osmane ka njė varg gjuhėsh tė pėrsosura
dhe tė zhvilluara se cilave shqipja kurrsesi nuk mund tu bėjė
konkurrencė(
). Ajo kurrė nuk do tė bėhet njė gjuhė zyrtare, e njė gjuhė e
tillė ėshtė e dėnuar tė stagnojė dhe tė degjenerohet. Nė kohėn kur turku shovinist po e
prejudikonte vdekjen e shqipe, nė Shqipėri po zbatoheshin Vendimet e Kongresit Kulturor- Arsimor tė
Elbasanit (2-8 shtator 1909), i cili i kishte ēimentuar themelet historike tė shkollės shqip dhe tė ardhmes sė kulturės shqiptare. Ndonėse
edhe nė kėtė Kongresi u paraqitėn dy
rryma politike: proxhonturke dhe proaustriake, vendimet e marra nė seancat e
mbylla flisnin pėr mėnyrėn dhe metodat nė pėrpjekjet shqiptare pėr sigurimin
sa mė tė shpejtė tė lirisė kombėtare shqiptare nė bashkėpunim edhe Lėvizjen
Kombėtare Maqedonase. Vendimet e Kongresit tė Elbasanit patėn
mbėshtetjen e fuqishme tė Lėvizjes Kombėtare Shqiptare nė Vilajetin e
Kosovės. Sa erdhi dhe Lėvizja arsimore kombėtare shqiptare dhe e
Alfabetit shqip nė Kosovė mori
pėrpjesėtime tė reja, tė fuqishme. Barrėn e organizimit tė pėrpjekjeve
shqiptare e bartėn Hasan Prishtina, Nexhib Draga, Salih Gjuka, Rrok Berisha, Bajram Curri, Rexhep
Mitrovica e tė tjerė dhe pėr njė kohė tė shkurtėr u hapen shkolla shqipe nė
Pejė, Prizren, Gjakovė, Gjilan, Mitrovicė, Vushtrri e gjetkė. Edhe
intelektualėt shqiptarė tė Kosovės tė punėsuar nė Stamboll do tu kushtojnė
kujdes Pėrpjekjeve pėr shkollė e gjuhė shqipe nė Kosovė. Tė pėrmendim
vetėm pėrpjekjet e mjekut kirurg,
Zejnel Abedin Gjillanit, i cili, mė 25 tė vjeshtės sė dytė (tetor) organizoi
bisedime qi u pėrkasin interesave
tAtdheut! Nga fundi i vitit 1909, aktiviteti i Klubit Arsimor Shqiptar tė Vilajetit
tė Kosovės, tė cilin nominalisht e udhėhiqte Bajram be Curri, analfabet, u
shtri anė e kėndė trojeve shqiptare tė Vilajetit, hapi shkolla tė reja shqipe
dhe e futi mėsimin e gjuhės shqipe nė Gjimnazin dh Normalen e Shkupit. Ky
klub veēantė i rezistoi kėrkesės sė Ligjit
mbi shoqatat, pėr ndėrrimin e emrit nga Klubit Arsimor Shqiptar nė Klubi
Arsimor Osman. Sė kėndejmi, gazeta turke Jeni Asir, mė 1 dhjetor 1909, do tė konstatojė: Klubet shqiptare edhe mė tutje janė
institucione politike.... Kėso kohe deputetėt dhe senatorėt shqiptarė nė
Parlamentin Osman e ngritėn njė Komision,
i cili do tė vendoste pėr ēėshtjet me rendėsi pėr popullin shqiptar. Nė atė
komision hyrėn: Sylejman Pasha (senator), Aziz Pasha (deputet i Beratit),
Hasan Beu (deputet i Prishtinės), Mehmet pashė Derralla (gjeneral) dhe Rexhep
Efendia Voka (myfti i Manastirit). Gazeta Vardar shkroi pėr fillet e kėtij aktiviteti: Shqiptarėt po dėshirojnė qė pėrmes pazarit
me shtetin, ta ruajnė rėndėsinė e vet nacionale dhe territoriale (
) po e
krijojnė njė komision tė posaēėm pėr ti rregulluar marrėdhėniet shqiptare
. Pėr pėrmasat e Lėvizjes Kombėtare Shqiptare
nė Vilajetin e Kosovės fliste gjerėsisht konsulli i Serbisė nė Prishtinė, mė
17 dhjetor 1909. Ai, midis tė tjerash, saktėsoi: Nė mesin e shqiptarėve po vėrehet njė pakėnaqėsi gjithnjė me e madhe
dhe Lėvizja sa vjen e po rritet.... Me 1 dhjetor 1909 ishte kurorėzuar
njė ndėr vendimet mė tė rėndėsishme tė Kongresit
tė Elbasanit - kishte filluar nga puna Normalja e parė nė gjuhėn shqipe nė atdheun shqiptar, nė cilėn,
pa vonuar u regjistruan mbi 100 nxėnės, prej tė cilėve gati gjysma ishin nga
Kosova. Nė fillim tė vitit 1909, sipas informatės sė konsullit serb nė Stamboll,
pėr shkaqe tė problemeve shqiptare, ra kabineti qeveritar i Hilmi Pashės dhe
u krijua kabineti nė krye me Haki Pashėn. Realisht, nga fundi i vitit 1909 dhe nė
fillim tė vitit 1910, armiqtė e kombit
shqiptar orkestruan njė lėvizje tė hatashme kundėr shkrimit shqip me
alfabetin latin, dhe kundėr mėsimit tė shqipes dhe shkollės shqipe pėr
shqiptarėt myslimanė. Nė gazetat mė tė njohura tė Turqisė: Tasfir-i Efkar, Yon Turk, Yeni Asir,
Sabah, Yeni Tanin, Yeni Gazete, Osmanischer Loyd, Tanin, Neyr-i
Hakikat, Igdam, Stamboll, Rumeli e tė tjera, u nxitėn polemika me
tone armiqėsie nė mes tė aderuesve tė alfabetit arab dhe latin pėr gjuhėn
shqipe. Shumė nga kėto polemika, si sihariqe,
kaluan edhe nė faqet e shumė gazetave tė huaja: angleze, frėnge, ruse, serbe,
maqedonase, bullgare, italiane, austriake, greke, por edhe shtypin shqip.
Pėrēarjet shqiptare nė fushė tė shkrimit tė shqipes i dhanė dorė opinionit antishqiptar tė flitej haptas pėr mos ekzistimin e kombit shqiptar dhe tė
gjuhės shqipe. Tė pėrmendim kėtu vetėm opinionin e gazetės greke Atlantis qė dilte nė Nju Jork, e cila
ofronte dėshmi se gjuha shqipe ka
tė bėjė me gjuhėn greke dhe se ajo nuk ekziston si gjuhė e pastėr shqiptare. Kėtu, megjithatė, ėshtė me interes shkencor
tė konstatojmė edhe njė fakt historik. Lufta midis dy taborėve pėr Alfabetin
kombėtar tė gjuhės shqipe, nė njė kohė kur ithtarėt e alfabetit arab pėr
shqipen dhe gazetat turke po bėnin kėrdi ndaj alfabetit latin pėr shqipen,
dolėn pėr fushė disa turq -partizanė tė flakėt tė nismės sė Sami be Frashrit
pėr shkrimin e gjuhės turke me shkronja latine. Tė pėrmendim kėtu vetėm
libėrthin: Shkresė mbledhjes sė kombit
pėr ndėrtim tė shkronjave, tė njė Dr. Dand nga Musuli, i cili kėrkonte
qė alfabeti latin tė merrej edhe pėr gjuhėn turke, me konstatimin e qartė se: ...alfabeti arab nuk vyen as pėr
turqishten as pėr shqipen. Pėr hir tė kėrkesave pėr saktėsi historiografike duhet tė konstatojmė faktet
se, Qeveria Xhonturke, e cila synonte tė kthehej nė pushtet nacional turke, Lėvizjen e alfabetit pėr gjuhėn shqipe vazhdonte
ta kualifikonte si vepėr tė Austrisė,
njėsoj si edhe propaganda prosllave. Pėr ti demantuar kėto opinione
antishqiptare qysh herėt ishte ngritur korifeu bashkėkohor i shqiptarizmės,
deputeti i Prishtinės, drenicasi i lindur nė Vushtrri - Hasan be Prishtina.
Ai, si njėri i guximit intelektual dhe i mendimit politik brilant, qysh mė 28
shtator 1909, kishte shkruar nė gazetėn Tanin,
se Austria e ka protektoratin fetar tė krishterė katolik nė Shqipėri dhe jo
atė arsimor, se shkollat shqipe, si edhe Normalja
e Elbasanit, janė kėrkesė dhe vepra tė shqiptarėve pėr interesa tė jetės
sė kombit. Kundėr politikės antishqiptare tė xhonturqve do tė ngritėt edhe
shtypi shqip kombėtar: Organet e
pushtetit dhe Komiteti Xhonturk, nuk u turpėruan aspak tė deklaronin se
Kushtetutėn dhe lirinė e kanė fituar pėr vete (
). Nė vend qė shteti me
shpenzime tė veta tė na hapė shkolla kombėtare, ai po pėrpiqet tė na i mbyllė
shkollat fillore. Duke u pėrpjekur ta pengojė veprimtarinė tonė kombėtare,
Qeveria e Stambollit nisi ti transferojė nė Azi tė vogėl tė gjithė ata
nėpunės shqiptarė, qė e ndiejnė veten si tė tillė - do tė shkruaj gazeta
Bashkimi Kombit i Manastirit, mė 24 XII 1909. Nga fillimi i vitit 1910, kur armiqtė e
kombit shqiptar morėn nisma pėr ta nxjerrė pėrfundimisht alfabetin latin nga
kultura shqiptare dhe mėsimi i shqipes, veēanėrisht Hasan be Prishtina do tė
sulmohet frontalisht nga njė person i nėnshkruar: M. B. Elbasanasi, i cili, mė
3 janar 1910, nė gazetėn Tanin, e
botoi artikullin pamfletik: Arnautllėku
- deputetit tė Prishtinės Hasan Beut ku, nė mes tjerash, i shkruante: Duke kaluar nėpėr shkrepa tė tmerrshme dhe
bjeshkė qė fusin frikėn, do tė shohėsh meshkuj e vajza se si, me abetare nė
dorė, shkojnė nė shkollat kishtare. Kėto abetare janė shkruar shqip, por me
alfabetin austriak. Pėrveē kėsaj, nė Shkup, Prizren, Pejė, Shkodėr, brenda
avllive tė kishave janė ndėrtuar shkolla nga materiali i fortė(
). Pėr sa i
pėrket ēėshtjes sė alfabetit, ju thoni se kėtė do ta zgjidhė koha. Mirėpo,
koha ėshtė e lidhur me pėrpjekje, d.m.th: Aveniri varet nga mundi i derdhur.
Ju thoni se shkollat nė Elbasan janė shqip. Mirėpo, pse nuk u erdhėn ndėr
mend ato rrafshina tė gjera ku kini lindur Ju. A mund tė hapni atje shkolla
tė tilla, dhe nėse do ti hapeshit, ēdo tė ngjante...?!?. Vėrtet, duhet tė ritheksohet fakti se kėso
kohe, e tėrė lėvizja kulturore dhe arsimore nė Kosovė, me reflektim edhe
jashtė sajė, ishte nėn mbikėqyrjen permanente tė deputetit zėlartė, Hasan be
Prishtina. Ai, nga Stambolli erdhi nė Kosovė, ku vizitoi fshatra e qytete pėr
tė bėrė zgjedhjen e djelmoshave kosovarė pėr shkollėn pedagogjike nė Elbasan.
Aktiviteti i tij ėshtė pėrcjellė me kujdes nga xhonturqit, madje do tė thirret
edhe nė hetuesi pėr corpus delikt
ndaj Meshrutijet-it
(konstitucionit). Shtypi i Stambollit i cili e pėrcillte Lėvizjen e alfabetit
pėr gjuhėn shqipe, Hasan be Prishtinėn vazhdonte ta mbante nė maje tė
thumbit. Kritikat vinin nga tė gjitha anėt, madje edhe nga disa deputetėt
shqiptarė myslimanė proosmanė fanatikė. Tė ndalemi shkurtimisht nė
kundėrshtitė e deputetit tė Pejės, Mahmud Bedria, i cili nė gazetėn Tanin, mė 11 janar 1910, e botoi
artikullin: Letėr tė hapėt shqiptarėve,
nė tė cilėn vjelli kundėr alfabetit latin pėr shqipen, duke arsyetuar se
kinse e tėrė bota myslimane: arabe, persiane, hindase, afganistane,
indoneziane, ēerkeze e tė tjerė, e pėrdorin alfabetin arab, kurse shqiptarėt
myslimanė janė tė vetmit qė po ndahen. Sipas kėtij pejani, i et i Valiut tė
Kosovės, Mazhar Beut, shqiptarėt kanė filluar shkruarjen e shqipes me shkronja arabe 150 vjet pas
ardhjes sė turqve nė Shqipėri, qė do tė thoshte mė sė voni nga vitet e
tridhjeta tė shekullit XV. Opinioni i Mahmud Bedriut do tė kundėrshtohet,
flaka-flakė, nga deputeti i Bregdetit (Denizli meb-usu), Gani Frashėri, i
cili me njė ton tė afėrm me tė Hasan Prishtinės, shkroi se alfabeti latin pėr
shqipen ėshtė alfabet kombėtar
shqiptar, tė cilin nuk e kanė
ēpikur ata qė nuk e njohin fenė islame, por dijetarėt e lartė, si myderrizi
i nderuar Dragovanli Omer Efendi, pastaj i pėrmenduri pėr kah asketizmi Hoxha
Tahsini dhe i ndjeri Shemsedin Sami Frashėri
. Kėtu duhet tė konstatojmė faktin se
diplomacia serbe nė vijimėsi vazhdonte tė mbante rolin e kujdestarit pėr tė
pėrfituar nga ngatėrresat nė fushė tė shkrimit tė shqipes. Gazeta serbe
osmane, Vardar, mė 17 janar 1910,
informonte lexuesit se gazetat e Stambollit:, Yeni Gazete dhe Tanin
tashti e pranonin alfabetin latin pėr
gjuhėn shqipe, kurse Osmanischer Loyd
shkonte edhe mė larg - propozonte qė edhe turqit tė ndiqnin rrugėn e
shqiptarėve pėr tė marrė alfabetin latin pėr gjuhėn turke kombėtare. Nė
vijim, Vardar gjykonte me habi: Ėshtė interesant, nė krejt kėtė lėvizje,
askujt as ndėr mend nuk i bije cirilikja, e cila shqiptarėve jo qė u ėshtė
edhe mė e natyrshme sė latinishtja dhe mė e afėrm, por edhe larg e larg mė e
pėrshtatshme pėr gjuhėn shqipe dhe drejtshkrim...!?! Aderuesit e alfabetit arab nga radhėt e
deputetėve pėr viset shqiptare, numerikisht ishin mė shumė. Nė peticionin
dėrguar Kryeministrisė, i cili u botua nė Yeni Tanin, mė 19 janar 1910, janė nėnshkruar 14 deputetė nga
Vilajeti i Kosovės, i Manastirit dhe i
Shkodrės, midis tė tė cilėve edhe joshqiptarė. Kėta aderues tė alfabetit arab
pasi shkruanin se faktori kryesor qė i
lidhte shqiptarėt me turqit ėshtė feja, konstatonin se alfabeti ėshtė i pandarė nga baza fetare.
Prandaj, ne, si pėrgjegjės pėr fatin e popullit, vendosėm qė ky alfabet
(latin) tė mos pranohet dhe tė mos futet nėpėr shkolla. Mė tutje,
theksonin se Ne me neverinė mė tė
thellė shikojmė propagandėn pėr alfabetin latin, tė cilin duan tė na e fusin
tė huajt qė duan tė gėlltisin atdheun tonė, dhe duke bėrė lloj-lloj
intrigash, duan ta shkatėrrojnė bashkimin tonė me Perandorinė osmane
Vetėm
tri ditė mė vonė, mė 22 janar 1910, si pėr flakė pushke, deputetėve tė
deklaruar pėr alfabetin arab pėr gjuhėn shqipe iu pėrgjigj deputeti Hasan be
Prishtina: Ēėshtjen e alfabetit, do ta
zgjidhė koha, nėse nuk e ka zgjidhur. Ēėshtja nuk ėshtė e njė natyre tė
tillė, si mendojnė disa, se nuk mund tė trajtohet shkel e shko, sidomos pėr
shkak se zgjidhja nuk mund tė kryhet sipas dėshirės apo kundėrshtimit tė deputetėve. Ajo mund tė zgjidhet vetėm nga pikėpamja atdhetare e jo duke thėnė:
Ne duam apo nuk duam kėtė zgjidhje...!? Dhe, mė tutje, Hasani
saktėsonte me guxim dhe dinjitet se akėcili
ėshtė i lirė nė pikėpamjet e veta dhe kurrkush ska tė drejtė ti thotė
tjetrit pėr atė asgjė. Mirėpo, nėnshkruesit e peticionit tė dėrguar
Kryeministrisė, ta quajnė vetėn si tė vetmit interpretė tė ndjenjave tė
Shqipėrisė, e sidomos kur disa prej tyre skanė kurrfarė lidhje me shqiptarėt
as pėr nga gjaku, as pėr nga gjuha, kur ndėrhyjnė nė punė pėr tė cilat nuk
mund ta marr as me mend...!?! Madje Hasan Prishtina i shkoi deri nė fund,
kėrkoi qė tė gjithė deputetėt shqiptarė tė kėrkonin shpalljen e zgjedhjeve tė
reja parlamentare. Kėshtu, tė dilnin nė shesh
tė provės (
). Pėrndryshe, ėshtė mėkat, qė pėr sigurimin e qėllimeve vetjake
ta mashtrosh opinionin publik. Paralajmėronte njė pėrgjigje tė
argumentuar tė deputetėve shqiptarė ithtarė tė alfabetit latin pėr gjuhėn
shqipe dhe pėrfundonte me njė porosi madhore pėr kombin shqiptar: Secila nga tė dy anėt ėshtė nė gjendje tė
shkruajė peticione. Mirėpo, gjėja kryesore duhet tė jetė ndėrgjegjja jonė! Me 24 janar 1910 do tė botohet peticioni i
paralajmėruar i deputetėve shqiptarė, ithtarė tė alfabetit latin pėr shqipen.
Nė kėtė dokument dominoi opinioni politik i Hasan be Prishtinės. Pėrmbajtja e
peticionit ishte plot argumente dhe kishte frymė ironike pėr palėn
kundėrshtare: Ata qė e ndijėn veten
pėrgjegjės pėr fatin e ardhshėm tė popullit, qė i japin vetės kompetenca se
ata duhet tė vrajėn dhe tė kthjellin, ata janė turq ose njerėz qė janė larg
nga gjuha, ndjenjat dhe kombėsia shqiptare. Fjalėn vendimtare nė kėtė ēėshtje
duhet ta kenė shqiptarėt - ekspert gjuhe, ata qė janė shqiptarė edhe pėr nga
gjuha, edhe pėr nga gjaku. Dhe, duke pėrfunduar, i drejtoheshin Qeverisė
Perandorake: Prandaj, kėrkohet nga
qeveria, duke u mbėshtetur edhe nė kushtetutėn, e cila e lė tė lire tė
mėsuarit e gjuhės amnore, qė ta vazhdojnė rrugėn dhe mos ta ndryshojė, mos tė
bėjė hapa tė rrezikshėm, duke inkurajuar njėrėn pjesė tė popullit dhe duke iu
kėrcėnuar pjesės tjetėr, si dhe tua bėjė tė njohur nėpunėsve jashtė
Stambollit qė tė punojnė sipas ligjit. Gjithė puna le ti lihet zhvillimit tė
natyrshėm, qė ėshtė edhe rruga e vetme e cila do ta zgjidhė kėtė problem!. Me tė dhėnat relevante mund tė konstatohet
se e tėrė qeveria xhonturke, me njė tėrbim shovinist, ishte e angazhuar nė
luftėn kundėr alfabetit latin pėr gjuhėn shqipe tė masave shqiptare islame.
Qeveria i vuri nė lėvizje spiunėt dhe fanatikėt islamė kundėr ēėshtjes
jetėsore shqiptare qė nuk mund tė priste pėr zgjidhje tė mėvonshme e stihike.
Zbatimi i ligjit pėr shoqatat dhe ēetat, posaēėrisht nė Vilajetin e Kosovės
dhe tė Manastirit ku synonte Serbia, vihej nė zbatim me anė tė dhunės policore
e ushtarake. Nė anėn e Gjilanit, do tė kapet Bislim Hogoshi me vlla, kurse nė Pazar tė Ri u kap Mehmed Mehmedi, kundėrshtar i rendit
ekzistues despotik. Nė anėn e Gjilanit pritej kapja edhe e 157 kriminelėve. Komiteti i turqve tė rinj Bashkim e Pėrparim, duke vėrejtur
entuziazmin dhe vendosmėrinė e shqiptarėve pėr rilindje kombėtare, gjė tė
cilėn shqiptarėt e arrinin nėpėrmes fjalės sė shkruar shqipe me alfabetin latin tė perėndimit, inskenuan njė
reaksion, duke hedhur gurin e fshehur
dorėn, nė mesin e ulemasė shqiptare. Nė shikim tė parė, kjo dukej si
lėvizje e organizuar nga ana e hoxhallarėve, shehlerėve dhe bejlerėve
fanatikė, tė cilėt u nxorėn nė ballė tė rezistencės kundėr alfabetit kombėtar
latin. Por, pas shpinės sė tyre, realisht, qėndronte njė fuqi joshqiptare -
Komitetit Itihad ve Tereki (Bashkimi e Pėrparimi) dhe i tėrė
aparati administrativ qeveritar xhonturk. Grushti mė i rendė pėr alfabetin
latin, tė cilin e menduan xhonturqit,
ishte organizimi i mitingjeve protestuese me pėrmasa tė mėdha nėpėr qytete
dhe fshatrat mė tė mėdha, pėr demaskimin e haptė tė alfabetit latin dhe tė
aderuesve tė tij. Njė kurth i tillė ishte Mitingu i alfabetit nė Shkup, mbajtur mė 2 shkurt 1910, i
organizuar kryekėput nga Komitetit Bashkimi
e Pėrparimi dhe nga ana e Valiut tė Vilajetit tė Kosovės, Mazhar Beut i
ndihmuar nga Arif Hikmeti, (Nėnkryetar i Klubit
Shqiptar tė Selanikut) dhe deputeti i Shkupit, Said Idriz Efendia. Qėllimi i fshehtė i organizuesit tė kėtij
Mitingu ishte: demaskimi para masės shqiptare islame tė deputetit tė Shkupit,
Nexhib be Dragės, pėrkrahėsit mė tė vendosur tė Hasan be Prishtinės. Ndėr
burimet mė reflektuese pėr kėtė ngjarje janė raportet e konsullit serb nė
Shkup, dėrguar Ministrit pėr Punė tė Jashtme nė Beograd. Me iniciativėn e hoxhallarėve, nė Shkup,
nė mesin e tė cilėve gjendej edhe Said Efendia, deputet i popullit nė Shkup,
i cili, jo moti, ka ardhur kėtu, kinse pėr shkak tė sėmurjes sot ėshtė
mbajtur njė miting kundėr pėrdorimit tė alfabetit latin nė shqipet. Mitingu
ka qenė i organizuar mirė. Ēarshia
ka qenė gati plotėsisht e mbyllė. Nė miting kanė marrė pjesė vetėm
myslimanėt. Ka folur, madje shumė shkurt, Hysein Efendia, mėsuesi i shkollės
sė lartė fillore nė Shkup. Rezolutė me shkrim nuk ėshtė nxjerrė, dhe pas
fjalimit tė Hyseinit, masa ėshtė shpėrndarė. Hysein Efendia ka thėnė
pėrafėrsisht: Pėrdorimi i alfabetit latin pėr gjuhėn shqipe ėshtė kundėr
sheriatit. Ai alfabet nuk do tė pranohet kurrsesi. Nexhib Draga, deputeti nga
Shkupi, ėshtė aderues i alfabetit latin dhe po pėrpiqet qė ai tė pranohet.
Qėndrimi i tij ėshtė pėr dėnim. Ai ka humbur besimin te votuesit e vet.
Gjykimi ka qenė i njėzėshėm, mandej oratori e ka bėrė me dije tubimin se
ekziston njė komision, i cili ka pėr detyrė tė vendosė rreth kėsaj ēėshtjeje.
Tubimi ka pranuar qė tė autorizohet komisioni pėr zgjidhjen e kėtij
konflikti. Pas kėsaj, tubimi ėshtė
shpėrndarė nė qetėsi. Dhe, mė tutje, diplomati serb do tė saktėsojė: Po flitet se qėllimi i kėtij tubimi ka
qenė qė Nexhib Dragės ti merrej mandati, ose tė provokohej e tė japė vetė
dorėheqje. Ka versione qė vėrtetojnė se kėtė miting e kanė inskenuar vetė autoritetet turke, nė rend tė parė vetė
Valiu, Mazhar Beu. Nė bazė tė njė dokumenti tė datės 3 shkurt
1910, Mitingu kundėr alfabetit latin i mbajtur nė Shkup nuk ka zgjatur shumė,
vetėm aq sa ėshtė kėrkuar kohė pėr
leximin e rezolutės sė hartuar shumė mė parė, por nga fjalia e fundit e
tij: Mė ėshtė premtuar se do tė mėsoj
deri nė detaje pėr atė miting tė vdekur - del se autori i informacionit
nuk ka marrė pjesė nė Miting, dhe se nuk ka ditur pėr fjalimin e Nexhib be
Dragės dhe tė Hasan be Prishtinės, tė cilėt erdhėn pėr ta demaskuar para
masės sė tubuar qėllimin e thirrjes sė mitingut dhe me paraqitjen e tyre, tė
thuash, mitingu u shpėrnda pa rezultatet e pritura. Tė dhėnat e tjera flasin se Rezoluta pėr kėtė Miting, e hartuar mė
parė, dhe e lexuar nė Murat Xhami,
pati kėtė pėrmbajtje: Duke shfrytėzuar
lejen se gjuha shqipe mund tė mėsohet lirisht, disa punėtorė tė rinj, tė
cilėt nuk mendojnė pėr gjendjen dhe ardhmėrinė e atdheut tonė, kanė guxuar tė
deklarohen si aderues tė alfabetit latin. Pretendimet e tyre nuk i pėrgjigjen
faktit real dhe plotėsisht janė nė kundėrshtim me qėndrimin e popullit nė
pėrgjithėsi, nė kėto anė. Kėtu, nuk kėrkohet qė gjuha shqipe tė mėsohet me
shkronja latine, por fėmijėt tanė, nė atdheun tonė, kanė filluar tė mėsojnė
gjuhėn shqipe me alfabetin arab. Suksesi ėshtė i plotė. Sipas fesė myslimane,
populli ynė ėshtė ēmuar sipas zakoneve tona qeveritare. Marrėdhėniet dhe
lidhshmėria nė mesin e tyre nuk mund tė kėputet kurrsesi. Na u lutemi qė kjo
ide e gabuar, e cila mund tė bėhet shkak ndarjeje, tė mos lejohet zgjerimi i
saj, dhe gjuha shqipe tė mėsohet me shkronja arabe dhe kėshtu tė rregullohet
programi shkollor. Kjo ėshtė nė favor tė fatit dhe tė politikės tė
Osmanllėkut. Nė pėrmbyllje tė rezolutės thuhej: Na, me keqardhje tė plotė, i gjykojmė masat e marra tė disave nga
deputetėt tanė, tė cilat shpien kah krijimi i jazit, nė dobėsimin e
bashkėsisė osmane, e cila ėshtė i vetmi shpėtim i popullit tani pėr tani dhe
nė tė ardhmen. Njė dokument tjetėr, i proveniencės serbe, i
datės 4 shkurt 1910 do tė saktėsojė: Tė
gjithė tė pranishmit nė miting kanė konstatuar se futja e alfabetit latin nė
shqipet ėshtė vepėr thjesht austriake dhe se njerėzit - aderuesit e atij
alfabeti janė tradhtarė tė vėrtetė tė fisit shqiptar, tė cilėt dėshirojnė ti
shiten Austrisė. Nga ky informacion mėsojmė se nė Miting kanė marrė
pjesė edhe pėrfaqėsuesit bullgarė dhe serbė tė interesuar pėr tė minuar
perspektivėn e alfabetit shqip: Popollovi, njėri ndėr bullgarėt mė tė
dalluar tė kėtushėm kur e ka pyetur njė turk se ēėshtė kjo? Ai i ėshtė
pėrgjigjur: Asgjė nuk di! Unė e kam thėnė se kjo ėshtė yndyrė e Austrisė. Sipas
kėtij informatori, rrjedhim i kėtij mitingu ėshtė fakti se me njėherė ėshtė njoftuar Stambolli se deputetin Nexhib bej Dragėn
nuk e njohin mė pėr deputet tė vetin, pasi e ka humbur tėrė besimin nė popull
dhe ėshtė bėrė tradhtar
Nga dokumenti i lartshėnuar mėsojmė se
xhonturqit, pėr tė luftuar mė me sukses kundėr lėvizjes arsimore e kulturore
kombėtare shqiptare, renditen njė propagandė miqėsore me serbėt dhe me bullgarėt: Komandanti i xhandarmerisė, Ismail Efendia, nė njė bisedė me disa nga
Klubi Demokratik (serb), ėshtė shprehur haptas, se si tė gjithė deri tashti
kanė gabuar me sjelljet e tyre ndaj serbėve dhe bullgarėve, por sa u ėshtė e
njohur, po punohej nė drejtim qė e tėrė ajo tė pėrmirėsohej dhe ka konstatuar
se Pėr njė kohė bukur tė shkurtėr keni pėr tu bindur se kam folur tė
vėrtetėn. Nga fillimi i shkurtit 1910, Serbia e kishte
aktivizuar njė numėr tė agjentėve tė cilėt evidenconin tė gjitha lėvizjet nė
fushė tė alfabetit shqip. Mė 4 shkurt 1910 njė anonim i shkruante me hollėsi
konsullit serb nė Shkup edhe pėr Klubin
Arsimor Shqiptar tė Shkupit si
dhe pėr qėndrimin e personaliteteve bartės tė rrymave nė alfabetin e shqipes,
dhe paragjykonte njė mbyllje tė problemit me gjakderdhje. Beteja vendimtare pėr fatin e shkrimit tė
shqipes me alfabetin pastėr latin, vėrtet, do tė zhvillohet pikėrisht nė
kryeqendrėn administrative tė Vilajetit tė Kosovės, nė Shkup, qė ishte,
realisht kėrthiza e Shqipėrisė Etnike dhe e ngjizjes sė kombit shqiptar.
Spiuni i konsullit serb nė Shkup, mė 4 shkurt 1910, midis tė tjerash, do tė
zbulojė: Si njė plotėsim detal nė
Lidhje me Ēėshtjen e Alfabetit, pėr shkak tė tė cilit ėshtė mbajtur Mitingu
shqiptar, kėtu, kam mėsuar edhe kėtė: Para
katėr dite, pra njė ditė para Mitingut, kėtu ka ardhur prej Stambolli
Kryetari i Klubit Shqiptar tė Tetovės,
djali i Rexhep Pashės Abdyrrahman beu. Ai ėshtė ithtarė i deputetit
Nexhib bej Draga, gjegjėsisht, ithtarė i latinishtes, dhe sot ka qenė nė
hotelin Liria, njė kohė tė gjatė, nė vizitė tė Nexheb Draga. Nė tė njėjtėn
kohė, prapė nga Stambolli ka arritur kėtu edhe Halim Beu, djali i Mehmet
Pashės sė njohur nga Tetova, kundėrshtar i latinishtes. Ai ka marrė pjesė nė
miting. Nga Stambolli, Klubi shqiptar (pėr latinishten) i ka marrė 200 lira,
ndėrsa nga Korēa 40 lira, si ndihmė pėr tė hapur shkolla kėtu nė Shkup, dhe
rrethinė, nė tė cilat fėmijėt do tė mėsojnė shkrimin shqip me shkronja
latine. Po
ashtu, klubi i kėtushėm ka marrė Letėr nga Amerika, prej shqiptarėve tė
atjeshėm, se kėto ditė do tė arrijnė edhe nga atje ndihma materiale pėr
hapjen e shkollave shqipe me shkronja latine. Si mė ka njoftuar informatori,
i cili ka biseduar personalisht me pėrfaqėsuesit e tė dy rrymave: nė mesin e
tyre ekziston njė pengesė si shkak i asaj ēėshtjeje dhe ajo ka pėr tu
zgjidhur vetėm me anė tė gjakderdhjes. Kjo, posaēėrisht vėrehet tek
shqiptarėt prej Karadakut e lartė, tė cilėt ende nuk janė ngritur pėr libėr
sepse, kėta kėtė ēėshtje, nė themel, nuk e kuptojnė, duke i ēmuar fuqitė e
veta mbi ato tė Portės, si tė pavarur. Nė anėn tjetėr, dyshohet se Austria sė
pari dėshiron tė bėjė aneksimin me anė tė librit(...). Kėto ngjarje tė cilat,
shikuar nga jashtė janė tė ēuditshme, janė ngjarje tė cilave duhet tu
kushtohet kujdes mė i madh dhe pėrcjellje mė korrekte. Pėr pėrmasat dhe pasojat e Mitingut pėr
Alfabetin arab pėr shqipen, tė mbajtur nė Shkup, shkroi gjerėsisht, nga vendi
i ngjarjes, edhe gazeta serbe-osmane Vardar,
mė 6 shkurt 1910. Nė informatėn: Miting i madh, midis tė tjerash, vuri
nė spikamė: Tė mėrkurėn e kaluar nė
Murat Xhami tė kėtushme ėshtė mbajtur njė miting i madh nė tė cilin kanė
marrė pjesė 6000 muhamedanė me shumicė shqiptare. Si shkas pėr kėtė miting po
e pėrmendin ardhjen nga Stambolli tė Nexhib Dragės, deputetit tė kėtushėm
shqiptar, pėr tė propaganduar qė alfabetit latin tė pranohet nga shqiptarėt.
Pėr atė fakt, nė mesin e qytetarėve myslimanė po ndihet njėfarė pakėnaqėsie,
ndaj kanė kėrkuar nga Draga tė dorėzojė mandatin e deputetit nė Parlament. Po
flitet se edhe qarqet qeveritare ia kanė frikėn dhe smirėn kėtij kreu
shqiptar. Ne nuk na ėshtė e njohur se a e ka dorėzuar mandatin nga posti i
deputetit. Deputeti i Prishtinės, Fuad Pasha, ka dhėnė dorėheqje nga pozita e
deputetit nė Parlament, si ithtar i alfabetit latin. Pėr numrin e pjesėmarrėsve nė mitingun e Shkupit,
gazeta shqipe Lirija e Selanikut,
mė 31 janar (13 shkurt) 1910, shkruante se kanė marrė pjesė vetėm rreth 300
veta, ndėrsa gazetat qendrore turke atė numėr e shumėfishonin deri nė 10.000
veta. Dhe, derisa gazeta Bashkimi
i Shkodrės, mė 27 janar (9 shkurt) 1910 i demantonte tė dhėnat nė gazetat
turke dhe konstatonte se kanė marrė pjesė 300 hamaj, nė disa dokumente austriake e gjejmė numrin 5000 tė
pjesėmarrėsve. Pas mitingut nė Shkup, ithtarėt e tė dy
alfabeteve kalojnė nė aksion, nė terren, pėr tė propaganduar nė favor tė
alfabeteve tė veta. Veterani i
lėvizjes kulturore, mbrojtėsi i dinjitetshėm i alfabetit latin pėr shqipen,
Nexhib be Draga, u bė partizani mė i spikatur nė terren dhe me respekt mund
tė konsiderohet si motor i dytė, krahas Hasan be Prishtinės, nė lėvizjen pėr
alfabetin latin pėr shqipen nė Vilajetin e Kosovės qė do tė sigurojė fitoren
nė nivel tė kombit. Pėrpjekjen e Hasan be Prishtinės nė
Parlamentin osman me respekt e pėrjetėsoi edhe shtypi shqiptar i kohės.
Gazeta demokratike Shqypėja e
Shqypėnisė, mė 23 janar (5 shkurt) 1910, shkruante: Shumė i vlefshmi atdhetar i flakėt,
deputeti i Prishtinės, Zotni Hasan Prishtina po pėrpiqet pėr mbrojtjen e pėr
tė mirėn e kombit shqiptar
Ky dashamir i bėn nderė shumė tė madh amės Shqipėri,
pėr tė cilėn ėshtė gati tė bėhet theror. Ky trim, biri i Shqypnis u ėshtė
shembull me veprat e tija kaq shumė shqiptarėve. Pėr aktivitetin e Hasan be Prishtinės dhe tė
Nexhib be Dragės, dhe pėr luftėn e ashpėr tė ithtarėve tė rrymave
kryesore nė fushė tė alfabetit tė
shqipes, e kemi njė informatė tė gjatė shkruar nga agjenti serb, Spira Haxhi
Ristiq, mė 23 janar (5 shkurt) 1910. Nė tė ėshtė pasqyruar atmosfera e
krijuar nė lidhje me agjitimin nė dėm tė alfabetit kombėtar latin nė Kosovė:
Pėr shkak tė pasqyrimit tė qartė tė gjendjes, po e sjellim tė plotė: Deputetėt myslimanė tė Vilajetit tė
Kosovės janė ndarė nė: latinashė dhe turkiashė, gjegjėsisht, nė aderues tė
alfabetit latin dhe nė aderues tė alfabetit arab, i cili ėshtė, siē e dini,
edhe abece e gjuhės turke. Tani
pėr tani, sa i pėrket pjesės Veriore tė Shqipėrisė, shumica e deputetėve
myslimanė janė deklaruar se, pėr interesa tė politikės sė brendshme tė
Perandorisė, nė shkollat zyrtare gjuha shqipe tė mėsohet me shkronjat arabe.
Pėrpos kėsaj, nuk ngurojnė tė propagandojnė hapur se latinishtja ėshtė kundėr
Sheriatit. Nė kėtė drejtim, ata jo moti, Vezirit tė madh ia kanė dorėzuar njė
memorandum, me tė cilėn i kanė paditur ithtarėt e alfabetit latin, si agjentė
tė jashtėm, tė cilėt anojnė qė nė Ballkan tė krijojnė ēėshtjen shqiptare dhe
tė ndajnė shqiptarėt prej turqve. Menjėherė
pas kėtij memorandumi, disa nga deputetėt, si nga njėra ashtu dhe nga rryma
tjetėr, kanė udhėtuar pėr nė vendin e ngjarjes, pėr agjitimin e ideve tė
tyre. Prej turkiashėve nė Shkup ka ardhur Said Efendia, kurse prej
latinishėve kanė ardhur: Nexhib Draga dhe Hasan Beu. Me
iniciativėn e Sahid Efendisė, para dy ditėve ėshtė mbajtur nė Murat Xhami
tė Shkupit, njė miting, i cili ėshtė pėrmbyllė me rezolutėn se pėrdorimi i
shkronjave latine ėshtė kundėr Sheriatit. Nė miting ėshtė theksuar mosbesimi
ndaj Nexhib Dragės, deputetit tė popullit pėr Sanxhakun e Shkupit, i cili pa
i pyetur mandatorėt e vet, ėshtė deklaruar pėr alfabetin latin. Mitingu ėshtė
manifestuar mirė. Derisa vazhdoi mitingu, dyqanet e myslimanėve ishin tė
mbylla. Tė krishterėt nuk kanė marrė pjesė. Bie nė sy se autoritetet
qeveritare turke, tė cilat kohėve tė fundit i kanė ndaluar edhe mbledhjet mė
tė vogla miniaturale tė jomyslimanėve, nuk kanė bėrė kurrfarė pengesash, por
pėrkundrazi ka argumente qė vėrtetojnė se inskenues i kėtij mitingu ėshtė
vetė Valiu. Se ēfarė trajte do tė marrė kjo ēėshtje nė zhvillimin e mėtejmė,
nuk dihet. Turkiashėt mendojnė se alfabeti latin nuk do tė mund tė depėrtoj
nė Shqipėrinė Veriore. Ata
theksojnė se fanatizmi fetar te shqiptarėt ėshtė nė gjendje ti rezistojė ēdo
pėrpjekjeje pėr hapjen e shkollės shqipe me alfabetin latin. Latinashėt e
ndjejnė nė shpirt se terrenin me tė vėrtetė e kanė tė papėrshtatshėm dhe tė
vėshtirė pėr vėnien nė jetė tė kėsaj reforme, por theksojnė se kjo ėshtė
ēėshtje e kohės dhe se ata, herdokur, edhe nė Shqipėrinė Veriore do ta fusin
alfabetin latin, ashtu si bėnė nė Shqipėrinė e Jugut. Ēėshtje kryesore pėr ta
ka qenė, qė autoritetet qeveritare i kanė shtrėnguar, qė tė lejojnė hapjen e
shkollave shqipe. Ēėshtja e alfabetit ėshtė e dorės sė dytė. Qėndrimi
i autoriteteve qeveritare turke, nė kėtė ēėshtje, me tė vėrtetė tė ndishme,
ėshtė kėsisoj: Meqė, parimisht ėshtė vendosur se shqiptarėt mund tė hapin
shkollat e veta kombėtare, turqit nuk i ndalojnė ata, qė nė shkollat e veta
private tė pėrdorin cilin alfabet qė dėshirojnė. Por, latinashėt nuk u
kėnaqėn me kaq dhe po kėrkojnė qė latinishtja tė pranohet edhe nė shkollat
shtetėrore. Turqit kėtė kėrkesė e refuzojnė me kėmbėngulje. Para sa kohėsh,
nė programin e mėsonjėtores sė kėtushme turke, gjuha shqipe ėshtė futur si
lėndė e detyrueshme. Turkiashėt nė ligjėratat e tyre kanė theksuar se gjuha
shqipe mund tė mėsohet me sukses edhe me alfabetin arab. Nė shtypshkronjėn e
Vilajetit, me vetė iniciativėn e autoriteteve qeveritare, ėshtė bėrė alfabeti
shqip prej germave arabe, duke i krijuar disa shkronja tė kombinuara pėr
theksimin e disa tingujve tė gjuhės shqipe, tė cilėt, nuk kanė mundur tė
shprehen vetėm me alfabetin arab ose turk. Sipas kėsaj, shkruante Spira H. Ristiq, duket se ndarja ka gjasa tė jetė sa mė e
madhe e mė e madhe dhe se, nė tė ardhmen e afėrt kemi pėr tė pasur rastin qė
haptazi tė marrim pjesė nė konflikt. Qeveria ka pėr ti pėrkrahur aderuesit e
alfabetit arab, por, kur tė kihet parasysh se Nexhib Draga e Hasan Beu,
luftėtarė pėr alfabetin latin, gėzojnė respekt tė lartė nė mesin e
shqiptarėve, me gjithė qėndrimet e kėtilla tė autoriteteve kompetente turke,
dyshohet se do tė depėrtojė ky qėndrim (pėr alfabetin arab) aq lehtė. Nė
vazhdim tė raportit, spiuni serb do tė konstatojė: Situata e pėrgjithshme
ėshtė kėsisoj: Turqit lejojnė hapjen e shkollave shqipe, por me kėto kushte:
shkollat shqipe tė hapura nga shteti, patjetėr tė pėrdorin alfabetin arab.
Kjo vlen edhe pėr gjuhėn shqipe, e cila ka pėr tu futur nė gjimnazet
shtetėrore. Ata nuk kundėrshtojnė mėsimin e gjuhės shqipe me alfabetin latin
nė shkollat private. Shqiptarėt, ithtarė tė alfabetit latin, tė trimėruar nga
suksesi, qė nė mėnyrė shumė tė lehtė ja dolėn tė hapin shkollat e veta
popullore, tani, kėrkojnė gjithqysh edhe tė lirohen nga alfabeti i
papėrshtatshėm arab. Kundėrthėnieve nė mes tė aderuesve tė tė dy
alfabeteve pėr gjuhėn shqipe nuk mund ti shpėtonin pa iu fry as gazetės Vardar. Ajo solli artikullin: Prapė pėr alfabetin e shqipes, nė tė
cilin theksonte: Lėvizja nė mesin e
shqiptarėve pėr ta lėshuar alfabetin turk dhe pėr ta pranuar alfabetin latin,
jo vetėm qė po merr pėrmasa sa mė tė gjera, por edhe rėndėsia e saj po bėhet
sa mė e madhe. Disa deputetė shqiptarė tė cilėt pėr Turqinė edhe mė i lidhė
tradita fetare, Vezirit tė Lartė ia kanė tėrhequr vėrejtjen me njė Mesazh tė
posaēėm: se kjo lėvizje pėr alfabetin latin ka lindur e nxitur nga jashtė dhe
se deputetet shqiptarė: Ismail Qemali, Myfid bej, Azis Pasha, Gani Bej, Hasan
Bej e tjerė, gjithashtu, Vezirit tė Lartė i kanė sjellė njė promemorie tjetėr
nė tė cilėn konstatojnė se dyshimi ndaj shqiptarėve pėr shkak tė futjes sė
alfabetit latin pėr shqipen ėshtė i pabazė. Megjithatė, e gjithė ajo nuk e ka
ndalė lėvizjen mė tė re tė alfabetit shqiptar pėr alfabetin latin, dhe si
shkruajnė nga Stambolli, atje ėshtė mbajtur, pėr atė shkak, njė mbledhje
shumė e rėndėsishme nga krerėt shqiptarė, nė krye tė tė cilėve ka qenė ish
Veziri i Lartė, Ferid Pasha, Ismail Qemal Beu, dr.Thema, dhe Dervish Hima. Nė
lidhje me atė, krerėt shqiptarė kanė pėr tu shpėrndarė nė tė gjitha viset qė
tė propagandojnė nė favor tė alfabetit latin. Deputeti
i Shkupit, Nexhib Draga, tani ka arritur nė Shkup, me tė birin e Akif Pashė
Tetovės dhe me Nexhib Beun, kajmekamin nga Velesi. Se qysh do tė zhvillohet kjo lėvizje mė
tutje, atė do tė shohim mė vonė, por ėshtė mė tepėr se e vėrtetė qė sikur ēdo
here faktike, kompetentet mėzi do ta kujtojnė, qė tė fillojnė me shėrimin
serioz tė situatės jo tė rėndomtė nė viset ku shqiptarėt jetojnė, e pėr ēka
aq po vuan dhe sakrifikohet populli ynė(serb), si
edhe i tėrė shteti. Nė vazhdim, gazeta serbe institucionale osmane,
Vardar informonte lexuesit se nė
Stamboll, Dervish Hima kishte nisur ta botonte fletoren shqiptare Shqiptari, nė gjuhėn shqipe me
alfabetin latin dhe turke, me alfabetin tradicional arabo-osman dhe se nė
Stamboll ishte mbajtur edhe njė tjetėr mbledhje e disa krerėve dhe e
disa deputetėve shqiptarė - kundėr alfabetit latin dhe nė favor tė
alfabetit turk. Kjo mbledhje ėshtė mbajtur nė lokalet e klubit Bashkimi, ku
ėshtė marrė edhe vendimi me tė cilin dėnohej hapja e shkollave shqipe me
libra me alfabet latin. Nga njė dokument tė proveniencės serbe, i
padatuar, por qė duhet tė jetė i shkurtit 1910, konstatohet se Para dy muajve, nė shkollat turke, nė
Shkup, ėshtė futur gjuha shqipe. Kjo ka ngacmuar ēėshtjen nė lėmė tė
alfabetit. Mė tutje theksohej se ēėshtja e shkollave shqipe ėshtė bėrė
ēėshtje parlamentare dhe se Qeveria ka
marrė vendim qė tė lejohet hapja e shkollave shqipe dhe informonte se nė Gjilan ėshtė hapur shkolla shqipe..., mirėpo, jeta e kėsaj shkolle nuk qe e
gjatė. Sipas njė informatori serb, mė 6 shkurt 1910: Nė Shkup po flitet se shqiptarėt nė Gjilan, kanė hyrė nė shkollėn
private shqipe, jo shumė moti tė hapur, nė tė cilėn ka qenė mėsuar alfabetin
latin. Njė shqiptar ka shti me njė predhė nė tangar. Pas kėsaj i kanė
tėrhequr bankat e shkollės dhe librat dhe nė mėnyrė manifestuese i kanė
djegur.... Kurthet kundėr shkrimit tė shqipes me
alfabet latin vazhduan nė Termopilen e Shqipėrisė, nė Kaēanik. Mitingu i
Kaēanikut duhet tė jetė mitingu i tretė i llojit tė tillė, kundėr ardhmėrisė
shqiptare tė Vilajetin e Kosovės. Data
e mbajtjes sė kėtij mitingu nuk na ėshtė e njohur, pasi nuk e thotė anonimi Sabah nė dokumentin qė e pėrmend kėtė
miting. Njė gjė shihet qartė se Mitingu kundėr Alfabetit shqip nė Kaēanik
ėshtė mbajtur pas Mitingut tė Shkupit. Informata e sabahut ėshtė titulluar: Ēėshtja
gjuhėsore shqiptare, nė tė cilin, midis tė tjerash, thuhej: Javėn e kaluar ėshtė mbajtur mitingu nė
Kaēanik, kundėr pėrdorimit tė alfabetit latin. Nga ky miting ka dalė vendimi
se ky alfabet ėshtė kundėr Sheriatit dhe se tė gjitha shkollat nė tė cilat
ėshtė zhvilluar mėsimi me alfabetin latin tė ndalohen, si edhe tekstet e
shkruara me atė alfabet. Nė kėtė miting ėshtė manifestuar mosbesimi ndaj
Nexhib Dragės deputetit tė popullit pėr Shkupin. Nga Vilajeti i Kosovės vala e mitingjeve
kundėr alfabetit latin nė gjuhėn shqipe do tė bartet nė Vilajetin e Manastirit. I pari miting atje u organizua nė qendėr
tė vilajetit pikėrisht mė 6 shkurt 1910. Konsulli austriak nė Manastir mė 25
janar(7 shkurt) 1910, pasi bėnte fjalė pėr aktivitetin destruktiv tė Arif
Hikmetit dhe tė Myftisė sė Manastirit Rexhep Hoxhė Xhudit (Vokės), nė mes tė
tjerash, shkruante: Si ēdo kund, edhe
kėtu xhonturqit mbajtėn njė miting kundėr alfabetit latin, kurse nė
informatėn e datės 7(20) shkurt 1910, duke folur pėr kėtė miting do tė
saktėsojė se atė e ka organizuar Xhemijeti
xhonturk dhe konstatonte se turqit e rinj nė propagandėn e tyre fjalėn latin po e identifikonin me fjalėn katolik, gjė qė po ndikonte fuqimisht
nė radhėt e fanatikėve shqiptarė myslimanė. Sipas gazetave turke: Tasfir-i Efkar dhe Tanin tė 8 (21) shkurtit 1910, nė Mitingun e Manastirit kundėr alfabetit
latin pėr gjuhėn shqipe kanė marrė pjesė 12000 veta. Sipas gazetės Neyr-i
Hakikat, mitingu u mbajt nė oborrin e Xhamisė Ishak Ēelebi dhe, edhe
pse binte shi, u tubuan mė sė 10 000 veta. Mitingun e Manastirit e hapi
myderrizi Sadudin, i cili masės i
tha se Kurani i bashkon tė gjithė
myslimanėt dhe pjesėmarrėsit do tė betohen kundėr alfabetit latin dhe do tė
lidhin besėn duke thirrur: I mallkojmė
shkronjat latine, kurrsesi sdo tė lejojmė tė hyjnė nė fshatrat tona! Nė
miting foli edhe Rashid Aga nga Prilepi, i cili, midis tė tjerash, masės i
tha: Nėse e kėrkon nevoja qė tė ruhet
bashkimi fetar, shqiptarėt do tė braktisin edhe gjuhėn e tyre...!?!. Pas mitingut, turma u drejtua pėrball
Konakun e hyqymetit dhe u kėrkua nga pushteti qė tė largohet nga Manastiri
qendra e klubeve shqiptare tė Bashkimi-t.
Nga kėtu, Kėshilli Drejtues i Mitingut i dėrgoi telegram Shkodrės, Shkupit,
Dibrės, Janinės, Korēės, Elbasanit, Tiranės, Ohrit, Kėrēovės, Prilepit dhe
Florinės, si dhe Kryeministrisė, Ministrisė sė Arsimit, Kryetarit tė bashkisė
sė Manastirit, Kryetari tė Mitingut nė Shkup, Xhelaudin Efendisė, deputetit
tė Manastirit, Mehmet Vasifit, duke u vu nė spikamė se nė asnjė mėnyrė nuk do tė pranojmė qė shqipja tė shkruhet me germa
latine...! Sipas informative tė konsullit austriak nė
Manastir, mė 25 janar (7 shkurt) 1910, nė Mitingun
e Manastirit kanė marrė pjesė vetėm disa qindra qytetarė, ndėrkaq gazeta
Bashkimi i Shkodrės shkruante se kanė marrė pjesė 300 tėrėllėk e hamej, tė
cilėt duan tė luftojnė kundėr dėshirės sė popullit sa i pėrket alfabetit.
Nga tė dhėnat e konsullit rus nė Manastir, shihet se fanatizma e tė
pranishmėve nė miting ishte harbuar dhe donte qė fizikisht ta zhdukte Klubin
Shqiptar Bashkimi dhe fletoren
shqiptare Bashkimi Kombit tė
Manastirin, por ushtarėt shqiptarė nė radhėt e ushtrisė osmane, me armė nė
dorė, u dalin zot, duke i mbrojtur nga xhonturqit. Kėtė fakt e kishte tė
njohur edhe gazeta shqipe Dielli e
Flamuri tė Bostonit, e datės 27 janar (9 shkurt) 1910, e cila
konstatonte se ushtarėt shqiptarė dhe populli e morėn nė mbrojtje klubin
shqiptar dhe Shtypshkronjėn Bashkimi Kombit. Mitingjet kundėr alfabetit latin do tė
organizohen edhe nė xhamia tė Gjakovės dhe tė Elbasanit, por diēka mė i
suksesshėm doli Mitingu i Ohrit
kundėr alfabetit latin. Gazeta Vardar
shkruante: Mitingu mė i rėndėsishėm ka
qenė nė Ohėr ku janė tubuar 3000 veta. Tė gjithė janė deklaruar kundėr
alfabetit latin. Si do qoftė, ky numėr i pjesėmarrėsve ėshtė i
stėrmadhuar. Gazeta Shqypėja e
Shqypėnisė shkruante se nė mitingjet kundėr alfabetit kombėtar latin
xhonturqit ia dilnin ti tubonin Njė
grusht tė pasurish dhe myslimanė fanatikė, e jo atdhetarėt shqiptarė. Njė
miting kundėr alfabetit latin u ftua edhe nė Shkodėr, por malėsorėt ishin
betuar se po u bė do njė miting kundėr
shkronjave kombėtare, do tė tubohen nė kundėr miting mė se 60 000 veta - pėr
mbrojtjen e germave shqype! Vetėm kjo sjelli qė nė Shkodėr mos tė
manifestohet mitingu kundėr shkronjave kombėtare. Edhe gazeta Liria e Selanikut, e pėrcillte me kujdes Lėvizjen e Alfabetit nė
Vilajetin e Kosovės, dhe mė 1(14) shkurt 1910, do tė shkruaj: Ngadhėnjimi ka me qenė nė favor tė
alfabetit latin. Ata tė cilėt qėndrojnė kundėr alfabetit latin, janė miopė,
tė cilėt edhe deri tashti janė treguar si kundėrshtarė ndaj ēdo ideje tė re
dhe krejt asaj ēka ėshtė frymėzim pėr pėrparim dhe civilizim dhe, mė
tutje, godiste tė luhatshmit: Me tė
vėrtetė, Jahja Beu, deputeti i Prishtinės nė Parlament e ka tėrhequr
nėnshkrimin e vet me tė cilin pati kėrkuar alfabetin latin, duke u frikėsuar
se Kurani nuk do tė mundė tė shtypet me atė alfabet(...). Po flitet se
shqiptarėt nė Kosovė janė tė gjithė pėr alfabetin arab, por prej Gjilanit dhe
Mitrovicės ku janė hapur edhe shkolla shqipe me alfabetin latin, tani kanė
dėrguar edhe 8 tė rinj nė Shkollėn Normale nė Elbasan ku do tė pėrgatiten pėr
mėsues tė ardhshėm pėr alfabetin latin. Ky ėshtė argumenti mė i mirė qė alfabeti latin nė mesin e shqiptarėve tė
Kosovės do tė ketė ardhmėri dhe se nė kėtė plotėsisht ka pėr tė pasur sukses;
posaēėrisht kur deputeti i Prishtinės Hasan Beu, veē energjikisht ka kėrkuar
prej Tolat Bejt (Ministėr i Brendshėm), qė nėpunėsve rreptėsisht tu ndalohet
pėrzierja nė punėt thjeshtė shqiptare, e posaēėrisht nė drejtim tė alfabetit latin. Ngadhėnjimin nė fushė tė betejės tė
alfabetit latin pėr gjuhėn shqipe e hetoi me kohė edhe bullgarit Ilia
Golvanov, i cili do tė konstatojė: Mund
tė thuhet lirisht se alfabeti latin (tashti) ka fituar tė drejtėn qytetare nė
gjuhėn e shkruar shqipe. Kėtu duhet tė theksojmė faktin se nė viset e
Kosovės ku ishte mė e pranishme propaganda fetare vjeneze dolėn komplikime mė
tė mėdha nė terren. Nė qytetet Prizren, Gjakovė dhe Guci, do tė organizohen
tubime protestuese tė aderuesve tė alfabeteve nė gjuhėn shqipe. Nga informata e konsullit austriak nė
Prizren, tė datės 13 shkurt 1910,
shihet se qytetarėt fillimisht ishin tė ndarė nė latinashė dhe nė turkiashė,
kurse nga mesi i shkurtit 1910, Lėvizja e alfabetit nė Gjakovė dhe Prizren po
merrte pėrmasa tė konfliktit deri nė gjakderdhje. Vėrtet, nė Gjakovė dhe
rrethinė ndodhėn disa pėrleshje nė lidhje me alfabetin shqip, sa qė u
shkaktuan edhe pėrleshje tė armatosura me oficerė tė garnizonit turk. Nė
Prizren u zhvilluan disa polemika nė mes tė dy palėve nė alfabetin shqip Latinashėve dhe turkiashėve, ku si rrjedhim i drejtpėrdrejtė, ēėshtja e
alfabetit u paralizua dhe Alfabeti
latin u la nė ad-acta. Patriotėt shqiptarė i demantonin me argumente tė
forta, makinacionet dhe inskenimet e Qeverisė Xhonturke dhe tė shqiptarėve
fanatikė. Gazeta shqipe Bashkimi
i Shkodrės, mė 13 shkurt 1910, duke lavdėruar gjuhėn shqipe, si mė tė vjetrėn
gjuhė evropiane, i ftonte shqiptarėt qė shqipen ta mėsonin me alfabetin e
parė tė saj, latin!. Tashti tė ndjekim edhe pėrpjekjet e tjera tė
Qeverisė Xhonturke kundėr shkrimit tė shqipes me alfabetin latin. Ajo nuk
hiqte dorė nga qėllimet e veta pėr ti mbajtur masat shqiptare islame tė
lidhura pėr fatin e Perandorisė Osmane, ndaj nė vijimėsi inskenonte tubime
dhe protesta tė popullsisė shqiptare myslimane kundėr alfabetit latin, gjė qė
nxiste edhe kundėrreagime shqiptare nė terren. Shembulli vjen, sipas gazetės
Vardar tė 7(20) shkurtit 1910: Nė Vushtrri, pesėmbėdhjetė agallarė janė
nėnshkruar pėr alfabetin latin, kurse pushteti xhonturk i ftoi masat tė
kundėrshtonin kinse nuk dėshirojmė as
tė dėgjojmė pėr alfabetin latin i cili ėshtė kundėr Kuranit dhe fesė.
Tė themi faktin se bejlerėt e Vushtrrisė ishin nėn
ndikimin vendimtar tė Hasan be Prishtinės dhe tė kushėririt tė tij, Zejnullah
be Shishkoviqit. Idetė e Hasan be Prishtinės i mbronte me grykė tė pushkės
Ēeta luftarake e Shaban Kapuēit - Behė Mihaliqit, kurse Kulla e Shishkoviqve
nė Balincė tė Artakollit ishte kthyer nė shkollė shqipe. Nė
anėn tjetėr tė Kosovės, nė Gjilan, sipas gazetės Vardar vazhdonte pakėnaqėsia
e madhe pėr shkak tė lėvizjes nė favor tė alfabetit latin. Agallarėt
shqiptarė mė autoritet janė kundėr alfabetit latin dhe se dy mėsues
shqiptarė, tė cilėt pėrpiqeshin tė
fusnin alfabetin latin, janė ndjekur nga Gjilani. Megjithatė, falė
vendosmėrisė sė ithtarėve tė alfabetit latin pėr shqipen, Qeverinė Osmane do
ta detyrojnė ta tėrhiqte nga terreni
shqiptar propagandėn kundėr alfabetit latin e ta bartte nė qarqet
intelektuale shqiptare nė Stamboll. Gazeta Vardar qė e pėrcillte me kujdes luftėn e taborėve shqiptar nė
fushė tė shkrimit shqip, mė 7(20) shkurt 1910, informonte: Shumė hoxhallarė dhe shehlerė, tė cilėt
jetojnė nė Stamboll, nė fletoren Igdam janė deklaruar kundėr alfabetit
latin. Nė kėtė kohė, Porta e Lartė e pezulloi
mėsimin e gjuhės shqipe me alfabetin kombėtar, pikėrisht nė Kosovė. Ministri
i arsimit nė telegramin numėr 61068
dėrguar Valiut tė Vilajetit tė Kosovės, shkruante: Si u ka qenė e njohur me telegramin e
datės 23 janar 1325, Qeveria ka pas vendosur tė mbetej neutrale nė lidhje me
zgjidhjen e alfabetit pėr gjuhėn shqipe. Nga informatat e juaja mėsojmė se tė
gjithė e kanė pranuar alfabetin arab dhe se populli i Vilajetit tė Kosovės
ėshtė deklaruar kundėr pėrdorimit tė alfabetit latin. Prandaj, u rekomandohet
se ėshtė e nevojshme qė gjuha shqipe nė tė gjitha shkollat nė brendinė e
Vilajetit tė mėsohet vetėm me shkronja arabe! Vėrtet, njė hap i tillė i Ministrit tė
arsimit nė Stamboll i dha shpirt reaksionit kundėr alfabetit dhe shkollės
shqipe, posaēėrisht nė Vilajetin e Kosovės. Nga dokumentacioni relevant
shihet se tė tėra makinacionet kryesore tė Qeverisė Xhonturke nė dėm tė
alfabetit kombėtar shqiptar do tė pėrqendrohen nė Vilajetin e Kosovės, ku
ishte edhe pėrkrahja mė e madhe serbe pėr xhonturqit. Njė agjent serb, mė 19
shkurt 1910, duke komentuar Telegramit tė Ministrit tė arsimit dėrguar Valiut
tė Kosovės, konstatonte: Me urdhrin e
Valiatit ndalohet mėsimi i gjuhės shqipe nė mėsonjėtoret e kėtushme turke
(tė Shkupit), gjersa tė merret
urdhėresa tjetėr. Valiati nuk ka mundur ose nuk ka dashur tė kuptojė
Urdhėresėn e fundit tė Vezirit tė lartė mbi pėrdorimin e alfabetit. Nė
telegramin qė ka dėrguar Valiati nė Stamboll ėshtė bėrė pyetje: Kujt tė i
drejtohemi pėr ēėshtjen e pėrdorimit tė alfabetit arab ose latin: Nxėnėsve,
prindėrve apo popullit tė Vilajetit tė Kosovės- shkruante agjenti serb. Sipas kėtij informatori serb, Stambolli
ishte informuar nga Shkupi se ithtarėt
e alfabetit latin nė Vilajet kanė pasuar disfatė, e kjo e kishte
trimėruar Ministrin e arsimit qė tė deklarohet botėrisht kundėr shkronjave
shqipe nė Shqipėri. Organet e larta mė
sė tepėrmi iu kanė frikėsuar Sanxhakut tė Prishtinės, por, si duket, kėtu
ithtarėt e alfabetit arab kanė ngadhėnjyer. Hasan Beu, Deputeti i Prishtinės,
ėshtė kthyer nė Stamboll pa kryer punė. Ka mbetur i kėnaqur me faktin se nga
Vilajeti i Kosovės ka dėrguar 12 tė rinj nė Shkollėn Normale shqipe nė
Elbasan. Sipas agjentėve serb, fitoren e Lėvizjes pėr
shkrimin dhe shkollėn shqipe nė viset shqiptare sa vinte dhe e siguronte
aktiviteti i madh i klubeve arsimore shqiptare. Ai shkroi: Klubet shqiptare nė kėto anė, i kanė nisur
mė se 40 njerėz tė vetė pėr nė Evropė dhe nė vendet ku ata, shqiptarėt,
jetojnė, qė tė kėrkojnė ndihma materiale pėr shkollat e tyre dhe tė propagandojnė qė ata tė ndikojnė te
personalitetet me autoritete tė larta, qė tė angazhoheshin pėr ēėshtjen
shqiptare. Disa janė dėrguar edhe nė Amerikė.... Pėr ta penguar kėtė zhvillim, Qeveria
Xhonturke mori njė racion kundėr shqiptarėve ithtarė tė alfabetit latin
veēanėrisht nė Vilajetin e Kosovės. Kjo qartė shihet nga informata e spiunit
serb, specialist pėr ēėshtjen shqiptare, Spira Haxhķ Ristiq, mė 21 shkurt
1910: Meqė, sipas tė dhėnave tė
ndryshme, shihet se populli dėshiron tė pėrdorė alfabetin arab, edhe qeveria
ka vendosur qė gjithkund (shqipja) tė mėsohet vetėm me atė alfabet. Pėr kėtė
janė urdhėruar autoritetet qeveritare qė tė mbyllin ēdo shkollė, ku gjuha
shqipe mėsohet me shkronja latine. Pushteti i kėtushėm i Shkupit, po merr
masa tė rrepta kundėr aderueseve tė alfabetit latin, posaēėrisht kundėr
nėpunėsve shtetėrorė qė merren me kėtė ēėshtje. Komandanti i xhandarmerisė,
Shemi Efendi, djali i tė cilit ka qenė larguar nga Idadia e kėtushme ėshtė
larguar nga Shkupi si ithtar i alfabetit latin. Ėshtė larguar, gjithashtu,
edhe njė nėpunės, nga dogana e kėtushme. Nė vetė Komunėn ėshtė dėnuar njė
nėpunės me rrogė mujore, pse mbi tavolinė i kanė gjetur ndonjė afishe pėr
alfabetin latin. Njė mjek i cili ėshtė dashur tė emėrohet pėr mjek i komunės,
ėshtė refuzuar nga kandidimi, vetėm se ka qenė i njohur si ithtar i alfabetit
latin. Po
merren masa edhe kundėr tė gjithė atyre qė kanė nėnshkruar telegramin e
njohur kundėr qeverisė sė kėtushme tė Vilajetit. Me njė fjalė, Valiu ka
vendosur tė pėrdorė tė gjitha masat kundėr aderuesve tė alfabetit latin nė
Vilajet. Presion qeveritar dha rezultate tė
pėrkohshme. Gazeta Tasvir-i efkar, mė 21 shkurt 1910 e
solli Peticionin e 208 vetėve nga
ulemaja, parėsia, kryepleqtė dhe pėrfaqėsues tė Prishtinės, drejtuar
Kryeministrisė dhe Kryesisė sė Parlamentit Osman, ku thuhej se ata qė
kėrkojnė alfabetin latin pėr gjuhėn shqipe janė njė pakicė, tė cilėt
dėshirojnė tė fusin pėrēarje nė popullin shqiptar. Ata informonin se: Popullsia e Vilajeteve tė Kosovės,
Janinės, Manastirit dhe Shkodrės ėshtė 90% myslimane, ajo ėshtė e lidhur me qeverinė
konstitucionale dhe me hilafetin e shenjėt, ajo nuk do ti braktisė germat
arabe qė tė marrė germa tė huaja, tė cilat i copėtojnė kėto lidhje tė
shenjta. Duke ju dėrguar kėtė peticion na ju njoftojmė se pėrsėri kemi lidhur
besėn se kurrė nuk do tė pranojmė alfabetin latin
Nga njė informatė tjetėr tė njė agjenti pėr
konsullin serb nė Shkup, mė 22 shkurt 1910, shihet se Qeveria e Stambollit dhe
pushteti i Vilajetit tė Kosovės, kishin filluar tė pėrziheshin direkt edhe nė
aktivitetin e klubeve shqiptare. Qėndrimin
e vet qeveria e ka sqaruar me deklaratėn se ēėshtja gjuhėsore ka marrė
karakter tė ēėshtjes politike, e me kėtė ēėshtje, sipas vetė programit, Klubi
nuk guxon tė merret, e as tė ndihmojė njerėzit qė merren me politikė.
Informatori, mė tutje, saktėsonte se sipas kėrkesės sė organeve qeveritare tė
Vilajetit, luftėtari pėr alfabetin latin, drejtori i Shkollės private shqipe,
e quajtur Meēteb-i-Edeb (Shkolla
edukative), Bedri be Pejani, do tė largohet nga posti i drejtorit. Shkolla
ishte prone e Klubit Shuban-i-Vatan
(Rinia patriotike). Nė atė shkollė me kohė ishte futur alfabeti latin dhe
gjuha shqipe. Nė bazė tė kėrkesės sė qeverisė, Bedri be Pejani do tė largohet
edhe nga pozita e kryetarit tė klubit Rinia
Patriotike, kurse nė shkollė, do tė ndėrpritet mėsimi i gjuhės shqipe me
alfabetin latin. Disa personalitete nga radhėt e ulemasė,
parisė, e tė nėpunėsve shqiptarė nė
kryeqendrėn e Vilajetit tė Kosovės, pėr ti ruajtur pozitat e veta politike
dhe ekonomike, do tė tėrhiqen nga qėndrimet e mėparshme ndaj alfabetit
kombėtar dhe kėrkojnė falje nga Qeveria Xhonturke: Tė tradhtuar nga autoritetet e jashtme, ju ėshtė dėrguar telegrami me
plot tė pavėrteta sa i pėrket gjuhės sonė. Na deklarojmė se nuk kemi kurrfarė
lidhjesh me atė ēėshtje dhe ju lutemi pėr amnisti...!. Telegrame pėr mbėshtetje do tu dėrgohen
edhe deputetėve ithtarė tė alfabetit arab. Tė pėrmendim kėtu vetėm njė tė tillė:
Sinqerisht solidarizohemi me juve dhe
mburremi qė keni ndėrmarrė hapin kundėr alfabetit latin, sepse me te keni
marrė nė mbrojtje besimin e shenjtė islam dhe qėndrueshmėrinė tone tė pa
luhatshme nė pikėpamje nacionale! shkruanin nė emėr tė ulemasė sė
Shkupit - Xheladedin, nė emėr tė
sheikėve tė Shkupit- Abdel Kadėr
dhe Kryetari i Komunės sė Shkupit - Reshad. Kundėr politikės armiqėsore antishqiptare tė
organeve qeveritare xhonturke do tė ngritėt Klubi Arsimor Shqiptar i Shkupit. Nė telegramin dėrguar shtypit
tė Stambollit theksonin se: Nė bazė tė
pikės VI tė programit tonė, protestojmė kundėr qėndrimit tė qeverisė, qė
ėshtė nė kundėrshtim me Kushtetutėn. Na,
nė emėr tė simpatizuesve tonė, kėrkojmė qė arsimi i ynė popullor tė
zhvillohet me alfabetin latin, i cili tanimė edhe ekziston... Ky qėndrim
do tė pėrkrahet nga Prishtina, prej ku i shkruanin Qeverisė Xhonturke se
solidarizoheshin me telegramin e Klubit Arsimor Shqiptar. Kėrkesat e Klubit Arsimor Shqiptar tė Shkupit i
pėrkrahėn unanimisht edhe shqiptarėt e Mitrovicės. Telegramin pėrkrahės e ka
nėnshkruar vetėm kryetari i komunės, Hasan Sabriu. Burimi serb saktėson se
nga viset e Drenicės nuk vinte asnjė kėrkesė pėr alfabetin arab pėr gjuhėn
shqipe. Me datėn 11(24) shkurt 1910, nė gazetėn Tanin do tė botohet Manifesti i Ulemasė shqiptare tė
Stambollit, me tė cilin deklarohen se pranojnė alfabetin arab pėr gjuhėn
shqipe dhe se Me ashpėrsinė mė tė
madhe i refuzojnė germat e huaja qė duan ti zbatojnė disa. Manifestin e
kanė nėnshkruar 16 veta, thuajse tė gjithė profesorė tė Medresesė sė Fatihut, si fakulteti mė i dalluar teologjik i
Stamboll. Gazeta antishqiptare Vardar mė 14(27) shkurt 1910, solli njė analizė tė mirė pėr
atmosferėn e sigurisė dhe fatin e shkronjave shqipe dhe tė partizanėve tė
tyre nė Vilajetin e Kosovės, pas Urdhrit tė Ministrit tė Arsimit pėr ndaljen
e alfabetit latin nė shkolla tė mjediseve shqiptare islame. Nė fakt,
artikulli Qėndrimi i pushtetit
ėshtė njė sintezė e dy raporteve qė i sollėm mė parė, tė datės 8(21) dhe
9(22) shkurt 1910. Gazeta serbe informonte opinionin lexues pėr zullumet,
ndjekjet, largimet nga puna dhe internimet e patriotėve dhe tė dashamirėve tė
shkollės shqipe me alfabetin latin dhe pėrfundonte: Shkollat nė tė cilat do tė mėsohet gjuha shqipe me shkronjat latine
do tė mbyllen. Qeveria po merr masa vendimtare kundėr tė gjithė luftėtarėve
dhe aderuesve tė alfabetit latin
Nė vijimėsi do tė bėhet presion veēanėrisht,
kundėr nxėnėsve fėmijė tė partizanėve tė alfabetit latin pėr shqipen. Tė
pėrmendim kėtu vetėm dy fakte: Konsulli i Serbisė, nė Manastir, mė 23 mars (5
prill) 1910, informonte Beogradin: Po dėgjoj se edhe nga Shkupi janė larguar
4 nxėnės. Mirėpo, presioni ndaj nxėnėsve pati efekte tė padėshiruara pėr
xhonturqit shovinistė. Sa rritej dhuna aq mė tepėr rritej dashuria pėr
shkollėn shqipe, pėr alfabetin dhe gjuhėn kombėtare. Lėvizja i pėrfshiu edhe
nxėnėsit shqiptarė nė shkollat greke. Nxėnėsit shqiptarė e bojkotuan shkollėn
greke nė Korēė dhe shkuan nė shkollėn shqipe, pėr tė nxėnė gjuhėn shqipe me
alfabetin kombėtar. Kjo ishte fitore e madhe pėr shqiptarinė. Nė kėtė kohė, pushtetarėt xhonturq nė
Shqipėri, Lėvizjes sė alfabetit shqip vazhdonin ta quanin vepėr tė perėndimit... Deputeti i Shkupit,
dijetari islam i shquar Said Idriz Efendia, patriot i dėshmuar njė jetė, nė
Islamin shihte barrierėn mė tė fuqishme kundėr aspiratave sllave e greke ndaj
tokave shqiptare. Ai e botoi njė artikull tė gjatė pėr alfabetin nė gjuhėn
shqipe. Artikulli doli nė organin e Vilajetit tė Kosovės Kosovo, i shkruar turqisht. Autori,
nė mes tė tjerash solli njė argument nga Kurani, me tė cilin, myslimanėve u
ndalohej shkrimi nga e majta nė tė djathtė. Nė atė artikull theksohet se tė gjithė myslimanėt, cilitdo
kombi ti takojnė, kanė pranuar alfabetin arab. Ka prekur edhe nė
ēėshtjet politike, dhe pėr kėtė Lėvizjen shqiptare pėr alfabetin latin
akuzonte edhe Austrinė: Shihet se
Vendi shqiptar qėndron nė mes dy rrymave politike. Politika e shteteve tė
mėdha ėshtė drejtuar kah shtimi i numrit tė katolikėve nė kėto anė, qė
Arnautllukun ta futė nėn ndikimin e
perėndimit dhe ta pėrgatit pėr interesat e tyre tė ardhme. Pėr atė qėllim,
ai burim i madh ka vendosur tė ngjalli dėshirėn nė kėto anė, qė gjuha shqipe
tė shkruhet me alfabetin e perėndimit. Burimi, pa lodhje vepron. Ēdo kujt i
ėshtė e njohur qė gjuha ėshtė arma e forte dhe mė efikase pėr mbėrritjen e
qėllimeve politike. Athu kurrkush nuk gjykon se ēka e shtyu Austrinė qė u
ndaloi boshnjakėve nė Bosnje shkrimin e gjuhės serbe me alfabetin cirilik
serb. Tė ritheksojmė faktin se sado qė dijetari
islam, Sait Efendia, nuk fliste pa fakte, koha ishte pėr ndryshime nė
politikėn ditore pėr tė ardhmen shqiptare. Patriotėt shqiptarė tė tubuar nė Klubet Arsimore Shqiptare nė Shkup,
Tetovė, Kumanovė, Prishtinė, Vushtrri, Mitrovicė, Prizren, Gjakovė, Guci,
Pejė dhe Plavė nuk do tė sprapsėn dhe me telegrame tė njėpasnjėshme drejtuar
Qeverisė nė Stamboll do tė kėrkojnė qė arsimi popullor tė zhvillohet me
alfabetin latin , e jo me atė arab, kurse pėrfaqėsuesi austriak nė
Stamboll, mė 26 shkurt 1910, i shkruante Vjenės se Turqit e rinj po e kundėrshtonin lėvizjen e alfabetit nė
Shqipėri, jo se donin ti shpėtonin shqiptarėt nga latinizmi, por ngase kishin frikė se do tua paralizojnė korrespondencėn administrative nė mes tė qendrės
dhe provincave. Lėvizja Shqiptare pėr Alfabetin e shqipes u dha njė
grusht tė fuqishėm qarqeve shoviniste turke, greke e serbe nė fushė tė
shkrimit tė shqipes mė 14(27) shkurt 1910 nė Korēė. Vėrtet, Mitingu i alfabetit shqip i Korēės i
mbajtur nė Bregun e Shėn Ilisė,
ėshtė Mitingu i dytė pėr alfabetin latin nė Korēė, tashti me njė pjesėmarrje
gjithėpopullore. Korēa, krahas
Elbasanit, ėshtė qendra e dytė prej ku ka lindjen ēdo lėvizje shqiptare
- shkruante gazeta Vardar. Pėr situatėn e nderė nė lėmė tė alfabetit
dhe tė shkollės shqipe nė Vilajetin e Kosovės, vend ky ku Stambolli gjithnjė
i sprovoi metodat dhe armėt pushtuese, shkroi me plot dhembje e pezėm, gazeta
Shqypėja e Shqypėnis. Nė
artikullin Valia i Kosovės anmik i
Shqypnis, mė 11 mars 1910, konstatonte: Na lajmėron njė shkupnjan, se Valia i Kosovės po pėrpiqet me mish e
me shpirt pėr me ndalue msimin e gjuhės shqype fare. Ky zotni kjenka kundėr
msimit gjuhės shqype edhe me shkronjat arabēe! Me njė fjal sdashka dhe tė
ndėgjohet gjuha shqype! Prandej e kishte nxjerr prej pune dhe direktorinė e
idadies, cili dashka tė ipen msime shqyp nxėnėsve dhe nė msimtoren idadie tė
Shkupit. Pėrveē ksajė Valia i Shkupit ka dhanė urdhėn tė konfiskohen gazetat
shqype, cilat ka tri javė qė nuk i lėshon tė shkojnė Shkupit etj. Pėr kėtė
ēėshtje atėdhetarėt e ndiet zotėrijt: Hasan Bej Prishtina dhe Nexhib bej
Draga me gjindjen e tynej ju kundėrshtuen Veliut dhe i kthyen kujdesen
Kjyveris, pėr me e ngrit ket njeri tė dėmshėm kah ky vend, se dot ngjajn
ndryshej punėt! Asnjė kėrcėnim si ky nuk ndikonte qė Qeveria
Xhonturke tė sprapsej nga planet antishqiptare, sepse kishte disa shqiptarė
me autoritet politik dhe nė fushė tė dijeve islame tė cilėt e mbėshtetnin. Nė
pjesėn e parė tė marsit 1910 Qeveria Xhonturke e inskenoi themelimin e njė Rrethi arsimor shqiptar nė
Stamboll, tė quajtur: Arnavud Mahfil Maarifi, me detyrė qė
ta mbėshteste kėrkesėn e xhonturqve pėr botimin e librave dhe tė gazetave
shqipe me alfabetin arab dhe me pėrmbajtjes ideologjike osmane. Nė krye tė
kėtij aktiviteti do tė vihen: Haxhi Ali be Elbasani dhe Mahmud Bedri be
Pejani, deputetė tė parlamentit osman. Pas tyre vinin deputetėt: Said Idriz
Efendia, Jahja be Efendia e deputetet e tjerė ithtarė tė alfabetit arab pėr
gjuhėn shqipe. Pas tyre shkonin disa
ēifligarė dhe ulema fanatikė, por, pėr fat,
numri i tė gjithė kėtyre ishte
shumė i vogėl. Proklamimi i themelimit tė kėtij rrethit arsimor shqiptar
ėshtė bėrė nė mėnyrė shumė tė organizuar dhe solemne. Sipas gazeta turke Tasfir-i-efkar tė 5(18) marsit 1910:
Dje nė orėn 8 nė Radeler, nė afėrsi,
tė Aksaraj-it, nė njė ndėrtesė tė posaēme u hap zyrtarisht Arnavud Mahfil
Maarifi, i ci li do tė bėjė pėrpjekjet pėr hapjen e arsimit nė Arnautlluk me
shkronjat arabe(
). Pėrveē ulemasė shqiptare dhe deputetėve, aty u mblodhėn
edhe nja 2000 shqytarė
. Mbėshtetur nė tė dhėna tė tjera themelimit
tė Arnavud Mahfil Maarifi-t i ka
parapri themelimi i Shoqėrisė
arsimore nė Stamboll nėn udhėheqjen e Ferid Pashės dhe Shoqėria
pėr shkruarjen e gjuhės shqipe me shkronja arabe nė Shkup nėn drejtimin
e Haxhi Ali be Elbasanit, ku bėnte pjesė edhe grupi i parlamentarėve
shqiptarė nė krye me Mahmud Bedri Beun. Pėr themelimin e kėsaj shoqėrie raportonte edhe njė spiun
serb. Nga disa tė dhėna anėsore shihet se informata u hartua pas urdhėresės
sė Ministrit tė arsimit pėr ndaljen e alfabetit latin, mė 18 shkurt 1910.
Informatori i konsullit serb, theksonte: Nė
Shkup ėshtė themeluar shoqėria me emrin Shoqėria pėr shkruarjen e gjuhės
shqipe me germa arabe. Tė dielėn e
kaluar shoqėria ka mbajtur mbledhjen, nė tė cilėn ka marrė pjesė edhe
sekretari i arsimit. Ėshtė marrė vendimi qė nė pjesėn veriore tė Arnautllukut
tė pėrdoret alfabeti turk. Nė shtypshkronjėn e Vilajetit (tė Kosovės),
Kėshilli i Shoqėrisė, ka shtypur alfabetin pėr gjuhėn shqipe, tė cilit i kanė
shtuar tri deri katėr germa tė reja. Po kėshtu, njė informator tjetėr, mė 9
shkurt 1910, i shkruante konsullit tė Serbisė nė Shkup, se kėtu, nė Shkup, ka arritur Galib beu-Emnijeti Mydir (Shef
dela sireti publik), Valiu dhe shefi i xhandarmerisė kanė vizituar sė bashku
tė gjitha organet kompetente. Nga burimet historiografike shihet se
veprimtaria dhe propaganda e Shoqėrisė
pėr shkruarjen e gjuhės shqipe me shkronja arabe, e shkrirė nė Arnavud Mahfeli Maarifi tė
Stambollit, ka qenė e madhe. Ideologėt kryesorė tė saj ishin: Haxhi Ali be
Elbasanit Said Idriz Efendia, Rexhep Efendi Xhudi - Voka, Fazli Efendi
Tiranasi etj. Nė janar tė vitit 1910 Rexhep Efendi Voka, myfti nė Manastir,
kishte qėndruar nė Stamboll dhe pas kthimit tė tij nė Shqipėri, e hartoi njė
alfabet arab pėr gjuhėn shqipe. Meqė, alfabeti arab ka vetėm 28 germa bazė,
nuk mund tė plotėsonte nevojat e shqipes e cilės i duhen shkronja sė paku pėr
36 zėra, Voka i farkėtoi disa kombinime pėr tingujtė: c; e; ė; ll; nj; o; rr;
y; x dhe sqaroi: Qėllim ynė ka qenė tė
tregojmė se kėto germa pėrdoren si nė gjuhėn turke ashtu edhe nė atė shqipe
Alfabeti
i ri arab pėr gjuhėn shqipe i krijuar nga Rexhep Voka me bazė tė alfabetit
arab ishte mė i godituri nga tė gjitha alfabetet pėr gjuhėn shqipe me bazė
nga alfabeti arab. Lexohej shumė lehtė. Libri i Vokės, nė faqen e parė e
kishte pėrkushtimin nė gjuhėn turke: Popullit
tė zgjuar shqiptar qė fėmijėt tė shkruajnė dhe tė lexojnė nė gjuhėn e vet
amnore, kėshtu qė tė arrihet njė pėrparim material e shpirtėror. Nė favor tė mendimit pėr ekzistimin nė Shkup
tė bėrthamės sė Arnavud Mahfeli
Maarifi, para themelimit tė saj nė Stamboll, flet edhe e dhėna nga
raporti i konsullit austriak nė Shkup, tė 15 shkurtit 1910, drejtuar Vjenės: Me iniciativėn e qeverisė, nė
Shtypshkronjėn e vilajetit tė Kosovės, nė Shkup, janė shtypur mė se 5000
libra dhe janė shpėrndarė nėpėr viset shqiptare.
Nė bazė tė tė dhėnave tė konsullit tė Serbisė nė Selanik, mė 25 prill
1910, Galib beu, komandant i xhandarmerisė nė Shkup, duke pasur autoritetet
nė mesin e shqiptarėve ēifligarė dhe ulema, pėrnjėherė pas revolucionit
xhonturk tė vitit 1908, i lidhi pėr vete ēarqet shqiptare proosmane dhe
themeloi Klubin Mahfelet Maarif
(Lidhja arsimore), nė shėrbim tė propagandės kundėr alfabetit latin nė gjuhėn
shqipe. Njerėzit qė i takonin kėtij klub janė skenuesit e mitingjeve kundėr
alfabetit latin. Pėr themelimin e Arnavud Mahfeli Maarifi shkroi edhe gazeta Vardar mė 17 prill 1910, nė artikullin Pėr alfabetin turk, ku thuhej: Ėshtė themeluar njė kėshill i posaēėm nga shqiptarėt me autoritet, me
detyrė qė tė punojė pėr futjen e alfabetit turk nė letėrsinė dhe shkollat shqipe.
Pėr kryetar tė kėtij kėshilli tė ri, ėshtė zgjedhur Haxhķ (Ali) Efendia,
deputeti parlamentar nga Elbasani, gjersa nė mesin e anėtarėve tjerė tė
Kėshillit gjendet (Mahmud) Bedri Beu, deputeti parlamentar nga Peja, babė i
Valiut tė Kosovės Mazhar Beut, dhe Said (Idriz) Hoxha, deputeti i Shkupit. Zhvillimet e reja treguan se as krijimi i kėtij Rrethit
arsimor Shqiptar - Arnavud Mahfeli
Maarifi, nuk do tė sjellė shumė rezultate pėr xhonturqit, sepse shumica
e anėtarėve, ndėrkohė hoqėn dorė nga
bashkėpunimi me organet qeveritare nė dėm tė alfabetit kombėtar" dhe
aktiviteti i kėtij i Rrethit Mahfeli
do tė shuhet. Kjo ndodhi pėr faktin se nga fillimi i prillit 1910, falė
partizanėve tė alfabetit kombėtar tė shqipes, tė Lagjes sė Hasan be Prishtinės,
u vendos pėrfundimisht fati i Alfabetit tė kombit shqiptar, pikėrisht me
vendimin e Kongresit tė Dytė tė
Manastirit, tė mbajtur mė 2 dhe 3 prill 1910. Informatėn e pėr mbajtjen e Kongresit tė Dytė tė Manastirit,
ndoshta e para, e solli gazeta serbe-osmane Vardar, mė 27 mars 1910, nė artikullin me titull: Kongresi shqiptar, ku, nė mes
tjerash, njoftonte: Kėshilli qendror i
organizatės shqiptare Bashkimi
Kombit i ka ftuar tė gjitha klubet e organizatave shqiptare, si dhe
ēdo vend ku jetojnė shqiptarėt, qe ti dėrgojnė pėrfaqėsuesit e vetė nė
kongresin shqiptar, i cili do tė mbahet mė 10 prill 1910 nė Manastir.
Duhet tė vihet nė pah se kjo gazetė ka qenė e njohur saktėsisht me programin
e punės sė kongresit, por jo edhe me datėn se kur do tė mbahej. Gazeta
shkroi: Nė Kongres do tė
shqyrtohet ēėshtja e alfabetit tė
shqipes dhe do tė merret vendimi pėr rritjen e numrit tė shkollave shqipe.
Kongresi do tė merr vendime pėr zhvillimin e mė hovshėm nė drejtim tė zgjimit
kombėtar ndėr shqiptarėt. Pėr mbajtjen dhe punėn e Kongresit tė Dytė tė Manastirit ka
pasur informata bukur tė plota Konsulli i Serbisė nė Manastir, i cili
nė raportin e datės 23 mars (5 prill) 1910, adresuar Ministrit pėr Punė tė
Jashtme tė Serbisė[1],
informonte: Tė shtunėn e tė dielėn, mė
20 dhe 21 tė kėtij muaji nė Manastir ėshtė mbajtur njė Kongres shqiptar pėr
rendėsin e tė cilit ėshtė folur e pėrfolur qysh para se tė mblidhej, por nė
realitet nuk ka qenė sosh ēfarė ėshtė pritur.... I vlerėsoi marrėdhėniet
shqiptaro-xhonturke i nisur nga njė dije bukur e saktė: Xhonturqit, shqiptarėve u kanė ndihmuar nė ēėshtjen e tyre sepse
ishin ngritur kundėr tyre dhe janė pėrpjekur qė ti ndanin nė aderues tė
alfabetit latin dhe arab. Janė tė njohura shumė tubime tė shqiptarėve nė tė mirė tė alfabetit arab dhe tubime
pėr alfabetin latin. Por qėllimit nuk ia dolėn, pėr arsye sė, masa e gjerė
(...) e shikonte me neveri ēdo pėrzierje tė qeverisė nė punėt e tė tyre.
Mė tutje, konsulli serb do tė konstatojė se, Ėshtė e besueshme se kėto dy alfabete do ta kishin bėrė vetvetiu
ndarjen, kurse qeveria nuk ia doli dot... Pėr rritėn e Lėvizjes politike e kulturore
shqiptare tė hovshme pėrball xhonturqve shovinistė, konsulli serb shkroi: Pėr njė kohė tė shkurtėr janė themeluar mė
se 30 klube tė cilat gjallėrisht po bėjnė propagandė nė favor tė alfabetit latin dhe gati pranė ēdo
klubi ekziston shkolla pėrgatitore pėr gjuhėn shqipe. Nė Elbasan ėshtė hapur
shkolla normale nė tė cilėn mėsojnė mė se 120 nxėnės. Nė atė (shkollė), gati
tė gjithė profesorėt janė me pėrgatitje universitare (...). Nė dispozicion
kanė me dhjeta gazeta: Nė Manastir Bashkimi Kombit, nė Shkodėr Bashkimi,
nė Elbasan Tomori, nė Janinė Zgjimi, nė Korēė Korēa dhe Lidhja
Orthodokse, nė Selanik Liria, dhe njė revistė mujore Dituria. Pėrpos
kėtyre ka edhe shumė tė tjera: nė Egjipt Rrufeja dhe Shkopi, nė Bostan
Flamuri, nė Sofje Shqypėja e Shqypėnisė, nė Romė La Natione albanaise... Konsulli serb e informonte Beogradin edhe
pėr financimin e institucioneve kulturore shqiptare, me njė theks pėr Normalėn e Elbasanit: Nė Korēė ėshtė formuar njė shoqėri
arsimore e quajtur Shoqėria Pėrparimi, e cila kujdeset pėr mbajtjen e
shkollės sė Elbasanit dhe merret me pėrhapjen e pėrgjithshme tė kulturės dhe
tė shkrimit nė mesin e shqiptarėve (...).Shoqėria do tė jetė nėn kontrollin e
qendrės (Shqiptare) tė Stambollit... Njė kujdes tė veēantė, mė tutje, ia kushtoi
ndriēimit tė gjendjes sė nxėnėsve shqiptarė nė shkollat shtetėrore: Nė
mes tė nxėnėsve nėpėr gjimnaze ėshtė edhe mė keq. Prej Idadisė sė Korēės
janė larguar 32 nxėnės, ndėrsa pėr shkak tė
torturave dhe ndjekjeve, Idadinė e kėtushme (tė Manastirit) e kanė
lėshuar 24 nxėnės, tė cilėt kanė shkuar nė gjimnazin e Selanikut, i cili
drejtohet nga ana e njė shqiptari. Po dėgjoj se edhe nga Shkupi janė largua 4
nxėnės. Tė gjitha kėto janė argumente qė tregojnė se ideja shqiptare me guf
po pėrparon dhe turqit me pėrpjekjet e tyre do ta kanė vėshtirė pėr ta zhdukur,
ose me nė fund kanė pėr tė hequr dorė nga ajo... Vėrtet, sukseset e njėpasnjėshme tė klubeve
kulturore dhe arsimore, qė i sublimoi Kongresi i Dytė i Manastirit, i nxitėn
patriotet shqiptarė, qė ti nisnin pėrgatitjet pėr njė kongres gjithėshqiptarė, i cili duhej tė mbahej nė Janinė.
Konsulli serb nė Manastir, nė vijim, do tė saktėsojė: Kongresi i pardjeshėm nė Manastir ka pasur pėr qellim kryesor bėrjen
e parapėrgatitjes sė nevojshme dhe pajisjen e duhur pėr tubimin e madh nė
Janinė. Sipas raportit konsullor tė cituar deri
kėtu, nė Kongresin e Dytė tė Manastirit
kanė marrė pjesė kėta persona: Klubi shqiptar nikoqir u pėrfaqėsua
me 5 anėtarė, tė Stambollit e
pėrfaqėsoi Dervish Hima, tė Korēės Shefik Efendia, Negovanin Petėr Nino Luarasi. Koēana, Starova dhe Struga u
pėrfaqėsuan me nga njė pėrfaqėsues, Ohri me dy, kurse Elbasani me njė.
Vilajetin e Kosovės, u pėrfaqėsua nga 5 delegatė: Bedri be Pejani , Bejtullah
Beu, Rexhep be Mitrovica, Qamil be Bala dhe Shukri Beu(Shyqyri Ramadan Begu
nga Prishtina). Nė Kongres ka pasur
edhe pėrfaqėsues tė tjerė. Midis atyre qė patėn rol tė madh ishin Salih Gjukė
Dukagjini dhe oficeri Hysni be Curri, nip i Bajram be Currit dhe pėrfaqėsues
i tij nė Kongresin e Dytė tė Manastirit.
Sipas konsullit serb, Me telegrame
kanė shprehur solidaritetin dhe i kanė caktuar pėrfaqėsuesit nga radhėt e
atyre qe kanė mundur tė arrinin nė Kongres: Smirna, Selaniku, Kolonja Lerini,
Bilishta, Dėrrėsi, Shkodra, Vlora, Berati, Tepelena, Delvina, Leskoviku,
Preveza dhe Tirana. Konsulli serb do tė saktėsojė se nė Kongresin e Dytė tė Manastirit kanė
marrė pjesė 24 veta, tė cilėt pėr kryetar tė Kongresit e zgjedhėn Bedri be
Pejanin, ish profesorin e gjuhės shqipe nė Idadinė e Shkupit, ndėrsa pėr
sekretar tė Kongresit janė zgjedhur Ferid bej Ypi, avokat nė Manastir dhe
Petro Nino Luarasi, mėsus nė Negovan. Kongresi Dytė i Manastirit i zhvilloi
punimet nė seanca tė hapėta, ku mbahej procesverbali, nė tė cilat ka mundur
tė merrte pjesė edhe Valiu dhe fytyra tė tjera politike, ose ata, ti dėrgonin
pėrfaqėsuesin e tyre nė kongres, duke e pajisur me autorizim me shkrim. Nė
kongres ėshtė diskutuar pėr shumė gjėra, e posaēėrisht pėr shkollat shqipe
dhe pėr propagandėn e huaj nė vendet shqiptare. Ndėr oratorėt mė tė zjarrtė
nė fjalim ka qenė mėsuesi Petro Nino Luarasi, i cili me guxim tė pashoq u
ngrit kundėr propagandės sė kishės greke. Kongresi vendosi tė kėrkohej
mbrojtja e shtetit nga ajo propagandė. Nė ditėn e tretė, pra, para shpėrndarjes,
kongresistet mbajtėn njė mbledhje me dyer tė mbylla. Pėr kėtė konsulli serb i
shkruante Ministrin pėr Punė tė Jashtme tė Serbisė: Dje, e hėnė, (4 prill 1910-M.P.), anėtarėt e Kongresit kanė mbajtur takim tė mbyllur. Do tė kujdesėm tė
mėsoj sė ēka ėshtė folur atje!? Sipas konsullit serb nė Manastir, Kongresit i Dytė i Manastirit i mori
kėto vendime: 1. Kongresi (tubimi)
nė Janinė tė mblidhet mė 20 qershor (3
korrik) tė kėtij viti (1910). Atėherė do tė sillej raporti mbi punėn e
deritashme dhe propozimi i projektprogramit pėr aktivitetet nė perspektivė.
Nė Kongresin e Janinės duhej tė merrej vendimi definitiv pėr qėndrimin e
shqiptarėve dhe pėr kėrkesat e tyre ndaj Porta e Lartė (Me siguri, atėherė,
do ti dėrgohej Turqisė ndonjė memorandum); 2. Dervish Hima, deputeti i Stambollit, i lindur nė Ohėr, ėshtė caktuar
qė ta organizojė dhe drejtoi Qendrėn Kryesore nė Stamboll, e cila duhej tė
udhėheq tė gjitha punėt organizative tė Klubeve Shqiptare. Qe Komiteti i
Stambollit tė ketė pushtet mbikėqyrės mbi tė gjitha klubet shqiptare, tė
cilat do ti kontrollojnė dy revizorė tė pėrhershėm - anėtarė tė ati klubi.
Komiteti do tė ketė pushtet mbikėqyrės mbi punėt e pėrgjithshme dhe mbi
financimin e Shoqėrisė Pėrparimi tė Korēės - shkruan konsulli i Serbisė;3.
Ėshtė vendosur tė vazhdohet me propagandėn pėr alfabetin latin deri nė
ngadhėnjimin mbi atė arab. Hėpėrhė, qėllimi
kryesor ėshtė pėrhapja e arsimit nė masėn e gjerė shqiptare; 4. Qė,
Qeverisė ti dėrgohet njė Pėrkujtesė me tė cilėn do tė kėrkohej ndėrprerja e
mosmarrėveshjes nė mes tė shqiptarėve dhe qeverisė, duke kėrkuar qė tė
ndėrpritet ēdo propagandė kundėr alfabetit latin;5. Tė luftohej propaganda
fetare islame e posaēėrisht ajo greke. Kongresi i Dytė i Manastirit, pėrpos
rėndėsisė historike dhe kulturore shqiptare ka edhe rėndėsi ndėrkombėtare,
sepse nė tė morėn pjesė edhe shumė pėrfaqėsues tė shtypit botėror:
Korrespondenti i Neue Freie Presse,
i Rusko Slovo dhe i Vardarit,
tė cilėt e informuan opinionin botėror, pėr kėrkesat shqiptare kulturore,
arsimore dhe politike. Gazeta Neue
Freie Presse, mė 22 mars(4 prill) 1910, nė artikullin me titull ua solli lexuesve tė vetė pikat mė tė
rėndėsishme tė vendimeve tė Kongresit tė Dytė tė Manastirit, e posaēėrisht
rėndėsi tė madhe i kushtoi diskutimit tė delegatit tė katundit Starovė,
Hajdar Beut, i cili propozoi qė Kongresit tu dėrgonte njė Pėrkujtesė Haxhi
Villdan Efendisė, Ismail Haki Efendisė dhe Sheh-Ul-Islamit, duke kėrkuar
pėrgjigje nė pyetjen: A mund tė
shkruhet Kurani edhe me shkronja latine? Sipas
gazetės nė fjalė, pėrgatitjen dhe programin pėr Kongresin Shqiptar tė radhės, nė Janinė, duhej ta bėnte Dervish
Hima. Tubimi i planifikuar qė tė mbahej nė Janinė, duhej tė ishte mė i madhi
ndėr kongreset shqiptare tė mbajtura deri atėherė nė Tokat Shqiptare. Pėr Kongresin e Dytė tė Manastirit tė
dhėna tė vlefshme ofroi edhe gazeta Vardar
mė 10 prill 1910, nė artikullin: Kongresi
Shqiptar, i shkrua nga korrespondenti i saj mė 4 prill 1910. Sipas kėsaj
gazete nė Kongresin e Dytė tė
Manastirit kanė marrė pjesė 25 veta, prej tė cilėve vetėm dy tė krishterė.
Kjo e dhėnė fliste pėr shkallėn e lartė tė pjekurisė kombėtare tė shqiptarėve
myslimanė, tė cilėt, tashti, mė mirė se kurrė dinin ta ndanin se ēka i
takonte fesė dhe ēka ēėshtjes kombėtare shqiptare. Puna (nė kongres) ka
vazhduar normalisht dhe me qetėsinė mė tė madhe(...). Disa nga propozimet
pranoheshin me aklamacion - shkruante korrespondenti i Vardarit, i pranishėm nė kongres.
Gazeta i solli edhe disa nga pikat mė tė rėndėsishme tė vendimeve tė
Kongresit, qė kanė disa nuanca ndryshe nga ato qė i kishte tė njohura
konsulli serb nė Manastir: 1. Qė, mė 20
qershor (3 korrik) tė kėtij viti tė thirrej njė kongres gjithėshqiptar nė
Janinė, nė tė cilin pėrfundimisht do tė caktohej programi i ardhshėm politik
(...), si dhe njėherė e pėrgjithmonė tė pėrfundohet me ēėshtjen e shkollave
dhe tė alfabetit tė shqipes. Do tė vėrtetohej programi i ardhshėm - pėr
shkollat shqipe; 2. Kongresi e ka
pranuar alfabetin latin pėr alfabet tė gjuhės shqipe. Kėtė (vendim) ka pėr ta
plotėfuqizuar Kongresi i Janinės. Ky alfabet prej tashti ka pėr tu pėrdorė
nė shkollat e tyre; 3. Ti dėrgohej
Valiut dhe deputeteve tė tyre nė Stamboll njė kėrkesė, qė ta marrin nė
mbrojtje Kishėn (Ortodokse) shqiptare; 4. Nė Shkup tė nxirrej njė gazetė shqipe dhe tė hapen shkollat kombėtare;
5. Qė tė kėrkohej njė sqarim nga
Sheh-ul-Islamit (Ministrit pėr fenė Islame) sė, shkrimi latin a ėshtė kundėr
sheriatit (kuranit); 6. Qė, njė
delegacion (shqiptar) ta pėrshėndet Sulltanin (me rastin e vizitės qė Sulltan
Mehmedi V Reshadi pritej ta bėnte nė Vilajetit
tė Kosovės e tė Manastirit) dhe nga Ai
tė kėrkonte amnisti nė emėr tė shqiptarėve...duke pranuar qė tė rekrutohen nė
ushtrinė (perandorake osmane). Nė fund, gjithnjė nė frymėn albanofobe
serbe, korrespondenti i gazetės Vardar e pėrmbylli informatėn me njė
konstatim tepėr ironik: Ėshtė lėkundė
kodra e ka lindur mi, e kurrgjė tjetėr?!?. Pėr Kongresin e Dytė tė
Manastirit kanė shkruar edhe gazetat e tjera serbe. Gazeta Pravda e Beogradit, 6 prill 1910,
shkroi se: Kongresi shqiptar, i cili ėshtė
mbajtur nėn kryesinė(...) e Bedri Beut, mbas debatit tė gjatė dhe tė
gjithanshėm mbi shkrimin e gjuhės
shqipe dhe pėrhapjen e idesė
kombėtare ndėr shqiptarė, ka pruar kėtė vendim i cili njėzėshėm ėshtė pranuar:
1. Qė mė 20 qershor nė Janinė tė thirrej Kongresi tjetėr nė tė cilin duhej tė
marrin pjesė me shumė delegat se tash; 2. Qė nė Stamboll tė krijohej njė
Kėshill shqiptar tė cilit duhej ti besohej ndėrmjetėsimi nė mes tė Qeverisė
sė Stambollit dhe shqiptarėve; 3. Qė Ministrit tė arsimit ti dėrgohej njė
memorandum, pėr nevojėn e domosdoshme qė shqiptaret ta pėrvetėsojnė shkrimin
popullor, i cili u pėrgjigjet cilėsive fonetike dhe natyrės sė gjuhės shqipe;
4. Qė tė merren masa pėr pengimin e propagandės, tė cilėn grekėt po e
pėrhapnin ndėr shqiptarėt ortodoks (nė Jug) Pėr kėtė ngjarje tė rėndėsishme pėr
historinė politike dhe kulturore shqiptare shkroi edhe gazeta Le Progres de Solanique, mė 13 prill
1910, e cila kur bėnte fjalė pėr rezultatet e kongresit, i pėrmendi disa
vendime, dhe konstatoi se Kongresi ėshtė dashur tė mbahej mė 28 mars (10
prill)1910, por u bajt mė herėt, mė 2 dhe 3 prill, dhe, ndėrsa nė vijim,
informonte pėr gjendjen e shkollave nė Vilajetet shqiptare, duke theksuar se:
Nga Idadija e Manastirit kanė ikur 24, ndėrsa nga ajo e Korēės 34 nxėnėse dhe
kanė shkuar nė Gjimnazin e Selanikut pėr ta mėsuar gjuhėn shqipe. Edhe shtypi shqiptar i kohės nuk e la prapa
dorės Kongresin e Dytė tė Manastirit.
Gazeta Bashkimi informoi lexuesit
e vetė pėr mbajtjen e Kongresit shqiptar mė 2 dhe 3 prill 1910 dhe do tė
konstatojė se: Ndėr vendimet mė fatlume tė kongreseve shqiptare, janė
Vendimet e Kongresit tė Dytė tė Manastirit, sepse pėrfundimisht e vendosi
alfabetin latinė pėr gjuhėn shqipe. Pėr kėtė epilog fatlum pėr kombin
shqiptar pati rol tė madh Vilajeti i Kosovės nė pėrgjithėsi, me Shkupin
qendėr administrative, politike, ekonomike, kulturore e arsimore shqiptare.
Lėvizja shqiptare pėr alfabetin latin nė Kosovė, me partizanėt korife: Hasan Prishtinėn, Nexhib Dragėn, Bajram
Currin, Salih Gjukėn, Bedri Pejanin, Rrok Berishėn, Rexhep Mitrovicėn, Hysni
Currin, Shyqyri Ramadan Begun e
tė tjerė, e barti peshėn e luftės pėrfundimtare me xhonturqit shovinistė nė
fushė tė arsimimit shqip, tė shkrimit tė shqipes me alfabetin latin dhe tė
ngritjes sė ndėrgjegjes kombėtare tė individėve dhe tė masave shqiptare. Roli
i Kosovės pėr fitoren e alfabetit latin tė Bashkimit pėr alfabet kombėtar shqiptar pėrfundimisht me Vendimet e Kongresit tė Dytė tė Manastirit,
mė 1910, ėshtė i rėndėsisė historike tė rolit tė Kosovės nė pėrvetėsimin e
Gjuhės shqipe tė unifikuar dhe tė legjitimuar
nė Kongresin e Drejtshkrimit tė
Gjuhės Shqipe nė Tiranė, mė 1972. Prishtinė, 13
Nėntor 2008 |