Me rastin e 100 vjetorit të Kongresit të Manastirit

Roli i Kosovës në zgjidhjen përfundimtare të

alfabetit kombëtar shqiptar

Shkruan: Prof.Dr.Muhamet Pirraku

“Edhe 99 herë të rrëzohemi, përsëri duhet të ngrihemi!”

Petro Nino Luarasi (1909).

Rruga e alfabetit shqip që solli në Kongresin e Manastirit ishte e gjatë, shekullore, dhe e mundimshme. Në thirrjen e Klubit “Bashkimi” të Manastirit për Kongresin, midis të tjerash, konstatohej: “Çështje e Abecesë lipset të jetë fillimi, që pa të nuk do mundim të arrijmë qëllimet tona të larta për mbrothësi të gjuhës!” Ky ishte kongresi i parë kulturor i përgjithshëm i inteligjencës e i nacionalistëve shqiptarë, ku morën pjesë përfaqësuesit e të gjitha feve dhe të të gjitha krahinave të Shqipërisë, saktësisht - 2/3 nga radhët e toskëve dhe 1/3 nga radhët e gegëve. Komisioni i Kongresit për Alfabetin i shqyrtoi tri çështje:

1. A të adaptohet njëri nga tre alfabetet kryesor (Stambollit, Bashkimit, Agimit); 2. A të bëhet një kombinim i këtyre tre alfabeteve; 3. A të lihen me një anë dhe të krijohet krejt një i ri.

Meqë komisioni në parim ishte betuar se për alfabetin e shqipes ka për t’u marrë baza e alfabetit latin. Variantin që sot e përdorim Justin Rota e quante Alfabet të koalicionit. Alfabetin e “Bashkimi-t” e mbronin vetëm Fishta dhe Gurakuqi, e më indiferent u tregua Sotir Peci. Për qëllime personale me Fishtën dhe ndaj Shoqërisë “Bashkimi” të Shkodrës, Dom Ndre Mjeda e mori krahun e aderuesve të alfabetit të Stambollit - “Alfabeti Frashëriot”. Vërtet, parimi i Mjedës: Një shkronjë-një tingull dhe alfabeti i tij, gati ngadhënjeu, por në Komision ndodhi një kthesë me kokëfortësi në dobi të Alfabetit Frashëriot. Në këtë kthesë pati rol hoxhë Haxhí Vildan Efendia, i cili kryesonte delegacionin e Klubit Shqiptar të Stambollit: “Alfabeti është një vegël e fuqishme për përparimin e shqiptarëve, tha më 21 nëntor 1908.. Çdo komb ka të drejtë të zgjedhë alfabetin që i përshtatë më së miri gjuhës së tij, prandaj shqiptarët e zgjedhin alfabetin shqiptar. Turqit gjithashtu nuk kishin shkronja për ta shkruar gjuhën e tyre, ata i kanë adaptuar shkronjat arabe. Sa për drejtimin së si lypset të shkruhej - nga e majta në ë djathtë a po nga e djathta në të majtë - kjo nuk është punë me rëndësi. Përsa i takon fesë, ajo i përket zemrës së njeriut, kështu që secili është i lirë të ketë pikëpamjet e veta”. Ndaj, në Vendimin e Komisionit Alfabetin, midis të tjerash u konstatua: “.... me pëlqim të të gjithëve u vendos që të merret abeja e Stambollit e me të bashkë edhe një abece e thjeshtë latine, që të mësohen dhe të përdorën bashkërisht në mes të shqiptarëve. Mësimi në shkolla do të jetë i shtrënguar e detyrueshëm për të dyja”.

Foto Historike: Pjesëmarrësit e Kongresit të Manastirit

Në këtë foto historike janë: 1. Midhat Frashëri (Lumo Skëndo) delegate i Klubit të Selanikut dhe i Klubit të Janinës; kryetar i zgjedhur i Kongresit; dreqtonjës i së përkohëshmes s’ënë dhe i gazetës Lirija.2. Gjergj Fishta, delegat’ i Shoqërisë Bashkim në Shkodrë; auktor i Lahut’ e Malcisë, Anzat e Parnasit dhe të tjera libra e vjersha; dreqtonjës i një shkolle shqipe në Shkodrë.3. Emzot Kaçori, delegate i Durrësit dhe ndihmës i arqipeshkut të këti qyteti.4. Dom Nre Mjeda delegat i shoqërisë Agim në Shkodrë, kryetar i kësaj shoqërije dhe auktor i librave shkollare të kësaj shoqërije; vjershëtor.5. G.D.Qiriaz Manastiri, delegat i Ma-nastirit, nënëkryetar i Kongresit dhe auktor i Hristomathi.6. Fehim be Zavalani, delegat’ i Manastirit, kryetar i Klubit të Manastirit.7. Dimitri Mole, delegat’ i Filibesë8. Nyzhet Vrioni, delegat’i Beratit.9. Rok Berisha Gjakova, delegat’ i Shkupit10. Bajo Topulli Gjirokastra, delegat i Gjirokastrës, luftëtar i lirisë.11. Thoma Abrami, delegat’ i Korçësë, dreqtonjës i së përkohëshmes Besa që ka dalë në Kairo12. Sotir Peci Dardha, delegat i sh-qiptarëvet n’Amerikë dhe të Bukureshtit, dreqtonjës i gazetës Kombi në Boston.13. Luigji Gurakuqi Shkodra, delegat’ i këti qyteti; auktor dhe vjershëtor nënë pseudonimin lek Gruda.14. Shahin Kolonja, delegat’ i Kolonjës; dreqtonjës i gazetës Drita që dilte në Sofje; depyte i Korçës.15. Ahil Eftim Korça, delegat i Kostancës16. Adham Shkaba Statobërdha, delegat i Sofjes.17. Dimitri Buda Elbasani, delegat i këti qyteti18. Matea Logoreci shkodra, delegat i shoqëris Agimi i këti qyteti 19. Azis, delegat i Starovës20. Shevqet Frashëri, delegat’ i Korçës,.21. Simeon Shuteriqi Elbasani, delegat i këti qyteti dhe shkronjës i klubit t’Elbasanit22. Leonidha Naçi Korça, delegat’ i Vlorës.23. Zejnel Glina, delegat’ i Leskoviqit 24. Sami Pojani, delegat’ i Korçës, dretonjës i gazetës Korça. 25. Refik Toptani, delegat’ i Tiranës. 26. Mihal Gramenua, delegat’ i Korçës, luftëtar i lirisë auktori dhe vjershëtor’ i Vdekj’ e Piros dhe Mallkim i gjuhës shqipe. Burri q’është në mes të zotit R. TOPTANI dhe zotit M.GRAMENO është ÇEÇO TOPULLI, luftëtar i lirisë. Më të mëngër të GRAMENOS është MUHTARI nga shokët e ÇEÇOS, dhe më të mëngër të MUHTARIT është kavas’ i klubit të Manastirit. Më të mëngër të zotit AHIL EFTIM është XHELAL BE PODA, dhe ay q’është në mes te zotërinjët SIMEON SHUTIRIQI dhe ZEINEL GLINA është zoti SELMAN nga Elbasani. Në këtë fytyrë të delegatëve mungojnë: Zotërinjtë HIL MOSI, delegat’ i Shkodrës. G.CILKA delegat’ i Korçës; HAFEZ IBRAHIMI dhe EMIN BEU, delegatët e Shkupit; RAUF BEU delegat’ i Gjinokastrës dhe SELAHEDDIN BEU nga Prizreni, delegat i Manastirit.

Para Kongresit, vendimin e lexoi Kryetari Mit’hat Frashri, kurse një arsyetim për shkakun pse Komisioni u pajtua për dy alfabete, sqaroi, pa mbulesë shkencore e politike të arsyeshme, Patër Gjergj Fishta, duke konstatuar me një gjykim soloman: “Abeceda e Stambollit kishte me qenë e mjaftueshme që ti plotëson kërkesat e kombit shqiptar, por për shtypjen e librave jashtë vendit dhe për telegrame është i nevojshëm një alfabet thjeshtë latin...”

Kongresi i Manastirit vendosi që pas dy vitesh të thirrej një Kongres tjetër, prapë të pagëzuar “gj u h ë s o r “, për çështje të ortografisë dhe për vendosjen definitive për një alfabet kombëtar, kërkesë kjo që nuk e plotësoi Kongresi i Manastirit, i ftuar për atë kërkesë historike të kombit. Kongresi i ardhshëm duhej të mbahej në Janinë, më 23 korrik 910, me rastin e përvjetorit të kërkesës telegrafike ultimative të Kuvendit të Ferizajt, më 10/23 korrik 1908, me të cilën, nga Sulltani, u kërkua kthimi i Kushtetutës konstitucionale të vitit 1876.

Mbështetur në brendinë e të dy rezolutave të nxjerra në Kongres, mund të konstatohet së Kongresi i Manastirit shumë më tepër i kontribuoi çështjes së përgjithshme kombëtare, se sa çështjes së alfabetit, sepse bëri një zgjidhje gjysmake e cila linte shteg për vazhdimin e përçarjes midis shqiptarëve toskë e gegë. Vendimi i sjellë nga komisioni nuk i ka kontribuar, sa është pritur, përparimit të gjuhës dhe të shkollës shqipe, e çka është më keq, ka qenë kundër kërkesave që kishte shtruar thirrja për kongres. Koha ka treguar që ajo ndarje në dy alfabete, ndonëse në rezolutë theksohet së janë të “detyrueshme” për çdo shqiptar dhe shkollë shqipe - ka qenë e dëmshme për interesat nacional të popullit shqiptar.

Për mos arritjen e një vendimi të pritur faji bije mbi: Mit’hat Frashërin, Shahin Kolonjen, Bajo Topallin, Nyzhet Vrionin dhe Dom Ndre Mjedën të cilët më këmbëngulje, e pafuqinë e argumenteve shkencore linguistike, e mbrojtën alfabetin e Stambollit. Mjeda ka pasur njohuri linguistike më tepër së të tjerët në Komision për Alfabetin, por për qëllime personale ndaj Fishtës dhe shoqërisë “Bashkimi” e mori anën e katër të parëve. Pas shpërndarjes së kongresit, veçanërisht në Gegëri i gjejmë misionarët e alfabetit kombëtar duke propaganduar për alfabetin latin, atë të dytin në Vendim. Në dokumentacionin numerik nuk mund të gjejmë asnjë gjurmë të prekshme, të propagandës për përdorimin e dy Alfabeteve të Manastirit.

Shtypi kombëtar jashtë sferës së ndikimit “Frashëriot”, madje edhe ai jezuit, përnjëherë nisen t’a reklamojnë dhe t’a sqarojnë alfabetin e dytë, duke paralajmëruar se së shpejti do ti pajisin shtypshkronjat me shkronja të ati alfabeti dhe do ti nxjerrin organet e veta dhe librat shkollore me atë alfabet. Kjo ndikoi që në rreth dy të tretat e popullit shqiptar, Alfabeti i Stambollit - “Frashëriot”, nuk depërtoi fare.

Alfabeti latin ishte më i lehtë, më i gdhendur, më i pëlqyer dhe të thuash, për hartimin e një alfabetit të tillë, latin, ishte thirr edhe Kongresi i Manastirit. Ndër të parët dhe me mbështetje, Vendimin e Kongresit të Manastirit e kritikoi publicisti i shquar, Faik Konica, në revistën ”Albania’’ numër 1 të vitit 1909, që pa dritën pas muajit prill 1909. Konica shkroi: “U mbajt në Manastir, me 14 të vjeshtës III, një Kongres i shqiptarëve jon-turq, i vetëbotuar për të zgjidhur çështjen e abesë. Nga që ky “kongres” do të mbetet në faqet më të panerëshme e më të turpshme, është nevojë të deftojë qendresën time në këtë komedie oriantale, dhe për këtë punë duhet të nis nga ca më lark...”

Përnjëherë pas Kongresit të Manastirit, klubi revolucionar i fshehtë, i cili vepronte në gjirin e klubit “Bashkimi” të Manastirit e shtoi aktivitetin e vet politik dhe organizativ kryengritës. Në bazë të informacionit të Konsullit austriak në Manastir, të më 30 nëntor 1908, Klubi “Bashkimi” i dërgoi veprimtarët e vet në qendrat e Shqipërisë, në Ohër, Dibër, Prizren, Gjakovë, Pejë, Prishtinë e gjetkë. Nga informacioni i të njëjtit konsull më 7 dhjetor 1908 mësojmë së Klubet e fshehta revolucionare kryengritëse “për Shqipërinë e lirë” u formuan në çdo qytet të Shqipërisë, me detyrë të ndihmonin në ngritjen e ndërgjegjes kombëtare, për lidhjen e shqiptarëve të gatshëm për të kundërshtuar regjimin xhonturk në momentin e përshtatshëm, për autonominë e Shqipërisë. Së këndejmi, sipas historianit J. M. Jovanoviq, “Shqiptarët, më 1909, janë treguar më luftarak, gjersa kërkesat e tyre janë thjeshtë kombëtare dhe të drejtuara kundër të gjithëve që punonin kundër tyre”. Në bazë të informacionit të atasheut ushtarak të Serbisë në Stamboll, më 4 mars 1909, mund të konstatohet së Serbia këso kohe i kishte në letër planet për okupimin e Sanxhakut dhe të Kosovës: “Në momentin e favorshëm të lëshohen përtej kufirit 2-3 kolona, prej një numri të madh komitësh - vullnetarë gjer në 50 000 vetë, të cilët kanë për ta zbatuar atë manovër që ta vejnë Serbinë në gjendje të përshtatshme qe pa shpallë luftë dhe pa komprometim e pa përpjekje të mëdha, të siguroj qëllimin e dëshiruar, lidhjen e drejtpërdrejtë me Malin e Zi dhe daljen në Det të cilat nuk i pati fituar prej Austrisë dhe Evropës (më 1878)”.

Rreziqet që i vinin kombit shqiptar dhe Perandorisë Osmane nga fqinjët e Shqipërisë, fillimisht i kuptoi drejt Komiteti i Turqve të rinj “Bashkim e Përparim”, i cili, më 4 mars 1909, e informonte Klubin Qendror Shqiptar “Bashkimi” të Manastirit, së Qeveria do të mbetej neutrale në çështjen e alfabetit të shqipes. Në informatë, pos të tjerash, shkruante: “...Përpjekjet e Shqiptarëve për të mbarën e të mirën e gjuhës së tyre dhe për të përhapur e përgjithësuar diturinë e qytetërimin me anën e saj në mes të popullit, janë hapa me rëndësi që meritojnë lavd e përkrahje. Është e ditur se përparimi i gjuhës shqipe kishte me ba efekte të mira edhe përmbi Shqiptarët e krishterë që janë kapur mbas rrymës grekomadhe. Prandaj Komiteti i ynë ka vendosur të mos i pengoj në asnjë mënyrë iniciativat e kombit fisnik shqiptar e ato të klubeve shqiptare në fushën e arsimit dhe të mos përzihet aspak në zgjedhjen e një palë germave apo të tjetrës për gjuhën shqipe. Pra lutemi që edhe Z. e Juaj të veproni sipas këtij vendimi e po në këtë mënyrë të lajmëroni edhe ke të jetë nevoja”.

Klubi “Bashkimi” i Manastirit, e shumëzoi shkresën e Komitetit të Turqve të Rinj dhe me një shkresë përcjellëse, ua përcjelli klubeve shqiptare, duke i porositur së “nuk duhet përmetue kurrsesi qi ndërmjet Shqiptarëve të dalin ngatërresa e të lejnë dasia për shkak t’alfabetit (...). Tashti për tashti detyra e jonë ma kryesore asht me përhapur në popullin tonë dritën e arsimit, me forcue bashkimin t’onë, me i u rujtun dasis. Të punojmë, nat’e ditë të punojmë, qi mos të mbesim mbas kombeve tjera në të ruejtun të kombësisë s’onë tue u qytetnue me anën e gjuhës shqipe”.

Në kohën kur Qeveria Xhonturke bënte manovra e makinacione në fushë të të drejtave kombëtare shqiptare, aktiviteti kombëtar i shqiptarëve në Vilajetin e Kosovës u shtua shumë. U hapën klube të reja në çdo qytet, me programe thjesht nacionale. Një ndër detyrat e tyre ishte përhapja e librit dhe të shkrimit shqip në të gjitha viset shqiptare. Kështu, vera e vitit 1909, në çështjen shqiptare paraqet një bumerang për Qeverinë Xhonturke. Në Shqipërinë veriore zhvillohej lufta për autonomi, për shkollë e gjuhë shqipe, për shkronjat kombëtare latine, kurse në Shqipërinë jugore filluan të dalin gazeta kombëtare, të ngritën shoqëri kulturore dhe letrare shqiptare. U ngrit edhe shtypshkronja shqiptare revolucionare me emrin “Bashkim’i Kombit”, në Manastir, e cila sa vinte po rritej dhe përsosej, saqë në vitin 1910 e tëhu, ajo u rrit në një shtypshkronjë më moderne në shtetin turk dhe në Evropë, e njohur në botë si “Shtypshkronja internacionale “Bashkimi”, e cila posedonte garnitura të alfabeteve të ndryshme dhe, në të, mund të shtypeshin tekste në 13 gjuhë të botës.

Në gjirin Shtypshkronjës “Bashkim’i Kombit” , më 1 gusht 1909, u themelua “Shoqëria Botonjëse literare”, për botimin e librave, gazetave dhe revistave kombëtare në gjuhën shqipe me alfabetin latin të koalicionit hartuar në Manastir më 1908.

Për ta kamufluar qëllimin e vet antishqiptar, Komiteti “Bashkim e Përparim” e nxiti themelimin e një “Klubi Konstitucionar” në Dibër, të quajtur: “Partia Osman e Konstitucionale Shqiptare e Dibrës” dhe të cilit ja ngarkoi për barrë thirrjen dhe organizimin e Kongresit të Dibrës. Detyra partiake dhe organizative e këtij klubi ka qenë afrimi i shqiptarëve në pikëpamje ideologjike me xhonturqit dhe osmanlinjtë e tjerë për mirëqenien dhe ruajtjen e rendit kushtetues dhe tërësinë tokësore të Perandorisë Osmane. Tubimi i inskenuar nga qeveria u pagëzua me emrin “Kongresi Shqiptar i Dibrës” dhe u ftua të mbahej më 10 /23 korrik 1909, me pjesëmarrje të klubeve osmane serbe, bullgare, vllahe etj. “Qëllimi i Kongresit është manifestimi i dëshirës së vërtetë të shqiptarëve ndaj parimit të vëllazërimit, barazisë dhe pajtueshmërisë së tyre me osmanlinjtë e tjerë, pa ndonjë qellim separatist” - shkruante gazeta konstitucionale shoviniste serbe osmane, “Vardar”.

Sipas të dhënave më të sakta burimore të konsullit austriak në Manastir, më 19 korrik(1 gusht) 1909, në Kongresin e Dibrës të tubuar më 23 korrik 1909 kanë marrë pjesë përfaqësuesit nga 19 qendra: Stambolli, Manastiri, Selaniku, Elbasani, Korça, Kypryly (Velesi), Janina, Kolonja, Kozana, Florina, Elasona dhe Kastori. Me pak vonesë arrijnë edhe përfaqësuesit e Shkupit, Mitrovicës, Shkodrës, Vlorës, Janinës, Durrësit dhe të Prizrenit. Këto qendra të kulturës shqiptare të Rilindjes do të përfaqësohen nga personalitete me merita të larta kombëtare, partizanë të shkollës shqipe, alfabetit shqip dhe të autonomisë së Shqipërisë. Burimet saktësojnë se në Kongresin e Dibrës morën pjesë gjithsej 315 delegatë, prej të cilëve 95 kanë qenë të krishterë (katolikë dhe ortodoks). Kongresin e drejtoi Pleqësia (Këshilli) prej 40 anëtarëve. Çdo vilajet në Turqinë Evropiane (Kosova, Shkodra, Manastiri, Janina dhe Selaniku) u përfaqësuan me nga tetë veta. Për kryetar të Pleqësisë u zgjedhë Sami Be Kulla, me prejardhje nga Prizreni, e që mbante pozitën e inspektorit gjeneral të Maqedonisë. Fillimisht kryesues i Kongresit ishte dibrani Ismail Beut- Pasha, osmanli i përflakët, e pas vdekjes së tij në foltore, kryetar u zgjodh Abdyl be Ypi, tolerant ndaj kërkesave të nacionalistëve shqiptarë, në rend të parë të atyre kulturore në lidhje me shkollat shqipe, gjuhë shqipe dhe alfabetin kombëtar latin. Sipas konsullit vjenez në Manastir, pas përpjekjeve të mëdha të Riza Beut nga Shkodra dhe të Nexhib be Dragës e të shumë patriotëve të tjerë, Kongresi Konstitucional Osman u shndërrua në “Kongres Kombëtar Shqiptar”. Sipas konsullit rus në Shkup, nacionalistët dhe revolucionarët shqiptarë mbajtën edhe seanca të mbylla, me rëndësi për strategjinë e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Një elbasanas, njohës i zhvillimeve në Kongresin e Dibrës, informonte se: ”Kah fundi i gushtit këtu, në Elbasan, ka për tua mbajtur një kongres edhe më i madh gjithëshqiptar për çështje kulturore!” Vërtet, Kongresi i Dibrës do të mbyllet pa u kurorëzua me rezultatet e planifikuara, të thuash në mënyrë të shkapërderdhur, kurse një konsull rus në tokat shqiptare do të saktësojë se “Kongresi i Dibrës paraqet fillimin e luftës së xhonturqve me interesat nacionale të shqiptarëve”.

Vërtet, nga tashti viset shqiptare me shumicë islame do të bëhen arenë e luftës për alfabetin e shqipes. Në Tiranë, fanatikët islamë dhe qeveria osmane organizuan disa adoleshentë të gjuanin me gurë ithtarët e alfabetit latin për gjuhën shqipe, e në rend të parë goditën hoxhallarët kombëtarë. Për antishqiptarizmin e qarqeve pushtetore nacionaliste turke ka lënë të dhëna të sigurta Konsulli i Serbisë në Stamboll, më 6 shtator 1909. Duke e informuar Ministrinë e Jashtme, shkroi: “Kohëve të fundit kam pasur rastin të bisedoj me një udhëheqës xhonturk për trazirat shqiptare. Nga ai kam mësuar se xhonturqit me kujdesin më të madh po e përcjellin lëvizjen shqiptare. Ai nuk ma ka fshehur (...) se zgjimi kombëtar shqiptar xhonturqve u është shumë i pa dëshiruar. Por, njëherë, atyre nuk ju duket si një rrezik permanent, pasi e dinë se fiset shumë vështirë mund të pajtohen dhe se nevojitet edhe shumë kohë për organizimin e lëvizjes e cila ka për të qenë e rrezikshme, kurse deri atëherë xhonturqit llogaritin se autoriteti i qeverisë në ato anë ku jetojnë shqiptarët ka për të qenë shumë më i forte....”

Redaktori i gazetës osmane “Tasviri- Efkar” në artikullin me titull “Osmanizmi - Shqiptarët”, botuar më 4 shtator 1909, informonte opinionin se në mesin e shqiptarëve është paraqitur një e keqe - “Nacionalizmi!”. Pasi përpjekjen shqiptare për alfabetin latin do ta kualifikojë si influencë të jashtme, shkroi se me marrjen e alfabetit latin “leximi i Kur’anit bëhet absurd”,. Sipas tij, shqiptarët, “duke i përforcuar më tepër ndjenjat kombëtare se sa ato fetare, dalëngadalë ata do ta lënë pas dore edhe fenë”. Antishqiptarizma e artikullshkruesit spikati në konstatimin: “Shqiptarët le ta mësojnë dhe le ta përdorin gjuhën e tyre si të duan, mirëpo duhet që të mos harrojnë se sot në Perandorinë osmane ka një varg gjuhësh të përsosura dhe të zhvilluara se cilave shqipja kurrsesi nuk mund t’u bëjë konkurrencë(…). Ajo kurrë nuk do të bëhet një gjuhë zyrtare, e një gjuhë e tillë është e dënuar të stagnojë dhe të degjenerohet”.

Në kohën kur turku shovinist po e prejudikonte vdekjen e shqipe, në Shqipëri po zbatoheshin Vendimet e “Kongresit Kulturor- Arsimor” të Elbasanit (2-8 shtator 1909), i cili i kishte çimentuar themelet historike të shkollës shqip dhe të ardhmes së kulturës shqiptare. Ndonëse edhe në këtë Kongresi u paraqitën dy rryma politike: proxhonturke dhe proaustriake, vendimet e marra në seancat e mbylla flisnin për mënyrën dhe metodat në përpjekjet shqiptare për sigurimin sa më të shpejtë të lirisë kombëtare shqiptare në bashkëpunim edhe Lëvizjen Kombëtare Maqedonase.

Vendimet e Kongresit të Elbasanit patën mbështetjen e fuqishme të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në Vilajetin e Kosovës. Sa erdhi dhe Lëvizja arsimore kombëtare shqiptare dhe e Alfabetit shqip në Kosovë mori përpjesëtime të reja, të fuqishme. Barrën e organizimit të përpjekjeve shqiptare e bartën Hasan Prishtina, Nexhib Draga, Salih Gjuka, Rrok Berisha, Bajram Curri, Rexhep Mitrovica e të tjerë dhe për një kohë të shkurtër u hapen shkolla shqipe në Pejë, Prizren, Gjakovë, Gjilan, Mitrovicë, Vushtrri e gjetkë. Edhe intelektualët shqiptarë të Kosovës të punësuar në Stamboll do t’u kushtojnë kujdes Përpjekjeve për shkollë e gjuhë shqipe në Kosovë. Të përmendim vetëm përpjekjet e mjekut kirurg, Zejnel Abedin Gjillanit, i cili, më 25 të vjeshtës së dytë (tetor) organizoi “bisedime qi u përkasin interesave t’Atdheut!”

Nga fundi i vitit 1909, aktiviteti i “Klubit Arsimor Shqiptar” të Vilajetit të Kosovës, të cilin nominalisht e udhëhiqte Bajram be Curri, analfabet, u shtri anë e këndë trojeve shqiptare të Vilajetit, hapi shkolla të reja shqipe dhe e futi mësimin e gjuhës shqipe në Gjimnazin dh Normalen e Shkupit. Ky klub veçantë i rezistoi kërkesës së “Ligjit mbi shoqatat”, për ndërrimin e emrit nga “Klubit Arsimor Shqiptar” në “Klubi Arsimor Osman”. Së këndejmi, gazeta turke “Jeni Asir”, më 1 dhjetor 1909, do të konstatojë: “Klubet shqiptare edhe më tutje janë institucione politike...”. Këso kohe deputetët dhe senatorët shqiptarë në Parlamentin Osman e ngritën një Komision, i cili do të vendoste për çështjet me rendësi për popullin shqiptar. Në atë komision hyrën: Sylejman Pasha (senator), Aziz Pasha (deputet i Beratit), Hasan Beu (deputet i Prishtinës), Mehmet pashë Derralla (gjeneral) dhe Rexhep Efendia Voka (myfti i Manastirit). Gazeta “Vardar” shkroi për fillet e këtij aktiviteti: “Shqiptarët po dëshirojnë që përmes pazarit me shtetin, ta ruajnë rëndësinë e vet nacionale dhe territoriale (…) po e krijojnë një komision të posaçëm për ti rregulluar marrëdhëniet shqiptare…”.

Për përmasat e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në Vilajetin e Kosovës fliste gjerësisht konsulli i Serbisë në Prishtinë, më 17 dhjetor 1909. Ai, midis të tjerash, saktësoi: “Në mesin e shqiptarëve po vërehet një pakënaqësi gjithnjë me e madhe dhe Lëvizja sa vjen e po rritet...”. Me 1 dhjetor 1909 ishte kurorëzuar një ndër vendimet më të rëndësishme të Kongresit të Elbasanit - kishte filluar nga puna Normalja e parë në gjuhën shqipe në atdheun shqiptar, në cilën, pa vonuar u regjistruan mbi 100 nxënës, prej të cilëve gati gjysma ishin nga Kosova. Në fillim të vitit 1909, sipas informatës së konsullit serb në Stamboll, për shkaqe të problemeve shqiptare, ra kabineti qeveritar i Hilmi Pashës dhe u krijua kabineti në krye me Haki Pashën.

Realisht, nga fundi i vitit 1909 dhe në fillim të vitit 1910, armiqtë e kombit shqiptar orkestruan një lëvizje të hatashme kundër shkrimit shqip me alfabetin latin, dhe kundër mësimit të shqipes dhe shkollës shqipe për shqiptarët myslimanë. Në gazetat më të njohura të Turqisë: “Tasfir-i Efkar”, “Yon Turk”, “Yeni Asir”, “Sabah”, “Yeni Tanin”, “Yeni Gazete”, “Osmanischer Loyd”, “Tanin”, “Neyr-i Hakikat”, “Igdam”, “Stamboll”, “Rumeli” e të tjera, u nxitën polemika me tone armiqësie në mes të aderuesve të alfabetit arab dhe latin për gjuhën shqipe. Shumë nga këto polemika, si “sihariqe”, kaluan edhe në faqet e shumë gazetave të huaja: angleze, frënge, ruse, serbe, maqedonase, bullgare, italiane, austriake, greke, por edhe shtypin shqip. Përçarjet shqiptare në fushë të shkrimit të shqipes i “dhanë dorë” opinionit antishqiptar të flitej haptas për “mos ekzistimin” e kombit shqiptar dhe të gjuhës shqipe. Të përmendim këtu vetëm opinionin e gazetës greke “Atlantis” që dilte në Nju Jork, e cila “ofronte dëshmi” se gjuha shqipe ka të bëjë me gjuhën greke dhe se ajo nuk ekziston si gjuhë e pastër shqiptare.

Këtu, megjithatë, është me interes shkencor të konstatojmë edhe një fakt historik. Lufta midis dy taborëve për Alfabetin kombëtar të gjuhës shqipe, në një kohë kur ithtarët e alfabetit arab për shqipen dhe gazetat turke po bënin kërdi ndaj alfabetit latin për shqipen, dolën për fushë disa turq -partizanë të flakët të nismës së Sami be Frashrit për shkrimin e gjuhës turke me shkronja latine. Të përmendim këtu vetëm libërthin: “Shkresë mbledhjes së kombit për ndërtim të shkronjave”, të një Dr. Dand nga Musuli, i cili kërkonte që alfabeti latin të merrej edhe për gjuhën turke, me konstatimin e qartë se: “...alfabeti arab nuk vyen as për turqishten as për shqipen”.

Për hir të kërkesave për saktësi historiografike duhet të konstatojmë faktet se, Qeveria Xhonturke, e cila synonte të kthehej në pushtet “nacional turke”, Lëvizjen e alfabetit për gjuhën shqipe vazhdonte ta kualifikonte si “vepër të Austrisë”, njësoj si edhe propaganda prosllave. Për t’i demantuar këto opinione antishqiptare qysh herët ishte ngritur korifeu bashkëkohor i shqiptarizmës, deputeti i Prishtinës, drenicasi i lindur në Vushtrri - Hasan be Prishtina. Ai, si njëri i guximit intelektual dhe i mendimit politik brilant, qysh më 28 shtator 1909, kishte shkruar në gazetën “Tanin”, se Austria e ka protektoratin fetar të krishterë katolik në Shqipëri dhe jo atë arsimor, se shkollat shqipe, si edhe Normalja e Elbasanit, janë kërkesë dhe vepra të shqiptarëve për interesa të jetës së kombit. Kundër politikës antishqiptare të xhonturqve do të ngritët edhe shtypi shqip kombëtar: “Organet e pushtetit dhe Komiteti Xhonturk, nuk u turpëruan aspak të deklaronin se Kushtetutën dhe lirinë e kanë fituar për vete (…). Në vend që shteti me shpenzime të veta të na hapë shkolla kombëtare, ai po përpiqet të na i mbyllë shkollat fillore. Duke u përpjekur ta pengojë veprimtarinë tonë kombëtare, Qeveria e Stambollit nisi t’i transferojë në Azi të vogël të gjithë ata nëpunës shqiptarë, që e ndiejnë veten si të tillë” - do të shkruaj gazeta “Bashkim’i Kombit” i Manastirit, më 24 XII 1909.

Nga fillimi i vitit 1910, kur armiqtë e kombit shqiptar morën nisma për ta nxjerrë përfundimisht alfabetin latin nga kultura shqiptare dhe mësimi i shqipes, veçanërisht Hasan be Prishtina do të sulmohet frontalisht nga një person i nënshkruar: M. B. Elbasanasi, i cili, më 3 janar 1910, në gazetën “Tanin”, e botoi artikullin pamfletik: “Arnautllëku - deputetit të Prishtinës Hasan Beut” ku, në mes tjerash, i shkruante: “Duke kaluar nëpër shkrepa të tmerrshme dhe bjeshkë që fusin frikën, do të shohësh meshkuj e vajza se si, me abetare në dorë, shkojnë në shkollat kishtare. Këto abetare janë shkruar shqip, por me alfabetin austriak. Përveç kësaj, në Shkup, Prizren, Pejë, Shkodër, brenda avllive të kishave janë ndërtuar shkolla nga materiali i fortë(…). Për sa i përket çështjes së alfabetit, ju thoni se këtë do ta zgjidhë koha. Mirëpo, koha është e lidhur me përpjekje, d.m.th: Aveniri varet nga mundi i derdhur. Ju thoni se shkollat në Elbasan janë shqip. Mirëpo, pse nuk u erdhën ndër mend ato rrafshina të gjera ku kini lindur Ju. A mund të hapni atje shkolla të tilla, dhe nëse do t’i hapeshit, ç’do të ngjante...?!?”.

Vërtet, duhet të ritheksohet fakti se këso kohe, e tërë lëvizja kulturore dhe arsimore në Kosovë, me reflektim edhe jashtë sajë, ishte nën mbikëqyrjen permanente të deputetit zëlartë, Hasan be Prishtina. Ai, nga Stambolli erdhi në Kosovë, ku vizitoi fshatra e qytete për të bërë zgjedhjen e djelmoshave kosovarë për shkollën pedagogjike në Elbasan. Aktiviteti i tij është përcjellë me kujdes nga xhonturqit, madje do të thirret edhe në hetuesi “për corpus delikt” ndaj “Meshrutijet-it” (konstitucionit). Shtypi i Stambollit i cili e përcillte Lëvizjen e alfabetit për gjuhën shqipe, Hasan be Prishtinën vazhdonte ta mbante në maje të thumbit. Kritikat vinin nga të gjitha anët, madje edhe nga disa deputetët shqiptarë myslimanë proosmanë fanatikë. Të ndalemi shkurtimisht në kundërshtitë e deputetit të Pejës, Mahmud Bedria, i cili në gazetën “Tanin”, më 11 janar 1910, e botoi artikullin: “Letër të hapët shqiptarëve”, në të cilën vjelli kundër alfabetit latin për shqipen, duke arsyetuar se kinse e tërë bota myslimane: arabe, persiane, hindase, afganistane, indoneziane, çerkeze e të tjerë, e përdorin alfabetin arab, kurse shqiptarët myslimanë janë të vetmit që po ndahen. Sipas këtij pejani, i et i Valiut të Kosovës, Mazhar Beut, shqiptarët kanë filluar shkruarjen e shqipes me shkronja arabe 150 vjet pas ardhjes së turqve në Shqipëri, që do të thoshte më së voni nga vitet e tridhjeta të shekullit XV.

Opinioni i Mahmud Bedriut do të kundërshtohet, flaka-flakë, nga deputeti i Bregdetit (Denizli meb-usu), Gani Frashëri, i cili me një ton të afërm me të Hasan Prishtinës, shkroi se alfabeti latin për shqipen është “alfabet kombëtar” shqiptar, të cilin “nuk e kanë ç’pikur ata që nuk e njohin fenë islame, por dijetarët e lartë, si myderrizi i nderuar Dragovanli Omer Efendi, pastaj i përmenduri për kah asketizmi Hoxha Tahsini dhe i ndjeri Shemsedin Sami Frashëri…”.

Këtu duhet të konstatojmë faktin se diplomacia serbe në vijimësi vazhdonte të mbante rolin e kujdestarit për të përfituar nga ngatërresat në fushë të shkrimit të shqipes. Gazeta serbe osmane, “Vardar”, më 17 janar 1910, informonte lexuesit se gazetat e Stambollit:, “Yeni Gazete” dhe “Tanin” tashti e pranonin alfabetin latin për gjuhën shqipe, kurse “Osmanischer Loyd” shkonte edhe më larg - propozonte që edhe turqit të ndiqnin rrugën e shqiptarëve për të marrë alfabetin latin për gjuhën turke kombëtare. Në vijim, “Vardar” gjykonte me habi: “Është interesant, në krejt këtë lëvizje, askujt as ndër mend nuk i bije cirilikja, e cila shqiptarëve jo që u është edhe më e natyrshme së latinishtja dhe më e afërm, por edhe larg e larg më e përshtatshme për gjuhën shqipe dhe drejtshkrim...”!?!

Aderuesit e alfabetit arab nga radhët e deputetëve për viset shqiptare, numerikisht ishin më shumë. Në peticionin dërguar Kryeministrisë, i cili u botua në “Yeni Tanin”, më 19 janar 1910, janë nënshkruar 14 deputetë nga Vilajeti i Kosovës, i Manastirit dhe i Shkodrës, midis të të cilëve edhe joshqiptarë. Këta aderues të alfabetit arab pasi shkruanin se “faktori kryesor që i lidhte shqiptarët me turqit është feja”, konstatonin se “alfabeti është i pandarë nga baza fetare. Prandaj, ne, si përgjegjës për fatin e popullit, vendosëm që ky alfabet (latin) të mos pranohet dhe të mos futet nëpër shkolla”. Më tutje, theksonin se “Ne me neverinë më të thellë shikojmë propagandën për alfabetin latin, të cilin duan të na e fusin të huajt që duan të gëlltisin atdheun tonë, dhe duke bërë lloj-lloj intrigash, duan ta shkatërrojnë bashkimin tonë me Perandorinë osmane…”

Vetëm tri ditë më vonë, më 22 janar 1910, si për flakë pushke, deputetëve të deklaruar për alfabetin arab për gjuhën shqipe iu përgjigj deputeti Hasan be Prishtina: “Çështjen e alfabetit, do ta zgjidhë koha, nëse nuk e ka zgjidhur. Çështja nuk është e një natyre të tillë, si mendojnë disa, se nuk mund të trajtohet shkel e shko, sidomos për shkak se zgjidhja nuk mund të kryhet sipas dëshirës apo kundërshtimit të deputetëve. Ajo mund të zgjidhet vetëm nga pikëpamja atdhetare e jo duke thënë: ‘Ne duam apo nuk duam këtë zgjidhje...”!? Dhe, më tutje, Hasani saktësonte me guxim dhe dinjitet se “akëcili është i lirë në pikëpamjet e veta dhe kurrkush s’ka të drejtë t’i thotë tjetrit për atë asgjë. Mirëpo, nënshkruesit e peticionit të dërguar Kryeministrisë, ta quajnë vetën si të vetmit interpretë të ndjenjave të Shqipërisë, e sidomos kur disa prej tyre s’kanë kurrfarë lidhje me shqiptarët as për nga gjaku, as për nga gjuha, kur ndërhyjnë në punë për të cilat nuk mund ta marr as me mend...”!?!

Madje Hasan Prishtina i shkoi deri në fund, kërkoi që të gjithë deputetët shqiptarë të kërkonin shpalljen e zgjedhjeve të reja parlamentare. Kështu, të dilnin në “shesh të provës (…). Përndryshe, është mëkat, që për sigurimin e qëllimeve vetjake ta mashtrosh opinionin publik”. Paralajmëronte një përgjigje të argumentuar të deputetëve shqiptarë ithtarë të alfabetit latin për gjuhën shqipe dhe përfundonte me një porosi madhore për kombin shqiptar: “Secila nga të dy anët është në gjendje të shkruajë peticione. Mirëpo, gjëja kryesore duhet të jetë ndërgjegjja jonë!”

Me 24 janar 1910 do të botohet peticioni i paralajmëruar i deputetëve shqiptarë, ithtarë të alfabetit latin për shqipen. Në këtë dokument dominoi opinioni politik i Hasan be Prishtinës. Përmbajtja e peticionit ishte plot argumente dhe kishte frymë ironike për palën kundërshtare: “Ata që e ndijën veten përgjegjës për fatin e ardhshëm të popullit, që i japin vetës kompetenca se ata duhet të vrajën dhe të kthjellin, ata janë turq ose njerëz që janë larg nga gjuha, ndjenjat dhe kombësia shqiptare. Fjalën vendimtare në këtë çështje duhet ta kenë shqiptarët - ekspert gjuhe, ata që janë shqiptarë edhe për nga gjuha, edhe për nga gjaku”. Dhe, duke përfunduar, i drejtoheshin Qeverisë Perandorake: “Prandaj, kërkohet nga qeveria, duke u mbështetur edhe në kushtetutën, e cila e lë të lire të mësuarit e gjuhës amnore, që ta vazhdojnë rrugën dhe mos ta ndryshojë, mos të bëjë hapa të rrezikshëm, duke inkurajuar njërën pjesë të popullit dhe duke iu kërcënuar pjesës tjetër, si dhe t’ua bëjë të njohur nëpunësve jashtë Stambollit që të punojnë sipas ligjit. Gjithë puna le t’i lihet zhvillimit të natyrshëm, që është edhe rruga e vetme e cila do ta zgjidhë këtë problem!”.

Me të dhënat relevante mund të konstatohet se e tërë qeveria xhonturke, me një tërbim shovinist, ishte e angazhuar në luftën kundër alfabetit latin për gjuhën shqipe të masave shqiptare islame. Qeveria i vuri në lëvizje spiunët dhe fanatikët islamë kundër çështjes jetësore shqiptare që nuk mund të priste për zgjidhje të mëvonshme e stihike. Zbatimi i ligjit për shoqatat dhe çetat, posaçërisht në Vilajetin e Kosovës dhe të Manastirit ku synonte Serbia, vihej në zbatim me anë të dhunës policore e ushtarake. Në anën e Gjilanit, do të kapet Bislim Hogoshi me vlla, kurse në Pazar të Ri u kap Mehmed Mehmedi, kundërshtar i rendit ekzistues despotik. Në anën e Gjilanit pritej kapja edhe e 157 “kriminelëve”.

Komiteti i turqve të rinj “Bashkim e Përparim”, duke vërejtur entuziazmin dhe vendosmërinë e shqiptarëve për rilindje kombëtare, gjë të cilën shqiptarët e arrinin nëpërmes fjalës së shkruar shqipe me alfabetin “latin të perëndimit”, inskenuan një reaksion, “duke hedhur gurin e fshehur dorën”, në mesin e ulemasë shqiptare. Në shikim të parë, kjo dukej si lëvizje e organizuar nga ana e hoxhallarëve, shehlerëve dhe bejlerëve fanatikë, të cilët u nxorën në ballë të rezistencës kundër alfabetit kombëtar latin. Por, pas shpinës së tyre, realisht, qëndronte një fuqi joshqiptare - Komitetit “Itihad ve Tereki” (Bashkimi e Përparimi) dhe i tërë aparati administrativ qeveritar xhonturk. Grushti më i rendë për alfabetin latin, të cilin e menduan xhonturqit, ishte organizimi i mitingjeve protestuese me përmasa të mëdha nëpër qytete dhe fshatrat më të mëdha, për demaskimin e haptë të alfabetit latin dhe të aderuesve të tij. Një kurth i tillë ishte “Mitingu i alfabetit në Shkup”, mbajtur më 2 shkurt 1910, i organizuar kryekëput nga Komitetit “Bashkimi e Përparimi” dhe nga ana e Valiut të Vilajetit të Kosovës, Mazhar Beut i ndihmuar nga Arif Hikmeti, (Nënkryetar i “Klubit Shqiptar” të Selanikut) dhe deputeti i Shkupit, Said Idriz Efendia.

Qëllimi i fshehtë i organizuesit të këtij Mitingu ishte: demaskimi para masës shqiptare islame të deputetit të Shkupit, Nexhib be Dragës, përkrahësit më të vendosur të Hasan be Prishtinës. Ndër burimet më reflektuese për këtë ngjarje janë raportet e konsullit serb në Shkup, dërguar Ministrit për Punë të Jashtme në Beograd. “Me iniciativën e hoxhallarëve, në Shkup, në mesin e të cilëve gjendej edhe Said Efendia, deputet i popullit në Shkup, i cili, jo moti, ka ardhur këtu, kinse për shkak të sëmurjes – sot është mbajtur një miting kundër përdorimit të alfabetit latin në shqipet. Mitingu ka qenë i organizuar mirë. Çarshia ka qenë gati plotësisht e mbyllë. Në miting kanë marrë pjesë vetëm myslimanët. Ka folur, madje shumë shkurt, Hysein Efendia, mësuesi i shkollës së lartë fillore në Shkup. Rezolutë me shkrim nuk është nxjerrë, dhe pas fjalimit të Hyseinit, masa është shpërndarë. Hysein Efendia ka thënë përafërsisht: ‘Përdorimi i alfabetit latin për gjuhën shqipe është kundër sheriatit. Ai alfabet nuk do të pranohet kurrsesi. Nexhib Draga, deputeti nga Shkupi, është aderues i alfabetit latin dhe po përpiqet që ai të pranohet. Qëndrimi i tij është për dënim. Ai ka humbur besimin te votuesit e vet’. Gjykimi ka qenë i njëzëshëm, mandej oratori e ka bërë me dije tubimin se ekziston një komision, i cili ka për detyrë të vendosë rreth kësaj çështjeje. Tubimi ka pranuar që të autorizohet komisioni për zgjidhjen e këtij konflikti. Pas kësaj, tubimi është shpërndarë në qetësi”. Dhe, më tutje, diplomati serb do të saktësojë: “Po flitet se qëllimi i këtij tubimi ka qenë që Nexhib Dragës t’i merrej mandati, ose të provokohej e të japë vetë dorëheqje. Ka versione që vërtetojnë se këtë miting e kanë inskenuar vetë autoritetet turke, në rend të parë vetë Valiu, Mazhar Beu”.

Në bazë të një dokumenti të datës 3 shkurt 1910, Mitingu kundër alfabetit latin i mbajtur në Shkup nuk ka zgjatur shumë, “vetëm aq sa është kërkuar kohë për leximin e rezolutës së hartuar shumë më parë”, por nga fjalia e fundit e tij: “Më është premtuar se do të mësoj deri në detaje për atë miting të vdekur” - del se autori i informacionit nuk ka marrë pjesë në Miting, dhe se nuk ka ditur për fjalimin e Nexhib be Dragës dhe të Hasan be Prishtinës, të cilët erdhën për ta demaskuar para masës së tubuar qëllimin e thirrjes së mitingut dhe me paraqitjen e tyre, të thuash, mitingu u shpërnda pa rezultatet e pritura.

Të dhënat e tjera flasin se Rezoluta për këtë Miting, e hartuar më parë, dhe e lexuar në “Murat Xhami”, pati këtë përmbajtje: “Duke shfrytëzuar lejen se gjuha shqipe mund të mësohet lirisht, disa punëtorë të rinj, të cilët nuk mendojnë për gjendjen dhe ardhmërinë e atdheut tonë, kanë guxuar të deklarohen si aderues të alfabetit latin. Pretendimet e tyre nuk i përgjigjen faktit real dhe plotësisht janë në kundërshtim me qëndrimin e popullit në përgjithësi, në këto anë. Këtu, nuk kërkohet që gjuha shqipe të mësohet me shkronja latine, por fëmijët tanë, në atdheun tonë, kanë filluar të mësojnë gjuhën shqipe me alfabetin arab. Suksesi është i plotë. Sipas fesë myslimane, populli ynë është çmuar sipas zakoneve tona qeveritare. Marrëdhëniet dhe lidhshmëria në mesin e tyre nuk mund të këputet kurrsesi. Na u lutemi që kjo ide e gabuar, e cila mund të bëhet shkak ndarjeje, të mos lejohet zgjerimi i saj, dhe gjuha shqipe të mësohet me shkronja arabe dhe kështu të rregullohet programi shkollor. Kjo është në favor të fatit dhe të politikës të Osmanllëkut”. Në përmbyllje të rezolutës thuhej: “Na, me keqardhje të plotë, i gjykojmë masat e marra të disave nga deputetët tanë, të cilat shpien kah krijimi i jazit, në dobësimin e bashkësisë osmane, e cila është i vetmi shpëtim i popullit tani për tani dhe në të ardhmen”.

Një dokument tjetër, i proveniencës serbe, i datës 4 shkurt 1910 do të saktësojë: “Të gjithë të pranishmit në miting kanë konstatuar se futja e alfabetit latin në shqipet është vepër thjesht austriake dhe se njerëzit - aderuesit e atij alfabeti janë tradhtarë të vërtetë të fisit shqiptar, të cilët dëshirojnë t’i shiten Austrisë”. Nga ky informacion mësojmë se në Miting kanë marrë pjesë edhe përfaqësuesit bullgarë dhe serbë të interesuar për të minuar perspektivën e alfabetit shqip: “Popollovi, njëri ndër bullgarët më të dalluar të këtushëm kur e ka pyetur një turk se ç’është kjo? Ai i është përgjigjur: Asgjë nuk di! – Unë e kam thënë se kjo është yndyrë e Austrisë”. Sipas këtij informatori, rrjedhim i këtij mitingu është fakti se “me njëherë është njoftuar Stambolli se deputetin Nexhib bej Dragën nuk e njohin më për deputet të vetin, pasi e ka humbur tërë besimin në popull dhe është bërë tradhtar…”

Nga dokumenti i lartshënuar mësojmë se xhonturqit, për të luftuar më me sukses kundër lëvizjes arsimore e kulturore kombëtare shqiptare, renditen një propagandë “miqësore” me serbët dhe me bullgarët: “Komandanti i xhandarmerisë, Ismail Efendia, në një bisedë me disa nga “Klubi Demokratik” (serb), është shprehur haptas, se si të gjithë deri tashti kanë gabuar me sjelljet e tyre ndaj serbëve dhe bullgarëve, por sa u është e njohur, po punohej në drejtim që e tërë ajo të përmirësohej dhe ka konstatuar se ‘Për një kohë bukur të shkurtër keni për t’u bindur se kam folur të vërtetën”.

Nga fillimi i shkurtit 1910, Serbia e kishte aktivizuar një numër të agjentëve të cilët evidenconin të gjitha lëvizjet në fushë të alfabetit shqip. Më 4 shkurt 1910 një anonim i shkruante me hollësi konsullit serb në Shkup edhe për “Klubin Arsimor Shqiptar” të Shkupit si dhe për qëndrimin e personaliteteve bartës të rrymave në alfabetin e shqipes, dhe paragjykonte një mbyllje të problemit “me gjakderdhje”.

Beteja vendimtare për fatin e shkrimit të shqipes me alfabetin pastër latin, vërtet, do të zhvillohet pikërisht në kryeqendrën administrative të Vilajetit të Kosovës, në Shkup, që ishte, realisht kërthiza e Shqipërisë Etnike dhe e ngjizjes së kombit shqiptar. Spiuni i konsullit serb në Shkup, më 4 shkurt 1910, midis të tjerash, do të zbulojë: “Si një plotësim detal në “Lidhje me Çështjen e Alfabetit”, për shkak të të cilit është mbajtur Mitingu shqiptar, këtu, kam mësuar edhe këtë: Para katër dite, pra një ditë para Mitingut, këtu ka ardhur prej Stambolli Kryetari i Klubit Shqiptar të Tetovës, djali i Rexhep Pashës – Abdyrrahman beu. Ai është ithtarë i deputetit Nexhib bej Draga, gjegjësisht, ithtarë i latinishtes, dhe sot ka qenë në hotelin “Liria”, një kohë të gjatë, në vizitë të Nexheb Draga. Në të njëjtën kohë, prapë nga Stambolli ka arritur këtu edhe Halim Beu, djali i Mehmet Pashës së njohur nga Tetova, kundërshtar i latinishtes. Ai ka marrë pjesë në miting. Nga Stambolli, Klubi shqiptar (për latinishten) i ka marrë 200 lira, ndërsa nga Korça 40 lira, si ndihmë për të hapur shkolla këtu në Shkup, dhe rrethinë, në të cilat fëmijët do të mësojnë shkrimin shqip me shkronja latine.

Po ashtu, klubi i këtushëm ka marrë Letër nga Amerika, prej shqiptarëve të atjeshëm, se këto ditë do të arrijnë edhe nga atje ndihma materiale për hapjen e shkollave shqipe me shkronja latine. Si më ka njoftuar informatori, i cili ka biseduar personalisht me përfaqësuesit e të dy rrymave: në mesin e tyre ekziston një pengesë si shkak i asaj çështjeje dhe ajo ka për t’u zgjidhur vetëm me anë të gjakderdhjes. Kjo, posaçërisht vërehet tek shqiptarët – prej Karadakut e lartë, të cilët ende nuk janë ngritur për libër – sepse, këta këtë çështje, në themel, nuk e kuptojnë, duke i çmuar fuqitë e veta mbi ato të Portës, si të pavarur. Në anën tjetër, dyshohet se Austria së pari dëshiron të bëjë aneksimin me anë të librit(...). Këto ngjarje të cilat, shikuar nga jashtë janë të çuditshme, janë ngjarje të cilave duhet t’u kushtohet kujdes më i madh dhe përcjellje më korrekte”.

Për përmasat dhe pasojat e Mitingut për Alfabetin arab për shqipen, të mbajtur në Shkup, shkroi gjerësisht, nga vendi i ngjarjes, edhe gazeta serbe-osmane “Vardar”, më 6 shkurt 1910. Në informatën: “Miting i madh”, midis të tjerash, vuri në spikamë: “Të mërkurën e kaluar në “Murat Xhami” të këtushme është mbajtur një miting i madh në të cilin kanë marrë pjesë 6000 muhamedanë me shumicë shqiptare. Si shkas për këtë miting po e përmendin ardhjen nga Stambolli të Nexhib Dragës, deputetit të këtushëm shqiptar, për të propaganduar që alfabetit latin të pranohet nga shqiptarët. Për atë fakt, në mesin e qytetarëve myslimanë po ndihet njëfarë pakënaqësie, ndaj kanë kërkuar nga Draga të dorëzojë mandatin e deputetit në Parlament. Po flitet se edhe qarqet qeveritare ia kanë frikën dhe smirën këtij kreu shqiptar. Ne nuk na është e njohur se a e ka dorëzuar mandatin nga posti i deputetit. Deputeti i Prishtinës, Fuad Pasha, ka dhënë dorëheqje nga pozita e deputetit në Parlament, si ithtar i alfabetit latin”.

Për numrin e pjesëmarrësve në mitingun e Shkupit, gazeta shqipe “Lirija” e Selanikut, më 31 janar (13 shkurt) 1910, shkruante se kanë marrë pjesë vetëm rreth 300 veta, ndërsa gazetat qendrore turke atë numër e shumëfishonin deri në 10.000 veta. Dhe, derisa gazeta “Bashkimi” i Shkodrës, më 27 janar (9 shkurt) 1910 i demantonte të dhënat në gazetat turke dhe konstatonte se kanë marrë pjesë “300 hamaj”, në disa dokumente austriake e gjejmë numrin 5000 të pjesëmarrësve.

Pas mitingut në Shkup, ithtarët e të dy alfabeteve kalojnë në aksion, në terren, për të propaganduar në favor të alfabeteve të “veta”. Veterani i lëvizjes kulturore, mbrojtësi i dinjitetshëm i alfabetit latin për shqipen, Nexhib be Draga, u bë partizani më i spikatur në terren dhe me respekt mund të konsiderohet si motor i dytë, krahas Hasan be Prishtinës, në lëvizjen për alfabetin latin për shqipen në Vilajetin e Kosovës që do të sigurojë fitoren në nivel të kombit.

Përpjekjen e Hasan be Prishtinës në Parlamentin osman me respekt e përjetësoi edhe shtypi shqiptar i kohës. Gazeta demokratike “Shqypëja e Shqypënisë”, më 23 janar (5 shkurt) 1910, shkruante: “Shumë i vlefshmi atdhetar i flakët, deputeti i Prishtinës, Zotni Hasan Prishtina po përpiqet për mbrojtjen e për të mirën e kombit shqiptar…Ky dashamir i bën nderë shumë të madh amës Shqipëri, për të cilën është gati të bëhet theror. Ky trim, biri i Shqypnis u është shembull me veprat e tija kaq shumë shqiptarëve”.

Për aktivitetin e Hasan be Prishtinës dhe të Nexhib be Dragës, dhe për luftën e ashpër të ithtarëve të rrymave kryesore në fushë të alfabetit të shqipes, e kemi një informatë të gjatë shkruar nga agjenti serb, Spira Haxhi Ristiq, më 23 janar (5 shkurt) 1910. Në të është pasqyruar atmosfera e krijuar në lidhje me agjitimin në dëm të alfabetit kombëtar latin në Kosovë: Për shkak të pasqyrimit të qartë të gjendjes, po e sjellim të plotë: “Deputetët myslimanë të Vilajetit të Kosovës janë ndarë në: latinashë dhe turkiashë, gjegjësisht, në aderues të alfabetit latin dhe në aderues të alfabetit arab, i cili është, siç e dini, edhe abece e gjuhës turke.

Tani për tani, sa i përket pjesës Veriore të Shqipërisë, shumica e deputetëve myslimanë janë deklaruar se, për interesa të politikës së brendshme të Perandorisë, në shkollat zyrtare gjuha shqipe të mësohet me shkronjat arabe. Përpos kësaj, nuk ngurojnë të propagandojnë hapur se latinishtja është kundër Sheriatit. Në këtë drejtim, ata jo moti, Vezirit të madh ia kanë dorëzuar një memorandum, me të cilën i kanë paditur ithtarët e alfabetit latin, si agjentë të jashtëm, të cilët anojnë që në Ballkan të krijojnë çështjen shqiptare dhe të ndajnë shqiptarët prej turqve.

Menjëherë pas këtij memorandumi, disa nga deputetët, si nga njëra ashtu dhe nga rryma tjetër, kanë udhëtuar për në vendin e ngjarjes, për agjitimin e ideve të tyre. Prej “turkiashëve” në Shkup ka ardhur Said Efendia, kurse prej “latinishëve” kanë ardhur: Nexhib Draga dhe Hasan Beu.

Me iniciativën e Sahid Efendisë, para dy ditëve është mbajtur në “Murat Xhami” të Shkupit, një miting, i cili është përmbyllë me rezolutën se përdorimi i shkronjave latine është kundër Sheriatit. Në miting është theksuar mosbesimi ndaj Nexhib Dragës, deputetit të popullit për Sanxhakun e Shkupit, i cili pa i pyetur mandatorët e vet, është deklaruar për alfabetin latin. Mitingu është manifestuar mirë. Derisa vazhdoi mitingu, dyqanet e myslimanëve ishin të mbylla. Të krishterët nuk kanë marrë pjesë. Bie në sy se autoritetet qeveritare turke, të cilat kohëve të fundit i kanë ndaluar edhe mbledhjet më të vogla miniaturale të jomyslimanëve, nuk kanë bërë kurrfarë pengesash, por përkundrazi ka argumente që vërtetojnë se inskenues i këtij mitingu është vetë Valiu. Se çfarë trajte do të marrë kjo çështje në zhvillimin e mëtejmë, nuk dihet. Turkiashët mendojnë se alfabeti latin nuk do të mund të depërtoj në Shqipërinë Veriore.

Ata theksojnë se fanatizmi fetar te shqiptarët është në gjendje t’i rezistojë çdo përpjekjeje për hapjen e shkollës shqipe me alfabetin latin. Latinashët e ndjejnë në shpirt se terrenin me të vërtetë e kanë të papërshtatshëm dhe të vështirë për vënien në jetë të kësaj reforme, por theksojnë se kjo është çështje e kohës dhe se ata, herdokur, edhe në Shqipërinë Veriore do ta fusin alfabetin latin, ashtu si bënë në Shqipërinë e Jugut. Çështje kryesore për ta ka qenë, që autoritetet qeveritare i kanë shtrënguar, që të lejojnë hapjen e shkollave shqipe. Çështja e alfabetit është e dorës së dytë.

Qëndrimi i autoriteteve qeveritare turke, në këtë çështje, me të vërtetë të ndishme, është kësisoj: Meqë, parimisht është vendosur se shqiptarët mund të hapin shkollat e veta kombëtare, turqit nuk i ndalojnë ata, që në shkollat e veta private të përdorin cilin alfabet që dëshirojnë. Por, latinashët nuk u kënaqën me kaq dhe po kërkojnë që latinishtja të pranohet edhe në shkollat shtetërore. Turqit këtë kërkesë e refuzojnë me këmbëngulje. Para sa kohësh, në programin e mësonjëtores së këtushme turke, gjuha shqipe është futur si lëndë e detyrueshme. Turkiashët në ligjëratat e tyre kanë theksuar se gjuha shqipe mund të mësohet me sukses edhe me alfabetin arab. Në shtypshkronjën e Vilajetit, me vetë iniciativën e autoriteteve qeveritare, është bërë alfabeti shqip prej germave arabe, duke i krijuar disa shkronja – të kombinuara – për theksimin e disa tingujve të gjuhës shqipe, të cilët, nuk kanë mundur të shprehen vetëm me alfabetin arab ose turk. Sipas kësaj, shkruante Spira H. Ristiq, duket se ndarja ka gjasa të jetë sa më e madhe e më e madhe dhe se, në të ardhmen e afërt kemi për të pasur rastin që haptazi të marrim pjesë në konflikt. Qeveria ka për t’i përkrahur aderuesit e alfabetit arab, por, kur të kihet parasysh se Nexhib Draga e Hasan Beu, luftëtarë për alfabetin latin, gëzojnë respekt të lartë në mesin e shqiptarëve, me gjithë qëndrimet e këtilla të autoriteteve kompetente turke, dyshohet se do të depërtojë ky qëndrim (për alfabetin arab) aq lehtë”.

Në vazhdim të raportit, spiuni serb do të konstatojë: “Situata e përgjithshme është kësisoj: Turqit lejojnë hapjen e shkollave shqipe, por me këto kushte: shkollat shqipe të hapura nga shteti, patjetër të përdorin alfabetin arab. Kjo vlen edhe për gjuhën shqipe, e cila ka për t’u futur në gjimnazet shtetërore. Ata nuk kundërshtojnë mësimin e gjuhës shqipe me alfabetin latin në shkollat private. Shqiptarët, ithtarë të alfabetit latin, të trimëruar nga suksesi, që në mënyrë shumë të lehtë ja dolën të hapin shkollat e veta popullore, tani, kërkojnë gjithqysh edhe të lirohen nga alfabeti i papërshtatshëm arab”.

Kundërthënieve në mes të aderuesve të të dy alfabeteve për gjuhën shqipe nuk mund t’i shpëtonin pa iu fry as gazetës “Vardar”. Ajo solli artikullin: “Prapë për alfabetin e shqipes”, në të cilin theksonte: “Lëvizja në mesin e shqiptarëve për ta lëshuar alfabetin turk dhe për ta pranuar alfabetin latin, jo vetëm që po merr përmasa sa më të gjera, por edhe rëndësia e saj po bëhet sa më e madhe. Disa deputetë shqiptarë të cilët për Turqinë edhe më i lidhë tradita fetare, Vezirit të Lartë ia kanë tërhequr vërejtjen me një Mesazh të posaçëm: se kjo lëvizje për alfabetin latin ka lindur e nxitur nga jashtë dhe se deputetet shqiptarë: Ismail Qemali, Myfid bej, Azis Pasha, Gani Bej, Hasan Bej e tjerë, gjithashtu, Vezirit të Lartë i kanë sjellë një promemorie tjetër në të cilën konstatojnë se dyshimi ndaj shqiptarëve për shkak të futjes së alfabetit latin për shqipen është i pabazë. Megjithatë, e gjithë ajo nuk e ka ndalë lëvizjen më të re të alfabetit shqiptar për alfabetin latin, dhe si shkruajnë nga Stambolli, atje është mbajtur, për atë shkak, një mbledhje shumë e rëndësishme nga krerët shqiptarë, në krye të të cilëve ka qenë ish Veziri i Lartë, Ferid Pasha, Ismail Qemal Beu, dr.Thema, dhe Dervish Hima. Në lidhje me atë, krerët shqiptarë kanë për t’u shpërndarë në të gjitha viset që të propagandojnë në favor të alfabetit latin.

Deputeti i Shkupit, Nexhib Draga, tani ka arritur në Shkup, me të birin e Akif Pashë – Tetovës dhe me Nexhib Beun, kajmekamin nga Velesi. Se qysh do të zhvillohet kjo lëvizje më tutje, atë do të shohim më vonë, por është më tepër se e vërtetë që sikur çdo here faktike, kompetentet mëzi do ta kujtojnë, që të fillojnë me shërimin serioz të situatës jo të rëndomtë në viset ku shqiptarët jetojnë, e për çka aq po vuan dhe sakrifikohet populli ynë(serb), si edhe i tërë shteti”.

Në vazhdim, gazeta serbe institucionale osmane, “Vardar” informonte lexuesit se në Stamboll, Dervish Hima kishte nisur ta botonte fletoren shqiptare “Shqiptari”, në gjuhën shqipe me alfabetin latin dhe turke, me alfabetin tradicional arabo-osman dhe se në Stamboll ishte mbajtur edhe një tjetër mbledhje e disa krerëve dhe e disa deputetëve shqiptarë - “kundër alfabetit latin dhe në favor të alfabetit turk. Kjo mbledhje është mbajtur në lokalet e klubit “Bashkimi”, ku është marrë edhe vendimi me të cilin dënohej hapja e shkollave shqipe me libra me alfabet latin”.

Nga një dokument të proveniencës serbe, i padatuar, por që duhet të jetë i shkurtit 1910, konstatohet se “Para dy muajve, në shkollat turke, në Shkup, është futur gjuha shqipe. Kjo ka ngacmuar çështjen në lëmë të alfabetit”. Më tutje theksohej se çështja e shkollave shqipe është bërë çështje parlamentare dhe se “Qeveria ka marrë vendim që të lejohet hapja e shkollave shqipe” dhe informonte se “në Gjilan është hapur shkolla shqipe...”, mirëpo, jeta e kësaj shkolle nuk qe e gjatë. Sipas një informatori serb, më 6 shkurt 1910: “Në Shkup po flitet se shqiptarët në Gjilan, kanë hyrë në shkollën private shqipe, jo shumë moti të hapur, në të cilën ka qenë mësuar alfabetin latin. Një shqiptar ka shti me një predhë në tangar. Pas kësaj i kanë tërhequr bankat e shkollës dhe librat dhe në mënyrë manifestuese i kanë djegur...”.

Kurthet kundër shkrimit të shqipes me alfabet latin vazhduan në Termopilen e Shqipërisë, në Kaçanik. Mitingu i Kaçanikut duhet të jetë mitingu i tretë i llojit të tillë, kundër ardhmërisë shqiptare të Vilajetin e Kosovës. Data e mbajtjes së këtij mitingu nuk na është e njohur, pasi nuk e thotë anonimi “Sabah” në dokumentin që e përmend këtë miting. Një gjë shihet qartë se Mitingu kundër Alfabetit shqip në Kaçanik është mbajtur pas Mitingut të Shkupit. Informata e “sabahut” është titulluar: “Çështja gjuhësore shqiptare”, në të cilin, midis të tjerash, thuhej: “Javën e kaluar është mbajtur mitingu në Kaçanik, kundër përdorimit të alfabetit latin. Nga ky miting ka dalë vendimi se ky alfabet është kundër Sheriatit dhe se të gjitha shkollat në të cilat është zhvilluar mësimi me alfabetin latin të ndalohen, si edhe tekstet e shkruara me atë alfabet. Në këtë miting është manifestuar mosbesimi ndaj Nexhib Dragës deputetit të popullit për Shkupin”.

Nga Vilajeti i Kosovës vala e mitingjeve kundër alfabetit latin në gjuhën shqipe do të bartet në Vilajetin e Manastirit. I pari miting atje u organizua në qendër të vilajetit pikërisht më 6 shkurt 1910. Konsulli austriak në Manastir më 25 janar(7 shkurt) 1910, pasi bënte fjalë për aktivitetin destruktiv të Arif Hikmetit dhe të Myftisë së Manastirit Rexhep Hoxhë Xhudit (Vokës), në mes të tjerash, shkruante: “Si çdo kund, edhe këtu xhonturqit mbajtën një miting kundër alfabetit latin”, kurse në informatën e datës 7(20) shkurt 1910, duke folur për këtë miting do të saktësojë se atë e ka organizuar Xhemijeti xhonturk dhe konstatonte se turqit e rinj në propagandën e tyre fjalën “latin” po e identifikonin me fjalën “katolik”, gjë që po ndikonte fuqimisht në radhët e fanatikëve shqiptarë myslimanë. Sipas gazetave turke: “Tasfir-i Efkar” dhe “Tanin” të 8 (21) shkurtit 1910, në Mitingun e Manastirit kundër alfabetit latin për gjuhën shqipe kanë marrë pjesë 12000 veta. Sipas gazetës “Neyr-i Hakikat”, mitingu u mbajt në oborrin e Xhamisë “Ishak Çelebi” dhe, “edhe pse binte shi, u tubuan më së 10 000 veta”. Mitingun e Manastirit e hapi myderrizi Sadudin, i cili masës i tha se Kur’ani i bashkon të gjithë myslimanët dhe pjesëmarrësit do të betohen kundër alfabetit latin dhe do të lidhin besën duke thirrur: “I mallkojmë shkronjat latine, kurrsesi s’do të lejojmë të hyjnë në fshatrat tona!” Në miting foli edhe Rashid Aga nga Prilepi, i cili, midis të tjerash, masës i tha: “Nëse e kërkon nevoja që të ruhet bashkimi fetar, shqiptarët do të braktisin edhe gjuhën e tyre...”!?!.

Pas mitingut, turma u drejtua përball Konakun e hyqymetit dhe u kërkua nga pushteti që të largohet nga Manastiri qendra e klubeve shqiptare të “Bashkimi-t”. Nga këtu, Këshilli Drejtues i Mitingut i dërgoi telegram Shkodrës, Shkupit, Dibrës, Janinës, Korçës, Elbasanit, Tiranës, Ohrit, Kërçovës, Prilepit dhe Florinës, si dhe Kryeministrisë, Ministrisë së Arsimit, Kryetarit të bashkisë së Manastirit, Kryetari të Mitingut në Shkup, Xhelaudin Efendisë, deputetit të Manastirit, Mehmet Vasifit, duke u vu në spikamë se “në asnjë mënyrë nuk do të pranojmë që shqipja të shkruhet me germa latine...!”

Sipas informative të konsullit austriak në Manastir, më 25 janar (7 shkurt) 1910, në Mitingun e Manastirit kanë marrë pjesë vetëm disa qindra qytetarë, ndërkaq gazeta “Bashkimi” i Shkodrës shkruante se “kanë marrë pjesë 300 tërëllëk e hamej, të cilët duan të luftojnë kundër dëshirës së popullit sa i përket alfabetit”. Nga të dhënat e konsullit rus në Manastir, shihet se fanatizma e të pranishmëve në miting ishte harbuar dhe donte që fizikisht ta zhdukte Klubin Shqiptar “Bashkimi” dhe fletoren shqiptare “Bashkim’i Kombit” të Manastirin, por ushtarët shqiptarë në radhët e ushtrisë osmane, me armë në dorë, u dalin zot, duke i mbrojtur nga xhonturqit. Këtë fakt e kishte të njohur edhe gazeta shqipe “Dielli e Flamuri” të Bostonit, e datës 27 janar (9 shkurt) 1910, e cila konstatonte se ushtarët shqiptarë dhe populli e morën në mbrojtje klubin shqiptar dhe Shtypshkronjën “Bashkim’i Kombit”.

Mitingjet kundër alfabetit latin do të organizohen edhe në xhamia të Gjakovës dhe të Elbasanit, por diçka më i suksesshëm doli Mitingu i Ohrit kundër alfabetit latin. Gazeta “Vardar” shkruante: “Mitingu më i rëndësishëm ka qenë në Ohër ku janë tubuar 3000 veta. Të gjithë janë deklaruar kundër alfabetit latin”. Si do qoftë, ky numër i pjesëmarrësve është i stërmadhuar. Gazeta “Shqypëja e Shqypënisë” shkruante se në mitingjet kundër alfabetit kombëtar latin xhonturqit ia dilnin t’i tubonin “Një grusht të pasurish dhe myslimanë fanatikë, e jo atdhetarët shqiptarë”.

Një miting kundër alfabetit latin u ftua edhe në Shkodër, por malësorët ishin betuar se “po u bë do një miting kundër shkronjave kombëtare, do të tubohen në kundër miting më se 60 000 veta - për mbrojtjen e germave shqype! Vetëm kjo sjelli që në Shkodër mos të manifestohet mitingu kundër shkronjave kombëtare”.

Edhe gazeta “Liria” e Selanikut, e përcillte me kujdes Lëvizjen e Alfabetit në Vilajetin e Kosovës, dhe më 1(14) shkurt 1910, do të shkruaj: “Ngadhënjimi ka me qenë në favor të alfabetit latin. Ata të cilët qëndrojnë kundër alfabetit latin, janë miopë, të cilët edhe deri tashti janë treguar si kundërshtarë ndaj çdo ideje të re dhe krejt asaj çka është frymëzim për përparim dhe civilizim” dhe, më tutje, godiste të luhatshmit: “Me të vërtetë, Jahja Beu, deputeti i Prishtinës në Parlament e ka tërhequr nënshkrimin e vet me të cilin pati kërkuar alfabetin latin, duke u frikësuar se Kur’ani nuk do të mundë të shtypet me atë alfabet(...). Po flitet se shqiptarët në Kosovë janë të gjithë për alfabetin arab, por prej Gjilanit dhe Mitrovicës ku janë hapur edhe shkolla shqipe me alfabetin latin, tani kanë dërguar edhe 8 të rinj në Shkollën Normale në Elbasan ku do të përgatiten për mësues të ardhshëm për alfabetin latin. Ky është argumenti më i mirë që alfabeti latin në mesin e shqiptarëve të Kosovës do të ketë ardhmëri dhe se në këtë plotësisht ka për të pasur sukses; posaçërisht kur deputeti i Prishtinës Hasan Beu, veç energjikisht ka kërkuar prej Tolat Bejt (Ministër i Brendshëm), që nëpunësve rreptësisht t’u ndalohet përzierja në punët thjeshtë shqiptare, e posaçërisht në drejtim të alfabetit latin”.

Ngadhënjimin në fushë të betejës të alfabetit latin për gjuhën shqipe e hetoi me kohë edhe bullgarit Ilia Golvanov, i cili do të konstatojë: “Mund të thuhet lirisht se alfabeti latin (tashti) ka fituar të drejtën qytetare në gjuhën e shkruar shqipe”.

Këtu duhet të theksojmë faktin se në viset e Kosovës ku ishte më e pranishme propaganda fetare vjeneze dolën komplikime më të mëdha në terren. Në qytetet Prizren, Gjakovë dhe Guci, do të organizohen tubime protestuese të aderuesve të alfabeteve në gjuhën shqipe. Nga informata e konsullit austriak në Prizren, të datës 13 shkurt 1910, shihet se qytetarët fillimisht ishin të ndarë në “latinashë” dhe në “turkiashë”, kurse nga mesi i shkurtit 1910, Lëvizja e alfabetit në Gjakovë dhe Prizren po merrte përmasa të konfliktit deri në gjakderdhje. Vërtet, në Gjakovë dhe rrethinë ndodhën disa përleshje në lidhje me alfabetin shqip, sa që u shkaktuan edhe përleshje të armatosura me oficerë të garnizonit turk. Në Prizren u zhvilluan disa polemika në mes të dy palëve në alfabetin shqip “Latinashëve” dhe “turkiashëve”, ku si rrjedhim i drejtpërdrejtë, çështja e alfabetit u paralizua dhe “Alfabeti latin u la në ad-acta”. Patriotët shqiptarë i demantonin me argumente të forta, makinacionet dhe inskenimet e Qeverisë Xhonturke dhe të shqiptarëve fanatikë. Gazeta shqipe “Bashkimi” i Shkodrës, më 13 shkurt 1910, duke lavdëruar gjuhën shqipe, si më të vjetrën gjuhë evropiane, i ftonte shqiptarët që shqipen ta mësonin me alfabetin e parë të saj, latin!.

Tashti të ndjekim edhe përpjekjet e tjera të Qeverisë Xhonturke kundër shkrimit të shqipes me alfabetin latin. Ajo nuk hiqte dorë nga qëllimet e veta për t’i mbajtur masat shqiptare islame të lidhura për fatin e Perandorisë Osmane, ndaj në vijimësi inskenonte tubime dhe protesta të popullsisë shqiptare myslimane kundër alfabetit latin, gjë që nxiste edhe kundërreagime shqiptare në terren. Shembulli vjen, sipas gazetës “Vardar” të 7(20) shkurtit 1910: “Në Vushtrri, pesëmbëdhjetë agallarë janë nënshkruar për alfabetin latin”, kurse pushteti xhonturk i ftoi masat të kundërshtonin kinse “nuk dëshirojmë as të dëgjojmë për alfabetin latin i cili është kundër Kur’anit dhe fesë”. Të themi faktin se “bejlerët” e Vushtrrisë ishin nën ndikimin vendimtar të Hasan be Prishtinës dhe të kushëririt të tij, Zejnullah be Shishkoviqit. Idetë e Hasan be Prishtinës i mbronte me grykë të pushkës Çeta luftarake e Shaban Kapuçit - Behë Mihaliqit, kurse Kulla e Shishkoviqve në Balincë të Artakollit ishte kthyer në shkollë shqipe.

Në anën tjetër të Kosovës, në Gjilan, sipas gazetës “Vardar” vazhdonte “pakënaqësia e madhe për shkak të lëvizjes në favor të alfabetit latin. Agallarët shqiptarë më autoritet janë kundër alfabetit latin dhe se dy mësues shqiptarë, të cilët përpiqeshin të fusnin alfabetin latin, janë ndjekur nga Gjilani”. Megjithatë, falë vendosmërisë së ithtarëve të alfabetit latin për shqipen, Qeverinë Osmane do ta detyrojnë ta tërhiqte nga terreni shqiptar propagandën kundër alfabetit latin e ta bartte në qarqet intelektuale shqiptare në Stamboll. Gazeta “Vardar” që e përcillte me kujdes luftën e taborëve shqiptar në fushë të shkrimit shqip, më 7(20) shkurt 1910, informonte: “Shumë hoxhallarë dhe shehlerë, të cilët jetojnë në Stamboll, në fletoren “Igdam” janë deklaruar kundër alfabetit latin”.

Në këtë kohë, Porta e Lartë e pezulloi mësimin e gjuhës shqipe me alfabetin kombëtar, pikërisht në Kosovë. Ministri i arsimit në telegramin numër 61068 dërguar Valiut të Vilajetit të Kosovës, shkruante: “Si u ka qenë e njohur me telegramin e datës 23 janar 1325, Qeveria ka pas vendosur të mbetej neutrale në lidhje me zgjidhjen e alfabetit për gjuhën shqipe. Nga informatat e juaja mësojmë se të gjithë e kanë pranuar alfabetin arab dhe se populli i Vilajetit të Kosovës është deklaruar kundër përdorimit të alfabetit latin. Prandaj, u rekomandohet se është e nevojshme që gjuha shqipe në të gjitha shkollat në brendinë e Vilajetit të mësohet vetëm me shkronja arabe!“

Vërtet, një hap i tillë i Ministrit të arsimit në Stamboll i dha shpirt reaksionit kundër alfabetit dhe shkollës shqipe, posaçërisht në Vilajetin e Kosovës. Nga dokumentacioni relevant shihet se të tëra makinacionet kryesore të Qeverisë Xhonturke në dëm të alfabetit kombëtar shqiptar do të përqendrohen në Vilajetin e Kosovës, ku ishte edhe përkrahja më e madhe serbe për xhonturqit. Një agjent serb, më 19 shkurt 1910, duke komentuar Telegramit të Ministrit të arsimit dërguar Valiut të Kosovës, konstatonte: “Me urdhrin e Valiatit ndalohet mësimi i gjuhës shqipe në mësonjëtoret e këtushme turke (të Shkupit), gjersa të merret urdhëresa tjetër. Valiati nuk ka mundur ose nuk ka dashur të kuptojë Urdhëresën e fundit të Vezirit të lartë mbi përdorimin e alfabetit. Në telegramin që ka dërguar Valiati në Stamboll është bërë pyetje: Kujt të i drejtohemi për çështjen e përdorimit të alfabetit arab ose latin: Nxënësve, prindërve apo popullit të Vilajetit të Kosovës”- shkruante agjenti serb.

Sipas këtij informatori serb, Stambolli ishte informuar nga Shkupi se “ithtarët e alfabetit latin në Vilajet kanë pasuar disfatë“, e kjo e kishte trimëruar Ministrin e arsimit që të deklarohet botërisht kundër shkronjave shqipe në Shqipëri. “Organet e larta më së tepërmi iu kanë frikësuar Sanxhakut të Prishtinës, por, si duket, këtu ithtarët e alfabetit arab kanë ngadhënjyer. Hasan Beu, Deputeti i Prishtinës, është kthyer në Stamboll pa kryer punë. Ka mbetur i kënaqur me faktin se nga Vilajeti i Kosovës ka dërguar 12 të rinj në Shkollën Normale shqipe në Elbasan”.

Sipas agjentëve serb, fitoren e Lëvizjes për shkrimin dhe shkollën shqipe në viset shqiptare sa vinte dhe e siguronte aktiviteti i madh i klubeve arsimore shqiptare. Ai shkroi: “Klubet shqiptare në këto anë, i kanë nisur më se 40 njerëz të vetë për në Evropë dhe në vendet ku ata, shqiptarët, jetojnë, që të kërkojnë ndihma materiale për shkollat e tyre dhe të propagandojnë që ata të ndikojnë te personalitetet me autoritete të larta, që të angazhoheshin për çështjen shqiptare. Disa janë dërguar edhe në Amerikë...”.

Për ta penguar këtë zhvillim, Qeveria Xhonturke mori një racion kundër shqiptarëve ithtarë të alfabetit latin veçanërisht në Vilajetin e Kosovës. Kjo qartë shihet nga informata e spiunit serb, specialist për çështjen shqiptare, Spira Haxhí Ristiq, më 21 shkurt 1910: “Meqë, sipas të dhënave të ndryshme, shihet se populli dëshiron të përdorë alfabetin arab, edhe qeveria ka vendosur që gjithkund (shqipja) të mësohet vetëm me atë alfabet. Për këtë janë urdhëruar autoritetet qeveritare që të mbyllin çdo shkollë, ku gjuha shqipe mësohet me shkronja latine. Pushteti i këtushëm i Shkupit, po merr masa të rrepta kundër aderueseve të alfabetit latin, posaçërisht kundër nëpunësve shtetërorë që merren me këtë çështje. Komandanti i xhandarmerisë, Shemi Efendi, djali i të cilit ka qenë larguar nga Idadia e këtushme – është larguar nga Shkupi si ithtar i alfabetit latin. Është larguar, gjithashtu, edhe një nëpunës, nga dogana e këtushme. Në vetë Komunën është dënuar një nëpunës me rrogë mujore, pse mbi tavolinë i kanë gjetur ndonjë afishe për alfabetin latin. Një mjek i cili është dashur të emërohet për mjek i komunës, është refuzuar nga kandidimi, vetëm se ka qenë i njohur si ithtar i alfabetit latin.

Po merren masa edhe kundër të gjithë atyre që kanë nënshkruar telegramin e njohur kundër qeverisë së këtushme të Vilajetit. Me një fjalë, Valiu ka vendosur të përdorë të gjitha masat kundër aderuesve të alfabetit latin në Vilajet”.

Presion qeveritar dha rezultate të përkohshme. Gazeta “Tasvir-i – efkar”, më 21 shkurt 1910 e solli Peticionin e 208 vetëve nga ulemaja, parësia, kryepleqtë dhe përfaqësues të Prishtinës, drejtuar Kryeministrisë dhe Kryesisë së Parlamentit Osman, ku thuhej se ata që kërkojnë alfabetin latin për gjuhën shqipe janë një pakicë, të cilët dëshirojnë të fusin përçarje në popullin shqiptar. Ata informonin se: “Popullsia e Vilajeteve të Kosovës, Janinës, Manastirit dhe Shkodrës është 90% myslimane, ajo është e lidhur me qeverinë konstitucionale dhe me hilafetin e shenjët, ajo nuk do t’i braktisë germat arabe që të marrë germa të huaja, të cilat i copëtojnë këto lidhje të shenjta. Duke ju dërguar këtë peticion na ju njoftojmë se përsëri kemi lidhur besën se kurrë nuk do të pranojmë alfabetin latin…”

Nga një informatë tjetër të një agjenti për konsullin serb në Shkup, më 22 shkurt 1910, shihet se Qeveria e Stambollit dhe pushteti i Vilajetit të Kosovës, kishin filluar të përziheshin direkt edhe në aktivitetin e klubeve shqiptare. “Qëndrimin e vet qeveria e ka sqaruar me deklaratën se çështja gjuhësore ka marrë karakter të çështjes politike, e me këtë çështje, sipas vetë programit, Klubi nuk guxon të merret, e as të ndihmojë njerëzit që merren me politikë”. Informatori, më tutje, saktësonte se sipas kërkesës së organeve qeveritare të Vilajetit, luftëtari për alfabetin latin, drejtori i Shkollës private shqipe, e quajtur “Meçteb-i-Edeb” (“Shkolla edukative)”, Bedri be Pejani, do të largohet nga posti i drejtorit. Shkolla ishte prone e Klubit “Shuban-i-Vatan” (Rinia patriotike). Në atë shkollë me kohë ishte futur alfabeti latin dhe gjuha shqipe. Në bazë të kërkesës së qeverisë, Bedri be Pejani do të largohet edhe nga pozita e kryetarit të klubit “Rinia Patriotike”, kurse në shkollë, do të ndërpritet mësimi i gjuhës shqipe me alfabetin latin.

Disa personalitete nga radhët e ulemasë, parisë, e të nëpunësve shqiptarë në kryeqendrën e Vilajetit të Kosovës, për t’i ruajtur pozitat e veta politike dhe ekonomike, do të tërhiqen nga qëndrimet e mëparshme ndaj alfabetit kombëtar dhe kërkojnë falje nga Qeveria Xhonturke: “Të tradhtuar nga autoritetet e jashtme, ju është dërguar telegrami me plot të pavërteta sa i përket gjuhës sonë. Na deklarojmë se nuk kemi kurrfarë lidhjesh me atë çështje dhe ju lutemi për amnisti...!”.

Telegrame për mbështetje do t’u dërgohen edhe deputetëve ithtarë të alfabetit arab. Të përmendim këtu vetëm një të tillë: “Sinqerisht solidarizohemi me juve dhe mburremi që keni ndërmarrë hapin kundër alfabetit latin, sepse me te keni marrë në mbrojtje besimin e shenjtë islam dhe qëndrueshmërinë tone të pa luhatshme në pikëpamje nacionale!” – shkruanin në emër të ulemasë së Shkupit - Xheladedin, në emër të sheikëve të Shkupit- Abdel Kadër dhe Kryetari i Komunës së Shkupit - Reshad”.

Kundër politikës armiqësore antishqiptare të organeve qeveritare xhonturke do të ngritët “Klubi Arsimor Shqiptar” i Shkupit. Në telegramin dërguar shtypit të Stambollit theksonin se: “Në bazë të pikës VI të programit tonë, protestojmë kundër qëndrimit të qeverisë, që është në kundërshtim me Kushtetutën. Na, në emër të simpatizuesve tonë, kërkojmë që arsimi i ynë popullor të zhvillohet me alfabetin latin, i cili tanimë edhe ekziston...” Ky qëndrim do të përkrahet nga Prishtina, prej ku i shkruanin Qeverisë Xhonturke se solidarizoheshin me telegramin e “Klubit Arsimor Shqiptar”. Kërkesat e ”Klubit Arsimor Shqiptar” të Shkupit i përkrahën unanimisht edhe shqiptarët e Mitrovicës. Telegramin përkrahës e ka nënshkruar vetëm kryetari i komunës, Hasan Sabriu. Burimi serb saktëson se nga viset e Drenicës nuk vinte asnjë kërkesë për alfabetin arab për gjuhën shqipe.

Me datën 11(24) shkurt 1910, në gazetën “Tanin” do të botohet “Manifesti i Ulemasë shqiptare të Stambollit”, me të cilin deklarohen se pranojnë alfabetin arab për gjuhën shqipe dhe se “Me ashpërsinë më të madhe i refuzojnë germat e huaja që duan t’i zbatojnë disa”. Manifestin e kanë nënshkruar 16 veta, thuajse të gjithë profesorë të “Medresesë së Fatihut”, si fakulteti më i dalluar teologjik i Stamboll.

Gazeta antishqiptare “Vardar” më 14(27) shkurt 1910, solli një analizë të mirë për atmosferën e sigurisë dhe fatin e shkronjave shqipe dhe të partizanëve të tyre në Vilajetin e Kosovës, pas Urdhrit të Ministrit të Arsimit për ndaljen e alfabetit latin në shkolla të mjediseve shqiptare islame. Në fakt, artikulli “Qëndrimi i pushtetit” është një sintezë e dy raporteve që i sollëm më parë, të datës 8(21) dhe 9(22) shkurt 1910. Gazeta serbe informonte opinionin lexues për zullumet, ndjekjet, largimet nga puna dhe internimet e patriotëve dhe të dashamirëve të shkollës shqipe me alfabetin latin dhe përfundonte: “Shkollat në të cilat do të mësohet gjuha shqipe me shkronjat latine do të mbyllen. Qeveria po merr masa vendimtare kundër të gjithë luftëtarëve dhe aderuesve të alfabetit latin…”

Në vijimësi do të bëhet presion veçanërisht, kundër nxënësve fëmijë të partizanëve të alfabetit latin për shqipen. Të përmendim këtu vetëm dy fakte: Konsulli i Serbisë, në Manastir, më 23 mars (5 prill) 1910, informonte Beogradin: “Po dëgjoj se edhe nga Shkupi janë larguar 4 nxënës”. Mirëpo, presioni ndaj nxënësve pati efekte të padëshiruara për xhonturqit shovinistë. Sa rritej dhuna aq më tepër rritej dashuria për shkollën shqipe, për alfabetin dhe gjuhën kombëtare. Lëvizja i përfshiu edhe nxënësit shqiptarë në shkollat greke. Nxënësit shqiptarë e bojkotuan shkollën greke në Korçë dhe shkuan në shkollën shqipe, për të nxënë gjuhën shqipe me alfabetin kombëtar. Kjo ishte fitore e madhe për shqiptarinë.

Në këtë kohë, pushtetarët xhonturq në Shqipëri, Lëvizjes së alfabetit shqip vazhdonin ta quanin “vepër të perëndimit...” Deputeti i Shkupit, dijetari islam i shquar Said Idriz Efendia, patriot i dëshmuar një jetë, në Islamin shihte barrierën më të fuqishme kundër aspiratave sllave e greke ndaj tokave shqiptare. Ai e botoi një artikull të gjatë për alfabetin në gjuhën shqipe. Artikulli doli në organin e Vilajetit të Kosovës “Kosovo”, i shkruar turqisht. Autori, në mes të tjerash solli një argument nga Kur’ani, me të cilin, myslimanëve u ndalohej shkrimi nga e majta në të djathtë. Në atë artikull “theksohet se të gjithë myslimanët, cilitdo kombi ti takojnë, kanë pranuar alfabetin arab”. Ka prekur edhe në çështjet politike, dhe për këtë Lëvizjen shqiptare për alfabetin latin akuzonte edhe Austrinë: “Shihet se Vendi shqiptar qëndron në mes dy rrymave politike. Politika e shteteve të mëdha është drejtuar kah shtimi i numrit të katolikëve në këto anë, që Arnautllukun ta futë nën ndikimin e perëndimit dhe t’a përgatit për interesat e tyre të ardhme. Për atë qëllim, ai burim i madh ka vendosur të ngjalli dëshirën në këto anë, që gjuha shqipe të shkruhet me alfabetin e perëndimit. Burimi, pa lodhje vepron. Çdo kujt i është e njohur që gjuha është arma e forte dhe më efikase për mbërritjen e qëllimeve politike. Athu kurrkush nuk gjykon se çka e shtyu Austrinë që u ndaloi boshnjakëve në Bosnje shkrimin e gjuhës serbe me alfabetin cirilik serb”.

Të ritheksojmë faktin se sado që dijetari islam, Sait Efendia, nuk fliste pa fakte, koha ishte për ndryshime në politikën ditore për të ardhmen shqiptare. Patriotët shqiptarë të tubuar në “Klubet Arsimore Shqiptare” në Shkup, Tetovë, Kumanovë, Prishtinë, Vushtrri, Mitrovicë, Prizren, Gjakovë, Guci, Pejë dhe Plavë nuk do të sprapsën dhe me telegrame të njëpasnjëshme drejtuar Qeverisë në Stamboll do të kërkojnë “që arsimi popullor të zhvillohet me alfabetin latin “, e jo me atë arab, kurse përfaqësuesi austriak në Stamboll, më 26 shkurt 1910, i shkruante Vjenës se Turqit e rinj po e kundërshtonin lëvizjen e alfabetit në Shqipëri, jo se donin t’i shpëtonin shqiptarët nga “latinizmi”, por ngase kishin frikë se “do t’ua paralizojnë korrespondencën administrative në mes të qendrës dhe provincave”. Lëvizja Shqiptare për Alfabetin e shqipes u dha një grusht të fuqishëm qarqeve shoviniste turke, greke e serbe në fushë të shkrimit të shqipes më 14(27) shkurt 1910 në Korçë. Vërtet, Mitingu i alfabetit shqip i Korçës i mbajtur në Bregun e Shën Ilisë, është Mitingu i dytë për alfabetin latin në Korçë, tashti me një pjesëmarrje gjithëpopullore. “Korça, krahas Elbasanit, është qendra e dytë prej ku ka lindjen çdo lëvizje shqiptare” - shkruante gazeta “Vardar”.

Për situatën e nderë në lëmë të alfabetit dhe të shkollës shqipe në Vilajetin e Kosovës, vend ky ku Stambolli gjithnjë i sprovoi metodat dhe armët pushtuese, shkroi me plot dhembje e pezëm, gazeta “Shqypëja e Shqypënis”. Në artikullin “Valia i Kosovës anmik i Shqypnis”, më 11 mars 1910, konstatonte: “Na lajmëron një shkupnjan, se Valia i Kosovës po përpiqet me mish e me shpirt për me ndalue msimin e gjuhës shqype fare. Ky zotni kjenka kundër msimit gjuhës shqype edhe me shkronjat arabçe! Me një fjal s’dashka dhe të ndëgjohet gjuha shqype! Prandej e kishte nxjerr prej pune dhe direktorinë e idadies, cili dashka të ipen msime shqyp nxënësve dhe në msimtoren idadie të Shkupit. Përveç ksajë Valia i Shkupit ka dhanë urdhën të konfiskohen gazetat shqype, cilat ka tri javë që nuk i lëshon të shkojnë Shkupit etj. Për këtë çështje atëdhetarët e ndiet zotërijt: Hasan Bej Prishtina dhe Nexhib bej Draga me gjindjen e tynej ju kundërshtuen Veliut dhe i kthyen kujdesen Kjyveris, për me e ngrit ket njeri të dëmshëm kah ky vend, se dot ngjajn ndryshej punët”!

Asnjë kërcënim si ky nuk ndikonte që Qeveria Xhonturke të sprapsej nga planet antishqiptare, sepse kishte disa shqiptarë me autoritet politik dhe në fushë të dijeve islame të cilët e mbështetnin. Në pjesën e parë të marsit 1910 Qeveria Xhonturke e inskenoi themelimin e një Rrethi arsimor shqiptar në Stamboll, të quajtur: “Arnavud Mahfil Maarifi”, me detyrë që ta mbështeste kërkesën e xhonturqve për botimin e librave dhe të gazetave shqipe me alfabetin arab dhe me përmbajtjes ideologjike osmane. Në krye të këtij aktiviteti do të vihen: Haxhi Ali be Elbasani dhe Mahmud Bedri be Pejani, deputetë të parlamentit osman. Pas tyre vinin deputetët: Said Idriz Efendia, Jahja be Efendia e deputetet e tjerë ithtarë të alfabetit arab për gjuhën shqipe. Pas tyre shkonin disa çifligarë dhe ulema fanatikë, por, për fat, numri i të gjithë këtyre ishte shumë i vogël. Proklamimi i themelimit të këtij rrethit arsimor shqiptar është bërë në mënyrë shumë të organizuar dhe solemne. Sipas gazeta turke “Tasfir-i-efkar” të 5(18) marsit 1910: “Dje në orën 8 në Radeler, në afërsi, të Aksaraj-it, në një ndërtesë të posaçme u hap zyrtarisht “Arnavud Mahfil Maarifi”, i ci li do të bëjë përpjekjet për hapjen e arsimit në Arnautlluk me shkronjat arabe(…). Përveç ulemasë shqiptare dhe deputetëve, aty u mblodhën edhe nja 2000 shqytarë…”.

Mbështetur në të dhëna të tjera themelimit të “Arnavud Mahfil Maarifi-t” i ka parapri themelimi i “Shoqërisë arsimore” në Stamboll nën udhëheqjen e Ferid Pashës dhe “Shoqëria për shkruarjen e gjuhës shqipe me shkronja arabe” në Shkup nën drejtimin e Haxhi Ali be Elbasanit, ku bënte pjesë edhe grupi i parlamentarëve shqiptarë në krye me Mahmud Bedri Beun. Për themelimin e kësaj “shoqërie” raportonte edhe një spiun serb. Nga disa të dhëna anësore shihet se informata u hartua pas urdhëresës së Ministrit të arsimit për ndaljen e alfabetit latin, më 18 shkurt 1910. Informatori i konsullit serb, theksonte: “Në Shkup është themeluar shoqëria me emrin “Shoqëria për shkruarjen e gjuhës shqipe me germa arabe”. Të dielën e kaluar shoqëria ka mbajtur mbledhjen, në të cilën ka marrë pjesë edhe sekretari i arsimit. Është marrë vendimi që në pjesën veriore të Arnautllukut të përdoret alfabeti turk. Në shtypshkronjën e Vilajetit (të Kosovës), Këshilli i Shoqërisë, ka shtypur alfabetin për gjuhën shqipe, të cilit i kanë shtuar tri deri katër germa të reja”.

Po kështu, një informator tjetër, më 9 shkurt 1910, i shkruante konsullit të Serbisë në Shkup, se këtu, në Shkup, “ka arritur Galib beu-Emnijeti Mydir (Shef dela sireti publik), Valiu dhe shefi i xhandarmerisë kanë vizituar së bashku të gjitha organet kompetente”.

Nga burimet historiografike shihet se veprimtaria dhe propaganda e “Shoqërisë për shkruarjen e gjuhës shqipe me shkronja arabe”, e shkrirë në “Arnavud Mahfeli Maarifi” të Stambollit, ka qenë e madhe. Ideologët kryesorë të saj ishin: Haxhi Ali be Elbasanit Said Idriz Efendia, Rexhep Efendi Xhudi - Voka, Fazli Efendi Tiranasi etj. Në janar të vitit 1910 Rexhep Efendi Voka, myfti në Manastir, kishte qëndruar në Stamboll dhe pas kthimit të tij në Shqipëri, e hartoi një alfabet arab për gjuhën shqipe. Meqë, alfabeti arab ka vetëm 28 germa bazë, nuk mund të plotësonte nevojat e shqipes e cilës i duhen shkronja së paku për 36 zëra, Voka i farkëtoi disa kombinime për tingujtë: c; e; ë; ll; nj; o; rr; y; x dhe sqaroi: “Qëllim ynë ka qenë të tregojmë se këto germa përdoren si në gjuhën turke ashtu edhe në atë shqipe…”Alfabeti i ri arab për gjuhën shqipe i krijuar nga Rexhep Voka me bazë të alfabetit arab ishte më i godituri nga të gjitha alfabetet për gjuhën shqipe me bazë nga alfabeti arab. Lexohej shumë lehtë. Libri i Vokës, në faqen e parë e kishte përkushtimin në gjuhën turke: “Popullit të zgjuar shqiptar që fëmijët të shkruajnë dhe të lexojnë në gjuhën e vet amnore, kështu që të arrihet një përparim material e shpirtëror”.

Në favor të mendimit për ekzistimin në Shkup të bërthamës së “Arnavud Mahfeli Maarifi”, para themelimit të saj në Stamboll, flet edhe e dhëna nga raporti i konsullit austriak në Shkup, të 15 shkurtit 1910, drejtuar Vjenës: “Me iniciativën e qeverisë, në Shtypshkronjën e vilajetit të Kosovës, në Shkup, janë shtypur më se 5000 libra dhe janë shpërndarë nëpër viset shqiptare”. Në bazë të të dhënave të konsullit të Serbisë në Selanik, më 25 prill 1910, Galib beu, komandant i xhandarmerisë në Shkup, duke pasur autoritetet në mesin e shqiptarëve çifligarë dhe ulema, përnjëherë pas revolucionit xhonturk të vitit 1908, i lidhi për vete çarqet shqiptare proosmane dhe themeloi Klubin “Mahfelet Maarif (Lidhja arsimore), në shërbim të propagandës kundër alfabetit latin në gjuhën shqipe. Njerëzit që i takonin këtij klub janë skenuesit e mitingjeve kundër alfabetit latin.

Për themelimin e “Arnavud Mahfeli Maarifi” shkroi edhe gazeta “Vardar” më 17 prill 1910, në artikullin “Për alfabetin turk”, ku thuhej: “Është themeluar një këshill i posaçëm nga shqiptarët me autoritet, me detyrë që të punojë për futjen e alfabetit turk në letërsinë dhe shkollat shqipe. Për kryetar të këtij këshilli të ri, është zgjedhur Haxhí (Ali) Efendia, deputeti parlamentar nga Elbasani, gjersa në mesin e anëtarëve tjerë të Këshillit gjendet (Mahmud) Bedri Beu, deputeti parlamentar nga Peja, babë i Valiut të Kosovës Mazhar Beut, dhe Said (Idriz) Hoxha, deputeti i Shkupit”.

Zhvillimet e reja treguan se as krijimi i këtij Rrethit arsimor Shqiptar - “Arnavud Mahfeli Maarifi”, nuk do të sjellë shumë rezultate për xhonturqit, sepse shumica e anëtarëve, ndërkohë hoqën dorë “nga bashkëpunimi me organet qeveritare në dëm të alfabetit kombëtar" dhe aktiviteti i këtij i Rrethit “Mahfeli” do të shuhet. Kjo ndodhi për faktin se nga fillimi i prillit 1910, falë partizanëve të alfabetit kombëtar të shqipes, të Lagjes së Hasan be Prishtinës, u vendos përfundimisht fati i Alfabetit të kombit shqiptar, pikërisht me vendimin e Kongresit të Dytë të Manastirit, të mbajtur më 2 dhe 3 prill 1910.

Informatën e për mbajtjen e Kongresit të Dytë të Manastirit, ndoshta e para, e solli gazeta serbe-osmane “Vardar”, më 27 mars 1910, në artikullin me titull: “Kongresi shqiptar”, ku, në mes tjerash, njoftonte: “Këshilli qendror i organizatës shqiptare “Bashkim’i Kombit” i ka ftuar të gjitha klubet e organizatave shqiptare, si dhe çdo vend ku jetojnë shqiptarët, qe ti dërgojnë përfaqësuesit e vetë në kongresin shqiptar, i cili do të mbahet më 10 prill 1910 në Manastir”. Duhet të vihet në pah se kjo gazetë ka qenë e njohur saktësisht me programin e punës së kongresit, por jo edhe me datën se kur do të mbahej. Gazeta shkroi: “Në Kongres do të shqyrtohet çështja e alfabetit të shqipes dhe do të merret vendimi për rritjen e numrit të shkollave shqipe. Kongresi do të merr vendime për zhvillimin e më hovshëm në drejtim të zgjimit kombëtar ndër shqiptarët”.

Për mbajtjen dhe punën e Kongresit të Dytë të Manastirit ka pasur informata bukur të plota Konsulli i Serbisë në Manastir, i cili në raportin e datës 23 mars (5 prill) 1910, adresuar Ministrit për Punë të Jashtme të Serbisë[1], informonte: “Të shtunën e të dielën, më 20 dhe 21 të këtij muaji në Manastir është mbajtur një Kongres shqiptar për rendësin e të cilit është folur e përfolur qysh para se të mblidhej, por në realitet nuk ka qenë sosh çfarë është pritur...”. I vlerësoi marrëdhëniet shqiptaro-xhonturke i nisur nga një dije bukur e saktë: “Xhonturqit, shqiptarëve u kanë ndihmuar në çështjen e tyre sepse ishin ngritur kundër tyre dhe janë përpjekur që ti ndanin në aderues të alfabetit latin dhe arab. Janë të njohura shumë tubime të shqiptarëve në të mirë të alfabetit arab dhe tubime për alfabetin latin. Por qëllimit nuk ia dolën, për arsye së, masa e gjerë (...) e shikonte me neveri çdo përzierje të qeverisë në punët e të tyre”. Më tutje, konsulli serb do të konstatojë se, “Është e besueshme se këto dy alfabete do ta kishin bërë vetvetiu ndarjen, kurse qeveria nuk ia doli dot...”

Për rritën e Lëvizjes politike e kulturore shqiptare të hovshme përball xhonturqve shovinistë, konsulli serb shkroi: “Për një kohë të shkurtër janë themeluar më se 30 klube të cilat gjallërisht po bëjnë propagandë në favor të alfabetit latin dhe gati pranë çdo klubi ekziston shkolla përgatitore për gjuhën shqipe. Në Elbasan është hapur shkolla normale në të cilën mësojnë më se 120 nxënës. Në atë (shkollë), gati të gjithë profesorët janë me përgatitje universitare (...). Në dispozicion kanë me dhjeta gazeta: Në Manastir ”Bashkim’i Kombit”, në Shkodër “Bashkimi”, në Elbasan ”Tomori”, në Janinë “Zgjimi”, në Korçë “Korça” dhe “Lidhja Orthodokse”, në Selanik “Liria”, dhe një revistë mujore “Dituria”. Përpos këtyre ka edhe shumë të tjera: në Egjipt “Rrufeja” dhe “Shkopi”, në Bostan “Flamuri”, në Sofje ”Shqypëja e Shqypënisë”, në Romë “La Natione albanaise...”

Konsulli serb e informonte Beogradin edhe për financimin e institucioneve kulturore shqiptare, me një theks për Normalën e Elbasanit: “Në Korçë është formuar një shoqëri arsimore e quajtur ”Shoqëria Përparimi”, e cila kujdeset për mbajtjen e shkollës së Elbasanit dhe merret me përhapjen e përgjithshme të kulturës dhe të shkrimit në mesin e shqiptarëve (...).Shoqëria do të jetë nën kontrollin e qendrës (Shqiptare) të Stambollit...”

Një kujdes të veçantë, më tutje, ia kushtoi ndriçimit të gjendjes së nxënësve shqiptarë në shkollat shtetërore: “Në mes të nxënësve nëpër gjimnaze është edhe më keq. “Prej Idadisë së Korçës janë larguar 32 nxënës, ndërsa për shkak të torturave dhe ndjekjeve, Idadinë e këtushme (të Manastirit) e kanë lëshuar 24 nxënës, të cilët kanë shkuar në gjimnazin e Selanikut, i cili drejtohet nga ana e një shqiptari. Po dëgjoj se edhe nga Shkupi janë largua 4 nxënës. Të gjitha këto janë argumente që tregojnë se ideja shqiptare me guf po përparon dhe turqit me përpjekjet e tyre do ta kanë vështirë për ta zhdukur, ose me në fund kanë për të hequr dorë nga ajo...”

Vërtet, sukseset e njëpasnjëshme të klubeve kulturore dhe arsimore, që i sublimoi Kongresi i Dytë i Manastirit, i nxitën patriotet shqiptarë, që t’i nisnin përgatitjet për një kongres gjithëshqiptarë, i cili duhej të mbahej në Janinë. Konsulli serb në Manastir, në vijim, do të saktësojë: ”Kongresi i pardjeshëm në Manastir ka pasur për qellim kryesor bërjen e parapërgatitjes së nevojshme dhe pajisjen e duhur për tubimin e madh në Janinë”.

Sipas raportit konsullor të cituar deri këtu, në Kongresin e Dytë të Manastirit kanë marrë pjesë këta persona: Klubi shqiptar nikoqir u përfaqësua me 5 anëtarë, të Stambollit e përfaqësoi Dervish Hima, të Korçës Shefik Efendia, Negovanin Petër Nino Luarasi. Koçana, Starova dhe Struga u përfaqësuan me nga një përfaqësues, Ohri me dy, kurse Elbasani me një. Vilajetin e Kosovës, u përfaqësua nga 5 delegatë: Bedri be Pejani , Bejtullah Beu, Rexhep be Mitrovica, Qamil be Bala dhe Shukri Beu(Shyqyri Ramadan Begu nga Prishtina). Në Kongres ka pasur edhe përfaqësues të tjerë. Midis atyre që patën rol të madh ishin Salih Gjukë Dukagjini dhe oficeri Hysni be Curri, nip i Bajram be Currit dhe përfaqësues i tij në Kongresin e Dytë të Manastirit. Sipas konsullit serb, “Me telegrame kanë shprehur solidaritetin dhe i kanë caktuar përfaqësuesit nga radhët e atyre qe kanë mundur të arrinin në Kongres: Smirna, Selaniku, Kolonja Lerini, Bilishta, Dërrësi, Shkodra, Vlora, Berati, Tepelena, Delvina, Leskoviku, Preveza dhe Tirana”. Konsulli serb do të saktësojë se në Kongresin e Dytë të Manastirit kanë marrë pjesë 24 veta, të cilët për kryetar të Kongresit e zgjedhën Bedri be Pejanin, ish profesorin e gjuhës shqipe në Idadinë e Shkupit, ndërsa për sekretar të Kongresit janë zgjedhur Ferid bej Ypi, avokat në Manastir dhe Petro Nino Luarasi, mësus në Negovan.

Kongresi Dytë i Manastirit i zhvilloi punimet në seanca të hapëta, ku mbahej procesverbali, në të cilat ka mundur të merrte pjesë edhe Valiu dhe fytyra të tjera politike, ose ata, t’i dërgonin përfaqësuesin e tyre në kongres, duke e pajisur me autorizim me shkrim. Në kongres është diskutuar për shumë gjëra, e posaçërisht për shkollat shqipe dhe për propagandën e huaj në vendet shqiptare. Ndër oratorët më të zjarrtë në fjalim ka qenë mësuesi Petro Nino Luarasi, i cili me guxim të pashoq u ngrit kundër propagandës së kishës greke. Kongresi vendosi të kërkohej mbrojtja e shtetit nga ajo propagandë.

Në ditën e tretë, pra, para shpërndarjes, kongresistet mbajtën një mbledhje me dyer të mbylla. Për këtë konsulli serb i shkruante Ministrin për Punë të Jashtme të Serbisë: “Dje, e hënë, (4 prill 1910-M.P.), anëtarët e Kongresit kanë mbajtur takim të mbyllur. Do të kujdesëm të mësoj së çka është folur atje!?”

Sipas konsullit serb në Manastir, Kongresit i Dytë i Manastirit i mori këto vendime: “1. Kongresi (tubimi) në Janinë të mblidhet më 20 qershor (3 korrik) të këtij viti (1910). Atëherë do të sillej raporti mbi punën e deritashme dhe propozimi i projektprogramit për aktivitetet në perspektivë. Në Kongresin e Janinës duhej të merrej vendimi definitiv për qëndrimin e shqiptarëve dhe për kërkesat e tyre ndaj Porta e Lartë (Me siguri, atëherë, do ti dërgohej Turqisë ndonjë memorandum)”; 2. Dervish Hima, deputeti i Stambollit, i lindur në Ohër, është caktuar që ta organizojë dhe drejtoi Qendrën Kryesore në Stamboll, e cila duhej të udhëheq të gjitha punët organizative të Klubeve Shqiptare. Qe Komiteti i Stambollit të ketë pushtet mbikëqyrës mbi të gjitha klubet shqiptare, të cilat do ti kontrollojnë dy revizorë të përhershëm - anëtarë të ati klubi. “Komiteti do të ketë pushtet mbikëqyrës mbi punët e përgjithshme dhe mbi financimin e “Shoqërisë Përparimi” të Korçës” - shkruan konsulli i Serbisë;3. Është vendosur të vazhdohet me propagandën për alfabetin latin deri në ngadhënjimin mbi atë arab. Hëpërhë, qëllimi kryesor është përhapja e arsimit në masën e gjerë shqiptare; 4. Që, Qeverisë ti dërgohet një Përkujtesë me të cilën do të kërkohej ndërprerja e mosmarrëveshjes në mes të shqiptarëve dhe qeverisë, duke kërkuar që të ndërpritet çdo propagandë kundër alfabetit latin;5. Të luftohej propaganda fetare islame e posaçërisht ajo greke”.

Kongresi i Dytë i Manastirit, përpos rëndësisë historike dhe kulturore shqiptare ka edhe rëndësi ndërkombëtare, sepse në të morën pjesë edhe shumë përfaqësues të shtypit botëror: Korrespondenti i “Neue Freie Presse”, i “Rusko Slovo” dhe i ”Vardarit”, të cilët e informuan opinionin botëror, për kërkesat shqiptare kulturore, arsimore dhe politike. Gazeta “Neue Freie Presse”, më 22 mars(4 prill) 1910, në artikullin me titull ua solli lexuesve të vetë pikat më të rëndësishme të vendimeve të Kongresit të Dytë të Manastirit, e posaçërisht rëndësi të madhe i kushtoi diskutimit të delegatit të katundit Starovë, Hajdar Beut, i cili propozoi që Kongresit tu dërgonte një Përkujtesë Haxhi Villdan Efendisë, Ismail Haki Efendisë dhe Sheh-Ul-Islamit, duke kërkuar përgjigje në pyetjen: ‘A mund të shkruhet Kur’ani edhe me shkronja latine?”

Sipas gazetës në fjalë, përgatitjen dhe programin për Kongresin Shqiptar të radhës, në Janinë, duhej ta bënte Dervish Hima. Tubimi i planifikuar që të mbahej në Janinë, duhej të ishte më i madhi ndër kongreset shqiptare të mbajtura deri atëherë në Tokat Shqiptare. Për Kongresin e Dytë të Manastirit të dhëna të vlefshme ofroi edhe gazeta “Vardar” më 10 prill 1910, në artikullin: ”Kongresi Shqiptar”, i shkrua nga korrespondenti i saj më 4 prill 1910. Sipas kësaj gazete në Kongresin e Dytë të Manastirit kanë marrë pjesë 25 veta, prej të cilëve vetëm dy të krishterë. Kjo e dhënë fliste për shkallën e lartë të pjekurisë kombëtare të shqiptarëve myslimanë, të cilët, tashti, më mirë se kurrë dinin ta ndanin se çka i takonte fesë dhe çka çështjes kombëtare shqiptare. “Puna (në kongres) ka vazhduar normalisht dhe me qetësinë më të madhe(...). Disa nga propozimet pranoheshin me aklamacion” - shkruante korrespondenti i “Vardarit”, i pranishëm në kongres. Gazeta i solli edhe disa nga pikat më të rëndësishme të vendimeve të Kongresit, që kanë disa nuanca ndryshe nga ato që i kishte të njohura konsulli serb në Manastir: 1. Që, më 20 qershor (3 korrik) të këtij viti të thirrej një kongres gjithëshqiptar në Janinë, në të cilin përfundimisht do të caktohej programi i ardhshëm politik (...), si dhe njëherë e përgjithmonë të përfundohet me çështjen e shkollave dhe të alfabetit të shqipes. Do të vërtetohej programi i ardhshëm - për shkollat shqipe; 2. Kongresi e ka pranuar alfabetin latin për alfabet të gjuhës shqipe. Këtë (vendim) ka për ta plotëfuqizuar Kongresi i Janinës. Ky alfabet prej tashti ka për t’u përdorë në shkollat e tyre; 3. Ti dërgohej Valiut dhe deputeteve të tyre në Stamboll një kërkesë, që ta marrin në mbrojtje Kishën (Ortodokse) shqiptare; 4. Në Shkup të nxirrej një gazetë shqipe dhe të hapen shkollat kombëtare; 5. Që të kërkohej një sqarim nga Sheh-ul-Islamit (Ministrit për fenë Islame) së, shkrimi latin a është kundër sheriatit (kur’anit); 6. Që, një delegacion (shqiptar) ta përshëndet Sulltanin (me rastin e vizitës që Sulltan Mehmedi V Reshadi pritej ta bënte në Vilajetit të Kosovës e të Manastirit) dhe nga Ai të kërkonte amnisti në emër të shqiptarëve...duke pranuar që të rekrutohen në ushtrinë (perandorake osmane)”.

Në fund, gjithnjë në frymën albanofobe serbe, korrespondenti i gazetës “Vardar” e përmbylli informatën me një konstatim tepër ironik: “Është lëkundë kodra e ka lindur mi, e kurrgjë tjetër”?!?. Për Kongresin e Dytë të Manastirit kanë shkruar edhe gazetat e tjera serbe. Gazeta ”Pravda” e Beogradit, 6 prill 1910, shkroi se: “Kongresi shqiptar, i cili është mbajtur nën kryesinë(...) e Bedri Beut, mbas debatit të gjatë dhe të gjithanshëm mbi shkrimin e gjuhës shqipe dhe përhapjen e idesë kombëtare ndër shqiptarë, ka pruar këtë vendim i cili njëzëshëm është pranuar: 1. Që më 20 qershor në Janinë të thirrej Kongresi tjetër në të cilin duhej të marrin pjesë me shumë delegat se tash; 2. Që në Stamboll të krijohej një Këshill shqiptar të cilit duhej ti besohej ndërmjetësimi në mes të Qeverisë së Stambollit dhe shqiptarëve; 3. Që Ministrit të arsimit t’i dërgohej një memorandum, për nevojën e domosdoshme që shqiptaret ta përvetësojnë shkrimin popullor, i cili u përgjigjet cilësive fonetike dhe natyrës së gjuhës shqipe; 4. Që të merren masa për pengimin e propagandës, të cilën grekët po e përhapnin ndër shqiptarët ortodoks (në Jug)”

Për këtë ngjarje të rëndësishme për historinë politike dhe kulturore shqiptare shkroi edhe gazeta ”Le Progres de Solanique”, më 13 prill 1910, e cila kur bënte fjalë për rezultatet e kongresit, i përmendi disa vendime, dhe konstatoi se Kongresi është dashur të mbahej më 28 mars (10 prill)1910, por u bajt më herët, më 2 dhe 3 prill, dhe, ndërsa në vijim, informonte për gjendjen e shkollave në Vilajetet shqiptare, duke theksuar se: Nga Idadija e Manastirit kanë ikur 24, ndërsa nga ajo e Korçës 34 nxënëse dhe kanë shkuar në Gjimnazin e Selanikut për ta mësuar gjuhën shqipe.

Edhe shtypi shqiptar i kohës nuk e la prapa dorës Kongresin e Dytë të Manastirit. Gazeta “Bashkimi” informoi lexuesit e vetë për mbajtjen e Kongresit shqiptar më 2 dhe 3 prill 1910 dhe do të konstatojë se: Ndër vendimet më fatlume të kongreseve shqiptare, janë Vendimet e Kongresit të Dytë të Manastirit, sepse përfundimisht e vendosi alfabetin latinë për gjuhën shqipe. Për këtë epilog fatlum për kombin shqiptar pati rol të madh Vilajeti i Kosovës në përgjithësi, me Shkupin qendër administrative, politike, ekonomike, kulturore e arsimore shqiptare. Lëvizja shqiptare për alfabetin latin në Kosovë, me partizanët korife: Hasan Prishtinën, Nexhib Dragën, Bajram Currin, Salih Gjukën, Bedri Pejanin, Rrok Berishën, Rexhep Mitrovicën, Hysni Currin, Shyqyri Ramadan Begun e të tjerë, e barti peshën e luftës përfundimtare me xhonturqit shovinistë në fushë të arsimimit shqip, të shkrimit të shqipes me alfabetin latin dhe të ngritjes së ndërgjegjes kombëtare të individëve dhe të masave shqiptare. Roli i Kosovës për fitoren e alfabetit latin të “Bashkimit” për alfabet kombëtar shqiptar përfundimisht me Vendimet e Kongresit të Dytë të Manastirit, më 1910, është i rëndësisë historike të rolit të Kosovës në përvetësimin e Gjuhës shqipe të unifikuar dhe të legjitimuar në Kongresin e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe në Tiranë, më 1972.

Prishtinë, 13 Nëntor 2008

---