Nė 130 vjetorin e Lidhjes Shqiptare
tė Prizrenit Roli mobilizues i fesė nė
Lidhjen Shqiptare tė Prizrenit Shkruan: Prof.
Dr. Muhamet PIRRAKU Prishtinė, 10 qershor 2008 Historia e Lidhjes Shqiptare tė Prizrenit ėshtė shpalosur dhe ėshtė studiuar nga studiues tė huaj e shqiptarė.
Objektiviteti i historishkruesve tė saj ėshtė nė vartėsi dhe nė pėrputhshmėri
me qėndrimin antiislam dhe antishqiptar tė qarqeve
prej nga vinin studiuesit. Madje nė periudhėn e sundimit tė njėmendėsisė
komuniste u krijua njė klishe e paraqitjes me ndikim edhe sot, e veēanėrisht
u hesht, u neglizhua dhe u nėpėrkėmbė roli mobilizues i fesė Islame dhe i Myderriz
Ymer Prizrenit nė Lidhjen Shqiptare. Pėr
ta kuptuar mė drejtė problemin e
shtruar, duhet tė vėmė nė spikamė faktin historik se: Nxėnia (uniteti) fe-kombėsi nė periudhėn e Rilindjes Kombėtare dhe tė formimit tė shteteve nacionale kudo nė Evropė, ka qenė Njė dhe e pandashme, sikurse edhe nė tė gjitha luftėrat
nacionalēlirimtare. Ndaj, nga kjo nuk mund tė ishte i privuar as populli
shqiptar, veēanėrisht kur dihej se nė rrethana tė robėrisė nėn akėcilin
pushtues ballkanik ortodoks apo evropian katolik, pjesės absolute tė kombit
shqiptar i rrezikoheshin tė dyja, feja
dhe kombėsia. Dhe, kur tė kihet
parasysh fakti se shqiptarėt myslimanė
arrinin mbi katėr tė pestat e numrit tė pėrgjithshėm tė shqiptarėve, del
qartė se kombi shqiptar realisht
ishte komb mysliman, ndaj ėshtė
plotėsisht logjike pse forcėn mendore dhe ushtarake tė Lidhjes Shqiptare tė Prizrenit e pėrbėnin shqiptarėt myslimanė. Nga burimet e sigurta
dihet se nė themele tė Lidhjes
Shqiptare tė Prizrenit qėndron Komiteti i Prizrenit i ngritur
nga fundi i vitit 1877, nė krye me Myderriz
Ymer Prizrenin. Kėtė Organizatė
politiko-ushtarake shtypi i Evropės i fillimit tė vitit 1878, e kualifikoi si Lidhje tė
Rrezikshme Shqiptare. Pėr kėtė fakt fliste edhe konsulli i Greqisė nė
Shkodėr, Mavrommati, mė 18 shkurt 1878. Fitorja
ruso-ortodokse nė tė ashtuquajturėn Lufta Ruso-Turke
tė vitit 1876/77, do tė kurorėzohet
me Traktatin e Shėn-Stefanit tė 3 marsit 1878,
nė dobi tė interesave tė pansllavizmit..
Copėtimi ndėrkombėtar evropiano-rus i rreth dy tė
tretave tė Njėsisė etnokulturore e gjeopolitike tė Shqipėrisė pėr interesa tė
Serbisė, tė Malit tė Zi, tė Bullgarisė dhe tė Greqisė, pėrpos rrezikimit tė
qenies shqiptare tė banorėve rrezikonte qenin Islame tė shumicės absolute tė
kombit shqiptar, dhe kulturėn shqiptare tė proveniencės myslimane, e cila
realisht ishte faktori integrues historik i kombit shqiptar. Traktati i Kongresit tė Berlinit i pajtoi
interesat midis botės sė krishterė ortodoksisė e katoliko-protestante,
por ndau pėr Malin e Zi, Serbinė dhe Greqinė mbi njė tė tretėn e Njėsisė Etnokulturore e Gjeopolitike tė
Shqipėrisė, toka kėto kryesisht tė banuara me shqiptarė myslimanė. Pėr themelimin e kėtij
realiteti historik politik dhe ushtarak kombėtar shqiptar, kundėr vendimeve tė Traktatit tė Shėn-Stefanit, pati rol
vendimtar inteligjencia shqiptare islame; myderrizėt, mualimėt,
hoxhallarėt, shehlerėt e efendilerėt. Konsulli gjerman nė Vjenė, mė l prill
1878, i shkroi kancelarit Bismark se "Shqiptarėt janė shumė tė shqetėsuar
dhe se pritet ndonjė Kuvend i tyre i madh, i cili do tė kėrkojė autonomi dhe
pavarėsi nga Turqia" dhe i paralajmėronte se "sė shpejti do tė bėhet bashkimi i shqiptarėve". Konsulli
anglez Kirby Green
nė Shkodėr, mė 3 maj 1878, duke pasqyruar lėvizjen e rezistencės shqiptare nė
viset: Plavė - Guci - Beranė - Graniq, dhe nė shumė vise tė tjera tė Shqipėrisė
Veriore pėrballė Malit tė Zi sllav ortodoks, konstatonte: Lidhja
ka depėrtuar nė mes tė myslimanėve, duke i lidhur kolektivisht dhe individualisht pėr tė rezistuar deri nė
vdekje, tė gjitha pėrpjekjet, pa marrė parasysh a janė ato pėrpjekje tė
jashtme ose tė Portės, pėrpjekje kėto qė duan ta ndryshojnė gjendjen e
tanishme tė territorit tė tyre. Konsulli Green e informonte Londrėn se po realizohej pėrpjekja shqiptare pėr bashkimin e
organizimeve, tė lidhjeve krahinore, nė njė Lidhje Gjithėshqiptare kundėr zgjerimit tė Bullgarisė nė
tokat shqiptare. Dhe, derisa
konsulli vjenez nė Shkodėr, Lippich, mė 7 prill 1878, fliste pėr njė "Lėvizje popullore nė kuptimin e shquar tė
fjalės", mė 11 maj 1878, do tė informojė pėr zgjerimin e lėvizjes nė
vise tė Dibrės, tė Matit, tė Gjakovės, tė Pejės, tė Prizrenit, tė Gucisė, tė Beranės, tė Rozhajės, tė Bjellopoles dhe tė Sjenices -
"kundėr aneksimeve bullgare -
serbe - malazeze, tė stimuluara nė
Traktatin e Shėn - Stefanit". Nga
tė dhėnat del se Muderriz Ymer Prizreni
e hartoi Memorandumin e banorėve tė
Prizrenit, tė 12 majit 1878, drejtuar pėrfaqėsuesve diplomatikė tė Fuqive tė Mėdha nė Stamboll, ku midis
tė tjerash, thuhej: Jemi tė informuar me hidhėrim tė madh, nėpėrmjet
gazetave, se disa pjesė tė krahinės sonė tė cilat janė tė populluara me gegė,
do ti bashkohen Serbisė, Malit tė Zi ose do tė pėrfshihen nga ana e
Bullgarisė sė re. Serbet dhe bullgarėt, tė cilėt i
kanė okupuar disa kaza tė Vilajetit tonė i kanė dhunuar familjet tona, e kanė
cenuar nderin dhe pasurinė tonė. Faltoret dhe varrezat tona janė poshtėruar
dhe rrėnuar; varrezat e tė parėve tanė janė ēnjerėzuar... Ndėrgjegjėsimi i
lėvizjes politike e luftarake shqiptare do ta detyrojė pėrfaqėsuesin francez
nė Shkodėr ta informonte Parisin,
mė 17 qershor l878, se Lidhja, qė
formohej nga banorėt myslimanė tė Shqipėrisė sė Sipėrme kundėr ēdo lėshimi
ndaj Malit tė Zi, ėshtė sot njė fakt i kryer. Delegatėt nga tė gjitha rrethet
janė mbledhur nė Prizren dhe po krijojnė Komitetin Qendror.... Meqė tashti Perandoria Osmane, pėr ta ruajtur Stabollin, Boforin dhe Mesdheun ishte e detyruar ti plotėsonte
kėrkesat e Traktatit tė Kongresit tė
Berlinit nė dėm tė Njėsisė Etnokulturore
e Gjeopolitike tė Shqipėrisė, Forcat mendore e ushtarake tė Lidhjes Shqiptare, pra pjesa mė e
madhe myslimane, i dha botės mesazhe politike e luftarake se para interesit
jetėsor tė kombit shqiptar nuk njeh interes tjetėr. Kėtė qėndrim sublimonte qartė Fetfaja e Myderriz Ymer
Efendi Prizrenit, themeluesit dhe mbarėvajtėsit
jetėsor tė Lidhjes Shqiptare 1877-1887:
"Ēdo shqiptar asht i detyrueshėm
me luftue kundėr ushtrisė turke, mbasi Turkija don me ja lėshue tokėn shqiptare shkjaut".
E pathyeshme dhe dinjitoze
mbi kėtė kėrkesė do tė tregohet veēanėrisht pjesa mė e ditur nga radhėt e inteligjencies shqiptare islame. Tė
pėrmendim kėtu vetėm vigjilencėn dhe guximin patriotik tė Myderriz Salih Efendisė sė Ulqinit,
i cili duke u ngritur kundėr Fetfasė sė Shejh-Ul-Islamit, qė i lejonte Sulltanit tė
pėrdorte forcėn kundėr mbrojtėsve tė Ulqinit. Ai u thėrriti botėrisht myslimanėve se, sipas fesė
islame, nuk ishte mėkat por detyrė e shenjtė tė luftonin pėr mbrojtjen e
atdheut, qoftė edhe kundėr Sulltanit-Kalif. Mesazhin historik tė Fetfasė sė Myderriz Ymer Prizrenit e pėrjetėsoi
kėnga popullore pėr Ymer Efendi Prizrenin:
Kush ja jep Mbretit ni plum, ku midis tė
tjerash, thuhet: Efendi, na ēka me ba, /A ban turkut (myslimanit-M.P.) pushkė mi
ra?/ Myderrizi kish pas thanė:/ - Kur asht fjala pėr Vatan,/ Jo veē turkut e
ati tjetrit,/ Po ni plumb kush ja jep Mbretit,/ Ka
me shkue nė lula tė
xhenetit! Tė gjitha xhamitė, tė
gjitha medresetė, tė gjitha teqetė u kthyen nė vatėr tė veprimtarėve e tė
luftėtarėve tė Lidhjes Shqiptare tė
Prizrenit. Mesazhet
nga dy Fetfatė dhe kėnga e cituar, krahas plumbave qė iu dhanė misionarit tė Portės sė Lartė, Mmehmet Ali Pashė Maxharrit, nė Gjakovė, ua morėn nga duart adutin
kishave dhe diplomacive ruse, evropiane e ballkanike, tė cilat sa e sa herė
bėnė turrė, tinės e hapur, pėr ta kualifikuar Lidhjen Shqiptare si fundamentaliste
islame kundėr krishtere dhe si instrument tė Sulltanit pėr tė penguar planet ruso-evropiane
kundėr copėtimit tė Perandorisė Osmane
nė Ballkan. Kėtu duhet tė theksohet
fakti se nga truri politik e ushtarak tė Lidhjes
Shqiptare tė Prizrenit tė pėrkatėsisė fetare Islame, dolėn tė thuash tė
gjitha iniciativat dhe veprimet pėr ruajtjen e unitetit politik kombėtar
shqiptar tė elementeve me pėrkatėsi islame, ortodokse e katolike, si dhe
shumica e dėshmive politike dhe programatike relevante pėr unitetin politik
tė popullit shqiptar drejtuar Kongresit
tė Berlinit dhe qarqeve diplomatike
e publicistike ndėrkombėtare. Edhe nė Memorandumin
e Pashko Vasės, tė Komiteteve tė Arbėreshėve,
dhe tė mjediseve tė krishtera, ishte e pranishme dora e kokave shqiptare
islame nė Stamboll, nė Janinė, nė Shkodėr, nė Manastir, nė Shkup, nė Podgoricė e gjetkė. Rilindėsit nga lagjja ortodokse: De Rada - Dora DIstria-Vretoja-Kullurioti, si edhe
shtypi botėror, kryesisht u bėnė
jehonė vetėm opinioneve politike tė mendjeve tė shquara myslimane tė Lidhjes Shqiptare nė Atdhe. Elementi shqiptar
ortodoks dhe katolik i ndikuar nga propaganda kishtare e diplomatike
ballkanike e evropiane antiislame, nė tė gjitha
fazat e Lidhjes Shqiptare tė Prizrenit
qėndroi bukur indiferent. Pati edhe raste tė mbajtjes sė qėndrimit armiqėsor
pro autro-hungarez dhe proitalian
nė Veri, apo progrek nė Jug. Madje mund tė
konstatojmė se shumė ftohtė, deri nė dezertim nga qenia shqiptare dhe Programi i Lidhjes Shqiptare tė Prizrenit, vazhdonte tė mbetej elementi
shqiptar ortodoks nė viset e Toskėrisė ku pretendonte Greqia.
Asnjė prift ortodoksė nuk iu bashkua komiteteve tė Lidhjes Shqiptare, asnjė kishė ortodokse nuk i hapi dyert pėr
veprimtarėt e Lidhjes Shqiptare.
Kjo qartė pasqyrohej edhe nė raportin e Fornié-s, agjent konsullor i
Francės nė Artė, i cili, pas udhėtimit hetimor tė frymės politike e
kombėtare tė banorėve tė viseve tė Artės-Prevezės,
shkroi, mė 15 tetor 1879: "Nė tė
gjithė fushėn e Fanarit flitet mė shumė shqip sesa greqisht dhe, nė
pėrgjithėsi, fanariotėt konsiderohen shqiptarė tė
krishterė pak tė pėrzierė me elementin grek. Sidoqoftė, cilado qė tė jetė
raca (kombėsia) nė tė cilėn bėjnė pjesė, konstatova se, nė kundėrshtim me
thėniet e krerėve tė Lidhjes Shqiptare (myslimanė- M.P.),
ata kanė simpati vetėm pėr Greqinė". As priftėria dhe paria
katolike nė Gegėri nuk mori pjesė
nė komitetet e Lidhjes Shqiptare.
Ata ishin komprometuar para popullit shqiptar nė pėrgjithėsi me Kryengritjen e Mirditės tė vitit 1876,
tė nxitur nga Rusia, me ndihmė tė drejtpėrdrejtė tė
Malit tė Zi, tė Serbisė dhe tė Komiteteve
tė Garibaldit nė Itali. Nė komitetet e Lidhjes nė Prizren e Shkodėr pati edhe
pėrfaqėsues tė katolikėve, por jo nga qarqet intelektuale. Asnjė kishė
katolike nuk i hapi dyert pėr veprimtarėt e Lidhjes Shqiptare tė Prizrenit. Kundėr definimit qartė kombėtar shqiptar tė Lidhjes sė Prizrenit, pėrpos ndėrhyrjeve tė fshehta e tė hapėta
tė Portės sė Lartė dhe tė Malit tė
Zi, vepronin propagandat katolike austriake e italiane. Qysh mė l5 qershor
l878, nė kohėn kur Kuvendi Themelues i
Lidhjes po debatonte pėr aktet themelore programore dhe statusore tė Lidhjes Shqiptare tė Prizrenit, Kapedani i Mirditės, Prenk Bib Doda, nė krye tė 58 bajraktarėve katolikė, i shkroi Kongresit tė Berlinit njė telegram me
tė cilin kėrkonte sigurimin e autonomisė
ekzistuese, osmane, tė Mirditės, duke potencuar se "mirditasit si shqiptarė tė besimit katolik i kanė disa veēori,
tė cilat prore janė respektuar edhe se edhe nė tė ardhmen ato duhet tė
respektoheshin. Sipas shėnimeve tė
adjutantit tė Bismarkut,
"shumė nga delegatėt e kongresit
treguan interesim dhe kėrkuan qė
(telegrami i Dodės) tė lexohet. Posaēėrisht
pėr tė u interesuan austrohungarezėt dhe
italianėt. Edhe anglezėt dhe francezėt nuk qenė gjithaq tė painteresuar pėr tė." Mė l8 qershor l878, krerėt e popullsisė katolike tė Mirditės, tė Pukės, tė Kthellės,
tė Malėsisė sė Lezhės e tė Lurės, shkuan edhe mė larg, kėrkuan
nga Fuqitė e Mėdha qė Kongresi i Berlinit tė parashihte autonominė e viseve tė tyre nėn drejtimin e "kryetarit
tonė shumė tė dashur, tė natyrshėm dhe trashėgimtar, Prenkė
Bib Dodės".
Mirėpo, Kongresi i Berlinit aprovoi
autonominė tradicionale osmane, qė pėrputhej me kėrkesėn e kreut Bib Doda. Nė Protokollin 13 tė kongresit u saktėsua se: popullatat e Mirditės do tė vazhdojnė tė
gėzojnė privilegjet dhe imunitetet qė zotėrojnė ab antique. Tė shtyrė
nga propaganda austro-hungareze, katolikėt e viseve tė Gjakovės morėn pjesė masivisht nė mbrojtjen e misionarit tė Portės sė Lartė, Mehmet Ali Pashė Maxharrit, i cili kishte ardhur pėr tė pėrgatitur terrenin pėr
dorėzimin e Plavė-Gucisė Mali tė
Zi. Me forcat e Lidhjes Shqiptare
nė Gjakovė u pėrballė edhe famullitari i Zymit, Fra Pjetri me Tonin, birin e Prenk Gulisė, muselim
ky i Gjakovės pėr katolikėt. Njė burim thotė se nė mbrojtje tė Pashė Maxharrit:
Pėrveē krerėve tė pėrmendur dhe Hoshi i Nures morėn pjesė edhe nja 300 djem katolikė
tė Fanit tė Mirditės. Tė gjitha kėto u organizuan me njė strategji tė
pėrgatitur mė parė me qėllim tė pėrēahej Lidhja. Vėrtet, konsulli
francez A. Lé Ré nė Shkodėr, mė 6 tetor 1879, informonte Parisin se propaganda
vjeneze kishte arritur qė elementin katolik tė viseve tė Gjakovės ta mbante
larg Lidhjes Shqiptare tė Prizrenit.
Nė lidhje me kėtė element qėndronte konsulli vjenez Lippich, i cili i ftonte
shqiptarėt katolikė " tė kenė
durim", sepse "brenda disa
muajsh ata do tė ēliroheshin nga njė fuqi e huaj"!?! - pra nga Austro-Hungaria, tė cilėn shumica
absolute shqiptare myslimane e konsideronte okupatore tė padėshirueshme. Tė shtojmė edhe kėtė
fakt: Vjena, nė periudhėn e Lidhjes Shqiptare, Prizrenin e bėri qendėr tė propagandės
austro - hungareze krahas Shkodrės, nė dobi tė planeve pėr shtrirjen e Austro-Hungarisė nė tėrė Gegėrinė, aspiratė kjo e mirėpritur
nga shumica e shqiptarėve katolikė. Kjo propagandė nė Prizren do tė
mbėshtetet hapur nė tregtarin Balto Tarabullusi, i vendosur kėtu kohė mė parė. Ai e dinte
gjermanishten, ndaj ishte marrė pėr pėrkthyes
(dragoman) nė konsullatėn austro-hungareze. Meqė kryente detyrėn e
informatorit dhe tė spiunit nė dėm tė bashkimit shqiptar pa dallim feje, Komiteti Qendror i Lidhjes vendosi ta
likuidojė. Kėtė detyrė do ta realizojė Ramadan
Zaskoci, mė l2 gusht l880, duke e vrarė nė
shtėpi, sė bashku me gruan. Se elementi katolik nė Gegėri nuk ishte i vullnetit ti
bashkohej Lidhjes Shqiptare nė unitet
tė plotė me shumicėn shqiptare myslimane e hetoi qartė edhe bullgaro-serbi antishqiptar, Jovan Haxhi Vasileviq, i cili ka konstatuar
se: fillimisht "edhe vetė
shqiptarėt veriorė nuk e kuptuan njėsoj Lidhjen dhe detyrat e saj. Derisa
flitej pėr dorėzimin e Plavės dhe Gucisė Malit tė Zi", vende kėto me
shqiptarė myslimanė, "shqiptarėt e
krishterė (katolikė) nuk kanė dashur as tė lėkunden kundėr asaj". Do
ti bashkohen thirrjes sė Lidhjes
Shqiptare tė Prizrenit, krahas shqiptarėve myslimanė, vetėm sapo do tė rrezikohen tokat e banuara me katolikė nė Hot, Grudė etj. Faktor mobilizues, tashti, ishte feja e krishtere
katolike. Ndėrkaq, shqiptarėt ortodoksė nė Veri tė Vilajetit tė Shkodrės: kuqėt,
palabardhėt, pipėrit
etj., sipas Spiridon Gopēeviqit,
do tė bashkohen me Malin e Zi pa kundėrshtim kundėr Lidhjes. Faktor mobilizues nė kėtė
drejtim ishte feja e krishterė ortodokse. Dhe, sapo do tė largohet rreziku i
copėtimit tė Hotit e tė Grudės, nė thirrjen e Komitetit tė Lidhjes Shqiptare nė Shkodėr pėr mbrojtjen e Ulqinit do tė
pėrgjigjen vetėm burrėria shqiptare myslimane, kurse shqiptarėt katolikė do
tė tregohen tė pasigurtė, Prenk Bib Doda mė nuk do tė lėvizė
fare, ndėrkaq Malėsorėt thirrjes sė Lidhjes Shqiptare iu
pėrgjigjėn me diplomaci, e Kelmendėt
u tėrheqen plotėsisht nė guackėn
e tyre. Meqė pėrpjekjet
luftarake dhe diplomatike ruso-evropiane pėr
dekompozimin dhe grabitjen e tokave tė Perandorisė Osmane nė fakt ishte
aleancė e krishterė kundėr ardhmėrisė sė islamit nė botėn myslimane,
pėrkrahja e Lidhjes Shqiptare tė
Prizrenit pėr rezistencėn boshnjake kundėr okupimit Austro-Hungares tė Bosnjės dhe Hercegovinės
ishte nė fakt pėrpjekje shqiptare pėr ta ruajtur tėrėsinė e njėsisė kulturore
dhe gjeopolitike historike tė Shqipėrisė, aq mė parė pasi boshnjakėt nė
shqiptarėt, thėnė mė sė buti, shihnin vėllamėt besnikė. Mbėshtetja e
rezistencės boshnjake kundėr okupimit antiaustro-hungarez
realisht ishte Luftė e Lidhjes
Shqiptare pėr ti pritur sa mė larg pretenduesit serbė, malazias,
austro-hungarez dhe italianė qė synonin viset e Vilajetit tė Kosovės dhe tė Shkodrės. Kėrkesa e shumicės
absolute shqiptare pėr bashkimin e armėve me boshnjakėt, nė luftėn pėr
ekzistencė kombėtare e fetare, kishin mbėshtetjen e fortė nė tabanin historik
tė lidhjeve tė moēme shpirtėrore dhe luftarake midis shqiptarėve e
boshnjakėve. Ata i lidhte gjaku ilir,
jeta shtetėrore shekullore osmane e pėrbashkėt, feja islame, kujtesa
historike nga cikli i kėngėve tė kreshnikėve: Mujit
e Halilit, Tale Budalinės,
Gjergj Elez
Alisė e Arnaut Osmanit, traditat e
ngjashme kulturore, perceptimet psikologjike tė pėrafėrta, vlerat shpirtėrore
shumė identike, lidhjet martesore tė qėndrueshme, lidhjet etnike shqiptare
dhe tė gjakut, miqėsitė tradicionale, interesat ekonomike, ndjenja e sigurisė
sė njėrit pranė tjetrit, interesat gjeo-politik
shtetėror. Boshnjakėt pranoni kornizėn shtetėrore nė kuadėr tė Shqipėrisė, pranonin shtetėsinė shqiptare. Kėto Kėrkesa sublimonte
edhe Nenit 16 i Kararnames tė aprovuar nga Kuvendi Themelues i Lidhjes sė Prizrenit,
mė 17 qershor 1878, e cila kishte domethėnie tė madhe pėr interesat e
kombit shqiptar, veēanėrisht shikuar konstelacionin
e forcave tė implikuara nė Ēėshtjen Shqiptare aso kohe dhe mė vonė. Nė dokument, midis tė tjerash,
thuhej: "Nė pėrputhje me vendimin
e Lidhjes, me besėn e lidhur dhe me situatėn e pastajme, ne, pėrfaqėsuesit e
trimave tė pathyeshėm tė Gegėrisė, tė Toskėrisė dhe tė Bosnjės, tė cilėt qysh
kur u lindėn nuk njohėn tjetėr mjeshtėri pėrveē asaj tė armėve dhe tė cilėt
qenė gati ta derdhin gjakun pėr Perandorinė dhe atdheun, kemi zgjedhur pėr
kryeqytet tonė Prizrenin, dhe, pasi jemi bashkuar fatbardhėsisht, tani e
tutje nuk do tė lejojmė kurrė, qė ndonjė sundimtar tė na tiranizojė e shtypė
banorėt e atdheut tonė. Kėtė nuk do ta lejojmė nė asnjė mėnyrė, nė asnjė kohė
dhe pavarėsisht nga rrethanat...". Mbi kėtė platformė politike e
luftarake Kėshillit Qendror i Lidhjes
Shqiptare tė Prizrenit, mė 5 gusht l878, mori vendimin edhe pėr angazhimin e njė pjese tė forcave
luftarake pėrkrah forcave boshnjake". Kėtu duhet tė
konstatojmė edhe kėtė fakt: Shteti qė do tė lindte nga Lidhja e Prizrenit do tė sillte nė fuqi Ligjin qė garantonte diversitetin
kulturor e fetar shekullor, liritė individuale dhe kolektive, sigurinė e
jetės dhe tė mirėqenies dhe paprekshmėrinė e pronės dhe tė dinjitetit
njerėzor, barazinė midis myslimanėve dhe tė krishterėve. Ky ishte Sheriati. Vendimi i Lidhjes
Shqiptare tė Prizrenit pėr kthimin e Sheriatit
nė gjyqe ishte akt politik largvajtės qė kishte pėr qėllim anulimin e
ligjeve tė proveniencės politike evropiane tė krishtera antiislame,
tė Tanzimatit,
tė cilat krijuan rrėmujėn e panjohur nė Perandorinė
Osmane, tė cilat goditėn njėninė e Njėsisė
etnokulturore e gjeopolitike tė Shqipėrisė. Ato krijonin hapėsirė pėr
krijimin e oazave autonome tė rajoneve sipas pėrkatėsisė sė fesė, duke i
dhėnė pėrparėsi getoizimit tė mjediseve katolike e
ortodokse nė mjediset shqiptare ku myslimanėt ishin pakicė. Me Sheriatin ruhej uniteti i vendit dhe
ruhej harmonia konfesionale shqiptare e domosdoshme
pėr pėrballimin si unitet, tė
aspiratave separatiste tė elementeve tė krishtera jo shqiptare tė pėrkrahura
nga Rusia, Anglia, Austro-Hungaria,
Gjermania, Italia, Serbia, Bullgaria,
Mali i Zi, Greqia etj. Kombi
shqiptar dhe Shqipėria ishin nė luftė pėr ekzistencė, ndaj duhej
unitet mbi aspirata tė kombėsisė me prani tė diversitetit
fetar shekullor, duhej forcė dhe ndėrgjegje shtetformuese
kombėtare. Vėrtet, Lidhja
Shqiptare e Prizrenit e projektuar nga truri shqiptar mysliman, me
pėrpjekjen maksimale tė trurit dhe tė masave shqiptare myslimane u mbajt nė
jetė si Lidhje Kombėtare
Gjithėshqiptare dhe pėrfundimisht truri dhe gjaku shqiptar mysliman i Lidhjes Shqiptare tė Prizrenit u
pėrball pėrfundimisht me mizoritė e ushtrisė anadollake turke nė prill dhe nė
maj tė vitit 1881. Themeluesi dhe kryetari i parė dhe i vetmi i
Shqipėrisė Etnike, Myderriz Haxhķ Ymer Efendi Prizreni me bashkėveprimtarėt,
themelues tė Lidhjes Shqiptare tė
Prizrenit, kryesisht ulema, intelektualė dhe krerė tė dalluar, i treguan
botės dhe Portės sė Lartė se Shqipėria nuk ėshtė miraz i Perandorisė Osmane qė duhet ndarė
nga tė tjerėt, se ekziston kombi shqiptar i konsoliduar politikisht dhe
ushtarakisht, se tėrėsia e Shqipėrisė
nė shtrirjen e katėr vilajeteve osmane: Kosovė, Shkodėr, Manastir dhe Janinė, ėshtė amanet i shqiptarėve dhe jo i Sulltanit, i cili kishte kohė qė nė sytė e kombit shqiptar
pėrjetohej si sovran dhe halif i
padėshiruar dhe i dhunshėm. ---------------------------------------------------------- Fusnotat [1] Subjektet qė organizojnė simpoziumin e sivjetmė ishin organizues tė
simpoziumeve mė 1998 dhe mė 2003. Aso kohe nuk lejuan qė tė paraqitesha me
kumtesat: Myderris Ymer
Prizreni Ora e Lidhjes Shqiptare tė Prizrenit dhe Njėsia
etnokulturore dhe gjeopolitike e Shqipėrisė nė periudhėn e Lidhjes Shqiptare
tė Prizrenit. (Gjerėsisht
shih shėnimin nė veprėn: Myderris Ymer Prizreni -
Ora, zemra dhe shpirti i Lidhjes Shqiptare 1877-1887, Prishtinė, 2003,
10-11, Shėn. 9).Nė Simpoziumin e viti 2003, nuk u lejua as Mr. Ilaz Rexha,
kurse Prof. Dr. Skėnder Rizės iu
lajua qasja nė simpozium me njė temė periferike dhe me kusht tė mos dilte me
teza jashtė kornizės sė historiografisė pėr kohėn e krijimit tė Lidhjes Shqiptare tė Prizrenit. Ėshtė
fakt se Rexha,
Rizaj dhe
Pirraku,
qysh nė vitet e 70-ta kishin bėrė pėrpjekje pėr tė shpėrthyer nga kornizat stereotipe pėr historianė e Lidhjes Shqiptare tė Prizrenit. [1] Pėr rolin mobilizues e frenues tė fesė nė Lidhjen Shqiptare tė Prizrenit kam folur gjatė shtrirjes sė
lėndės nė mbarė librin: Myderris Ymer Prizreni - Ora, zemra dhe shpirti i Lidhjes
Shqiptare 1877-1887, Prishtinė, 2003, 518. [1] Shih gjerėsisht, Dr. Muhamet Pirraku, Pėr kauzėn shqiptare 1997-1999, Prishtinė, 2000. [1] Gjerėsisht, S
t e f a n a q P o l l o - S e l a m i
P u l a h a, Akte tė Rilindjes
Kombėtare Shqiptare l878 1912
(Memorandume, vendime, protesta, thirrje), Tiranė, 1978; M. P i r r a k u, Disa mendime rreth filleve tė Rililndjes Kombėtare Shqiptare, Ēėshtje tė Studimeve
albanologjike, II, Prishtinė, 1987, 129-146; M. P i r r
a k u, Kultura kombėtare Shqiptare deri nė Lidhjen e Prizrenit,
Prishtinė, 1989. [1] M u h a m e
t P i r r a
k u, Roli i fesė nė integrimin e kombit shqiptar, Dituria islame, nr. 100, Prishtinė, shkurt 1998, 54-56; Roli i
Islamit nė integrimin dhe ruajtjen e kombit shqiptar dhe tėrėsisė sė
Shqipėrisė Etnike, Hėna e re, nr.
43, Shkup, 1992, 18-19; Roli i islamit nė integrimin e Shqipėrisė Etnike dhe
tė kombit shqiptar, Feja, kultura dhe
tradita islame ndėr shqiptarėt (Simpozium ndėrkombėtar), Prishtinė, 1995. [1] Gjerėsisht, po aty; M. F r a s h ė r i, Lidhja e Priz.
dhe efektet diplomatike tė saj, Tiranė, 1938, 8; K. F r a s h ė r i, Lidhja Shqiptare e Prizrenit 1878-1881, Tiranė
1997; L i g o r M i l e, Shqipėria nė vitet e Lidhjes Shqiptare tė
Prizrenit (Dokumente arkivash franceze), I, (1878-1879), Tiranė, 1978; Ilijaz Rexha, Lidhja e Prizrenit nė dokumentet osmane (1878 1881), Prishtinė,
1978; S. Rizaj, Lidhja Shqiptare e Prizrenit (1877 1885), Prizren 1998; M. P i
r r a k u, Myderris Ymer Prizreni - Ora, zemra dhe shpirti i Lidhjes
Shqiptare 1877-1887, Prishtinė, 2003. [1] Prof. dr. Skender Rizaj, Dokumente angleze mbi Lidhjen Shqiptare
tė Prizrenit dhe fillimin e copėtimit tė Ballkanit (1877-1885), Libri I, Prishtinė,
1996, 42-46. [1] Shih, M. Pirraku, Pėr kauzėn shqiptare 1997-1999, Prishtinė, 2000, 66. [1] S ü l e j m a
n K ü l ē e, Osmanli tarihinde. Arnavutluk,
Izmir, 1944; T. Y i l m a z Ö z t u n
a, Türkiye tarihi, 12.cilt, Hayat kitaplari, Istanbul, 1967; S t
e f a n a q P o l l
o - S e l a m i P u l a h a, Akte tė Rilindjes Kombėtare Shqiptare l878
1912 (Memorandume, vendime, protesta,
thirrje), Tiranė, 1978; S h y q y r i
B a l l v o r a , Lufta e Lidhjes Shqiptare
pėr Mbrojtjen e tėrėsisė territoriale tė Shqipėrisė, Konferenca Shkencore e 100- vjetorit tė Lidhjes Shqiptare tė
Prizrenit, I, Prishtinė, 1981; S h k ė l z e n R a ē a, Marrėdhėniet shqiptaro-greke 1829-1881, Prishtinė, 1990, 177-258.
[1] J. B u x h o v i, Dervish Pasha vdekje po mbjell, Rilindja, Prishtinė, 8.VI. 1978, 5. [1] S. R i z a j, Lidhja Shqiptare e Prizrenit sipas dokumenteve
angleze, Konferenca Shkencore e 100-vjetorit
tė Lidhjes Shqiptare tė Prizrenit, I, Prishtinė 1981, 372; Dokumente
angleze mbi Lidhjen Shqiptare tė Prizrenit dhe fillimin e copėtimit tė
Ballkanit (1877-1885), I, 59. [1] S. R i z a j, Dokumente angleze mbi Lidhjen Shqiptare tė Prizrenit
dhe fillimin e copėtimit tė Ballkanit (1877-1885), I, 59. [1] Kėshtu e ka Kristo
Frashėri.
Nuk gjendet nė Fjalori i shqipes sė sotme, Tiranė, 2002. Ėshtė zgjerim i
fjalės greke stipės qė do
tė thotė ngurtėsim (Mikel Ndrecaj, Fjalor fjalėsh e shprehjesh tė huja, Prishtinė, 1986, 660). Pra, tė futura, tė
saktėsuara, nė Traktatin e Shėn
Stefanit. [1] K. F r a s h ė r i, Lidhja
Shqiptare e Prizrenit 1878-1881, Tiranė 1997, 75. [1] S. R i z a j, Dokumente angleze mbi Lidhjen Shqiptare tė Prizrenit
dhe fillimin e copėtimit tė Ballkanit (1877-1885), I, 62. [1] L i g o r M i l e, Shqipėria nė vitet e Lidhjes Shqiptare tė Prizrenit (Dokumente arkivash franceze), I, (1878-1879), Tiranė, 1978, 171; Gj. S h e h u, Aspekte tė diplomacisė frėnge, fq. 266. [1] Zani i Naltė,
Viti XII, nr. 1, Shkodėr, Nėntor 1937.
Shih mė gjerėsisht, S e l a m i P u l
a h a, Programi i Lidhjes Shqiptare tė Prizrenit pėr krijimin e provincės
autonome tė Shqipėrisė (qershor-nėntor 1878), Komnferenca Kombėtare e Studimeve pėr Lidhjen Shqiptare tė Prizrenit 1878-1881,
I, Tiranė, 1979. [1] J. H. V a s i l j e v i ę, Albanska
Liga, 74 -75. [1] Abas Ermenji,
Pėrkujtimi i Njėqind-vjetorit tė Lidhjes sė Prizrenit, Njiqind-vjetori
i Lidhjes sė Prizrenit 1878-1978, 59. [1] Kėngė popullore tė Rilindjes Kombėtare, Prishtinė, 1978, 161. [1] Gjerėsisht, Dr. J o v a n H a d
i - V a s i l j e v i ę, Arbanaka liga -
Arnautska kongra. Srpski narod u Turskom carstvu 1878-1882, Beograd,
1909; X h. B e l e g u, Lidhja e
Prizrenit e veprimet e sajė 1878-1881, Tiranė 1939; M. P i r r a k u, Myderris Ymer Prizreni - Ora, zemra dhe shpirti i Lidhjes
Shqiptare 1877-1887, Prishtinė, 2003. [1] Gjerėsisht, X h. B e l e g u, Lidhja e Prizrenit e veprimet e sajė 1878-1881, Tiranė 1939; S a m i R e p i s h t i, Problemi i Ulqinit nė faqet e fletores amerikane The New York Times (kumtesė nė dorėshkrim), Seminari IV Ndėrkombėtar Shkodra nė shekuj, Shkodėr 20-22 Nėntor 2000; S. Rizaj, Lidhja Shqiptare e Prizrenit (1877 1885), Prizren 1998; M u h a m e t P i r r a k u, Disa mendime rreth veprės historiografike e letrare tė Pashko Vasės, Fjala, nr. 22, Prishtinė, 15.XII. 1990, 8-9; M. P i r r a k u, Myderris Ymer Prizreni - Ora, zemra dhe shpirti i Lidhjes Shqiptare 1877-1887, Prishtinė, 2003. [1] L. M i l e, Shqipėria nė vitet e
Lidhjes Shqiptare tė Prizrenit, 314. [1] Nikoll Toma, Prengė Bib Doda
burrė shteti mirditas (kumtesė, dorėshkrim), Seminari i Katėrt Ndėrkombėtar: Shkodra nė
shekuj 2000, Shkodėr, 20-22 Nėntor 2000. [1] Gjerėsisht, X h. B e l e g u, Lidhja
e Prizrenit e veprimet e sajė 1878-1881, Tiranė 1939; S. Rizaj, Lidhja Shqiptare e Prizrenit (1877
1885), Prizren 1998; M. P i r r a k u, Myderris Ymer Prizreni -
Ora, zemra dhe shpirti i Lidhjes Shqiptare 1877-1887, Prishtinė, 2003. [1] Pėr propagandėn e Malit tė Zi nė Mirditė, nė dėm tė njėsisė
etnokulturore e politike tė Shqipėrisė, shih edhe Noel Malcolm, Kosova njė histori e
shkurtėr, Prishtinė, 1998, 226-227. [1] J. B u x h o v i, Lidhja e Prizrenit nėpėr dokumentet e Kongresit (8), Rilindja, Prishtinė, 2. VI. l978,7. [1] Po aty. [1] S. P o l l o - S. P u l a h a, Akte tė Rilindjes Kombėtare Shqiptare,
38. [1] L. M i l e, Shqipėria nė vitet e
Lidhjes Shqiptare tė Prizrenit, I, Tiranė, 1978, 211. [1] M. P i r r a k u, Myderris Ymer Prizreni - Ora, zemra dhe shpirti i Lidhjes
Shqiptare 1877-1887, Prishtinė, 2003, 117-130. [1] Jusuf Bajraktari, Gjakova me rrethinė
1878-1912, Prishtinė, 1998, 90. [1] L. M i l e, Shqipėria nė vitet e Lidhjes Shqiptare tė Prizrenit, 313. [1] Gjerėsisht, X h. B e l e g u, Lidhja
e Prizrenit e veprimet e sajė 1878-1881, Tiranė 1939; S. Rizaj, Lidhja Shqiptare e Prizrenit (1877
1885), Prizren 1998; M. P i r r a k u, Myderris Ymer Prizreni -
Ora, zemra dhe shpirti i Lidhjes Shqiptare 1877-1887, Prishtinė, 2003. [1] Ramadan Zaskoci, kėso kohe, ishte komandant i Ēetės sė Lidhjes pėr ruajtjen e
rendit nė Prizren. Shih mė gjerėsisht, Q. M a t a j, Ramadan Zaskoci, 51- 61. [1]
Korrespondenti i gazetės Glas crnogorca nga Shkodra, mė 11. IV. 1880 do tė konstatojė: "Kėtu po punohet tė ngritėn Hoti dhe
Gruda kundėr Malit tė Zi njėsoj si mė parė Plava e Gucia, meqė ėshtė dėgjuar
se Hoti dhe Gruda do t'i takojnė Malit tė Zi (Narodni glasnik, nr. 39, Temishvar,
30.III (11. IV). 1880, 2. (Gjerėsisht, Dr. J o v a
n H a d i - V a s i l j e v i ę, Arbanaka liga - Arnautska
kongra. Srpski narod u Turskom carstvu 1878-1882, Beograd, 1909; X h. B e l e g u, Lidhja e Prizrenit e veprimet e sajė
1878-1881, Tiranė 1939; L. M i l e, Shqipėria
nė vitet e Lidhjes Shqiptare tė Prizrenit, I, Tiranė, 1978S. Rizaj, Lidhja Shqiptare e Prizrenit (1877 1885),
Prizren 1998; M. P i r r a k u, Myderris Ymer Prizreni - Ora, zemra dhe shpirti i
Lidhjes Shqiptare 1877-1887, Prishtinė, 2003. [1] I. H. V a s i l j e v i ę, Albanska Liga, 88-89. [1] Haris Silajdię, Albanski nacionalni pokret u bosanskohrcegovačkoj
tampi, Sarajevo, 1995, 63. Tė shtojmė kėtu kėtė fakt:
Dervish Pasha kundėr Lidhjes Shqiptare pėrpos se kishte nė dispozicion tetėdhjetė batalione, solli me vete edhe
njė shumė tė madhe tė hollash[1]. Mirėpo, udhėheqėsit
shqiptarė(myslimanė-M.P.) janė dinjitozė dhe tė
pasur, tė cilėt nuk ėshtė e mundur tė blehen me
ari- shkruante Obzor ,
mė 25 nėntorit 1880. [1] Austro-Hungaria, ishte nė
aleancė tė fshehtė me Serbinė, nga fillimi i vitit 1877, pėr ndarjen e
sferave tė interesit pushtues nė arealin etnik, gjeopolitik e administrativ
tė Vilajetit tė Kosovės e tė Shkodrės
(Gjerėsisht, Z. V i e z z o l i, Shqipnija nė gjire tė diplomacies
(...), Leka, Bleni
I, nr. VIII-XII, Shkodėr, 1937. [1] Gjerėsisht, Lidhja e Prizrenit e
veprimet e sajė 1878-1881, Tiranė 1939; S. B r e s t o v c i, Kararnameja - Programi i parė i Lidhjes Shqiptare tė
Prizrenit, Gjurmime albanologjike, SSHH
VIII-l978, Prishtinė, 1979; Ushtria shqiptaro-boshnjake, Narodni glasnik, nr. 72, mė 18 (30). VIII.
1878; M. P i r r a k u, Myderris Ymer Prizreni - Ora, zemra dhe shpirti i
Lidhjes Shqiptare 1877-1887, Prishtinė, 2003. [1] S. B r e s t o v c i, Kararnameja - Programi i
parė i Lidhjes Shqiptare tė Prizrenit, Gjurmime
albanologjike, SSHH VIII-l978, Prishtinė, 1979, 201-202. [1] Lidhja e Prizrenit e veprimet e sajė, 43; Ushtria shqiptaro-boshnjake, Narodni glasnik, nr. 72, mė 18 (30). VIII. 1878, 2. [1] Shqipėrim i
Xh. B e l e g u t, Lidhja e Prizrenit e
veprimet, fq. 31; S a d u l l
a h B r e s t o v c i, Kararnameja - Programi i parė i Lidhjes Shqiptare tė
Prizrenit, Gjurmime albanologjike, SSHH
VIII-l978, Prishtinė, 1979; S a d u l l a h B r e s t o v c i, Lidhja Shqiptare e
Prizrenit dhe popullsia serbe e Kosovės, Konferenca
Kombėtare e Studimeve pėr Lidhjen Shqiptare tė Prizrenit,1878-1881, I,
Tiranė, 1979; S. B r e s t o v c i, Kararnameja - Programi i parė i Lidhjes Shqiptare tė
Prizrenit, Gjurmime albanologjike, SSHH
VIII-l978, Prishtinė, 1979, 200. [1] Sheriati ishte forca magjike qė mbajti e ruajti unitetin e shoqėrisė osmane kombėsish e feshė tė ndryshme pėr pesė shekuj. Depėrtimi i ideve tė Revolucionit Borgjez Francez dhe tė nacionalizmit evropian prishėn harmoninė nė shoqėrinė osmane (Gjerėsisht, Prof. dr. Musa Gashi, Tri teza rreth ēėshtjes nacionalizmi dhe besimi, Feja, kultura dhe tradita islame ndėr shqiptarėt. Simpozium ndėrkombėtar, Prishtinė, 1995, 97-105). |