Shpalim
historik ĒJANĖ
KOSOVARĖT PĖR GREKĖT (
Arkadė, ose Arktanė dhe Dardanė ) Shkruan: Aristidh
KOLA Kėto ditė (mars 1998) u bėmė
pėrsėri dėshmitarė tė egėrsisė sė forcave shtypėse serbe kundėr kosovarėve,
tė cilėt kėrkojnė tė drejtat themelore qė i takojnė ēdo populli. Tė drejtat
pėr liri dhe arsimim. Kosovarėt pėrbėjnė mbi 90 pėr qind tė popullsisė sė
Kosovės dhe nė periudhėn e pushtetit tė Titos, nė pėrgjithėsi gėzonin disa tė
drejta si shtetasit e tjerė jugosllavė. U qe dhėnė njė formė autonomie,
universitet nė gjuhėn shqipe, shkolla, etj. Pas vdekjes sė Titos, kosovarėt
njohėn shpėrthimin e nacionalizmit serbomadh, shprehės i tė cilit ishte
Sllobodan Millosheviēi. Ndoshta ėshtė e para herė kur njė udhėheqės komunist
u pėrpoq tu vinte popujve tė Jugosllavisė tė dy kėmbėt nė njė kėpucė,
domethėnė edhe fanatizmin nacionalist, edhe komunizmin e pastėr.
"Marshimi i madh" i Millosheviēit dhe ndjekėsve tė tij pėr njė
Jugosllavi serbe filloi pikėrisht nga Kosova dhe prej andej u pėrhap nė
shtetet e bashkuara tė Jugosllavisė sė vjetėr, tė cilat, siē ishte e
natyrshme, i kundėrshtuan kėto ide dhe, siē pritej, shpėrtheu lufta e
pėrgjakshme, e cila ēoi nė shpėrbėrjen e Federatės. Nga Kosova nisi
"marshimin" e tij Sllobodan Millosheviēi dhe, pėr mendimin tim, 1)
atje do tė mbyllet edhe kjo kryqėzatė e egėr. Serbėt kėmbėngulin tė provojnė
se Kosova ėshtė "djepi i popullit serb". Kėtė argument johistorik,
nė periudhėn e epshit grek pėr Serbinė (1991-94) e mbėshtetėn, pėr fat tė
keq, edhe shumė mjete tė informimit publik kėtu. Shkencėtarė
"seriozė" grekė, por edhe mjeranė tė shkallėve tė dyta, shumė jerarkė
dhe kryejerarkė fetarė, me kryesorin tė ndjerin Sebastiano, i cili kryesonte
propagandėn antishqiptare, u pėrpoqėn ta mbėshtetnin me forcė kėtė ide serbe.
Isha, ndoshta, i vetmi atė kohė kur shihja tė kryhej njė masakėr tragjike
kombėtare, nė emėr tė popullit grek dhe udhėheqjes sė tij politike. Jo se nuk
kishte grekė qė denonconin mbėshtetjen qė u jepej pa tė drejtė serbėve nė
luftėn e egėr tė ish-Jugosllavisė! Tė tillė pati disa, madje u shkruan edhe 4-5 libra prej tyre. Ndryshimi
ishte sepse unė kisha njohur: 1. Lidhjen mes propagandės filoserbe dhe
antishqiptare si dy anėt e sė njėjtės medalje. 2. Kisha dokumentuar publikisht se kur
dhe si kishte shtrirė grackėn e tij Millosheviēi nė tė gjithė udhėheqjen
politike dhe kishtare greke. 3. Kisha njohur relativizmin dhe
distancėn e vėrtetė tė problemit maqedonas. Maqedonia e Shkupit ishte i
vetmi shtet shumetnik nė tė cilin Millosheviēi nuk ndėrhyri asnjėherė, madje
ishte i pari shtet tė cilin e njohu menjėherė, me gjithė kundėrshtitė e
rekomandimet e Bashkimit Evropian. Natyrisht, Millosheviēi atėherė kur nuk ia
kishte mė nevojėn pėrkrahjes greke. Siē ishte e natyrshme, udhėheqja politike
greke u zgjua, por tanimė ishte disi vonė. Tė gjitha kėto ngjarje i pata
shėnuar dhe parashikuar nė librin tim Greqia nė grackėn e serbėve tė
Millosheviēit. Por ato kohė tė flisje kundėr serbėve, tė konsideronin kėtu
tė paktėn
tradhtar tė kombit! 4. Edhe pas atij denoncimi tė politikės
greke, e cila rezultoi e gabuar dhe katastrofike, propozova njė tjetėr
sjellje politike. Por nuk mė dėgjuan. Libri im, megjithatė pati njė
dėshtim tė parashikuar. Asnjė gazetė, asnjė gazetar nuk shkroi pėr tė. Ētė
shkruanin! Do tė ishte njėsoj sikur tė bėnin autogol nė portėn e tyre! mė
tha njė ditė me ironi njė miku im. Atė libėr, megjithatė ua kushtoj
politikanėve grekė. I drejtohet vėrtetė sė kaluarės politike, por besoj se i
takon edhe sė ardhmes sė Greqisė. Qė tė rikthehemi edhe njė herė
prapa nė kohė dhe nė lartėsitė e Kosovės, le tė hedhim njė vėshtrim nė tė
gjithė rajonin qė i takon Maqedonisė sė vjetėr, e cila banohej lashtė nga
Arkanėt, ose Arkadėt dhe Dardanėt. Profesori dhe akademiku M.Saqellariu e
vendos stanin (kėtu ka kuptimin vendbanimin, M.Q.) e Dardanėve brenda kufijve
etnikė tė shtetit tė sotėm grek, (Historia e kombit grek, vėll.I, faqe
368), por unė mendoj se zona pėrreth dy Prespave dhe liqenit tė Ohrit duhet
tė ketė qenė qendra e parė e vendosjes sė Dardanėve dhe jo mė nė jug. Pas njė katastrofe natyrore, siē
shėnojnė burime tė lashta, shumė Arkadė dhe mjaft Dardanė, tė cilėt banonin
nė zonat pėrreth liqeneve tė Prespės dhe Ohrit, u detyruan tė shpėrnguleshin
drejt Jugut, madje nga frika e njė pėrsėritjeje tė saj u shtynė edhe mė
poshtė, drejt qendrės sė Peloponezit. Tė ardhurit e rinj i dhanė zonės atje
emrin Arkadia. Njė tjetėr rrymė tė shpėrngulurish u drejtua pėr nga lindja.
Pėrshkuan krahinėn e Samotrakės dhe sandejmi u gjendėn nė Azinė e Vogėl. Kur
ndodhi kjo katastrofė? Askush nuk mund ta pėrcaktojė me siguri. Por siē
dihet, tė dy Prespat dhe liqeni i Ohrit lidhen nėntokė me njėri-tjetrin. Kjo
ėshtė pikėrisht shenja e dukshme e kėsaj katastrofe. Ndoshta gjeologjia mund
tė na e shpjegojė disi mė mirė se kur ka ndodhur kjo. Sipas mitologjisė greke, Arkadėt
konsiderohen si fisi mė i lashtė i pellazgėve. Po tė kemi parasysh faktin se
Troja e lashtė ka lulėzuar sė paku 3000 vite para Erės sė Re dhe se emėrtori
i saj ka qenė nipi i mitikut, Dardanit, atėherė mundemi tė kemi njė ide pėr
kohėn pėr tė cilėn flasim. Kjo do tė thotė se Dardanėt kanė mbėrritur nė
Azinė e Vogėl tė paktėn disa shekuj para kėtyre 3000 viteve, ndėrsa
katastrofa nė vendin e tyre duhet tė ketė ndodhur gjithashtu shumė kohė mė
pėrpara. Siē theksuam, stacioni i parė i tyre ka qenė Samotraka. Do tė
kalonin shekuj qė ata tė shtyheshin mė nė jug. Tė gjitha kėto natyrisht nuk e
ndriēojnė krejtėsisht problemin, por vendosin njė pėrfytyrim kohor tė
pėrafėrt. Nė zonėn e banuar nga Dardanėt dhe
Arktanėt ose Arkadėt ishte krijuar atėkohė qytetėrimi pellazgjik ballkanik,
falė kushteve tė veēanta klimaterike dhe pasurive nėntokėsore. Mijėra vite mė
parė, siē dihet, u zhvillua kultura Minoike, egjiptiane dhe shkrimi sumerik,
por duhet ditur se Dardanėt kishin pasur po atė kohė jo vetėm shkrimin e
tyre, por shkrimin linear. Kėto tė dhėna nuk janė rezultat i
fantazisė sime. I kanė zbuluar arkeologėt evropianė nė zonėn poshtė
Beogradit, ndėrsa grekėt i zbuluan nė vitin 1994 nė liqenin e Kastorias,
(Kosturit M.Q.) ku bashkė me njė vendbanim liqenor arkeologu Hurmuziadhis
solli nė dritė njė mbishkrim, i cili datohet rreth 5250 vjet para Erės sė Re
me shkronja tė veēanta. E zbuluan, por tė ndodhur nė qorrsokakun e fantazisė
shkencore indoevropiane, nuk e kuptuan se ēfarė zbuluan. Kėshtu, atė
qytetėrim, i shtrirė nga jugu i Beogradit dhe qė mbaron nė Halkidhiqi, e
emėrtuan
qytetėrim tė Vincės, sepse nė fshatin Vinca, nė jug tė Beogradit,
u gjetėn pėr herė tė parė tė dhėnat pėr atė qytetėrim. Veē fakte e gjetje pėr atė
qytetėrim dhe kėtė e dinė shkėlqyeshėm arkeologėt ka nė tė gjithė Epirin.
Kanė qenė tė njohura kėto edhe nė Shqipėri, sė paku nga shekulli i kaluar,
(shek. XIX M.Q.), por askush nuk mund ti zbėrthente. Njė i ditur i asaj
kohe ia tregoi disa nga mbishkrimet historianit dhe filologut gjerman Georg
von Hahn, i cili, kur botoi veprėn e tretė tė Albanesische Studien, nė
vitin 1854, nė qytetin Jena, shėnoi se kishte zbuluar shkrimin pellazgjik.
Por e gjithė teza e tij u kundėrshtua sepse me mbishkrimet e gjetura nuk mund
tė ndėrtohej alfabeti i plotė i asaj gjuhe. E vėrteta ishte se, me gjithė tė
dhėnat e pakta, Hahn arriti pėrfundime tė shkėlqyera, madje sendėrtoi njė
alfabet, tė cilin e emėrtoi shqiptar dhe e identifikoi me pellazgjishten. Arkeologėt kanė sjellė tanimė nė
dritė afėrsisht 200 simbole lineare, tė cilat mund tė jenė germa, pėrfshirė
patjetėr edhe numra. Kėto simbole u emėrtuan nga Harald Haarmann fillimi i
shkrimit linear, nga Winn para rruga e shkrimit horizontal dhe nga Masson
(1984) si parastadi i shkrimit linear. Interesante ėshtė se disa simbole
lineare tė alfabetit tė Hahn, janė tė njėjta me ato qė zbuluan arkeologėt nė
Vinca. Kėshtu i ka publikuar tė paktėn H.Haarmann nė veprėn e tij
Universalgeschichte Der Schrift. Mbishkrimin e Kastorias nuk e kam tė
njohur nga ndonjė punim shkencor tė derisotėm. Nė mitologjinė greke, e cila pėr
mua nuk ėshtė pėrrallė, por njė histori e kodifikuar, i mbiquajturi
udhėheqėsi i popullsisė dardane, Dardani, nuk mund tė jetė njė personazh i
rastėsishėm, por bir i Dia-s (Zeusit-M.Q.), dhe i Elektras, ose Elektrionit,
vėlla i Harmonisė, gruas sė Kadmit dhe tė Jassionas, emra kėta qė lidhen me
kultivimin e grurit, adhurimin e drithėrave e ⦠tė mistereve. Dardani,
pėrsėri sipas mitologjisė greke, ėshtė i pari evropian qė kaloi nė
kontinentin aziatik, e banoi dhe e shumoi atė vend, e bėhet udhėheqės dhe
ndėrtues i shumė qyteteve, popujve dhe etnive. Bash pėr kėtė ėshtė quajtur
edhe Poliarkis. Nipi i tij, Troa, do tė bėhet emėrvėnės i qytetit tė
famshėm tė Trojės dhe deri nė epokėn e Homerit mbretėrit e kėtij qyteti-mit
do tė quheshin edhe Dardanė. Sikundėr kam pėrmendur edhe nė librin tim
Arvanitėt dhe origjina e grekėve, botim i vitit 1983, trojanėt ishin edhe
ata njė fis pellazgjik dhe aspak tė huaj ndaj Akejve tė Heladės, sikundėr e
pėrshkruan kėtė fakt vetė Homeri dhe sikundėr e vėrtetojnė gėrmimet
arkeologjike. Kisha emėrtuar Luftėn e Trojės tė parėn luftė civile
ndėrpellazgjike. Ishte mė shumė njė luftė midis pellazgėve veriorė dhe
jugorė, pavarėsisht se pėrplasja ndodhi nė Azinė e Vogėl. Nė atė luftė Akejt
sunduan Trojėn, por ishin jo aq fitues. Pas shkatėrrimit tė qytetit vazhdoi
invadimi i atij vendi nga fise pellazgjike nga veriu dhe kėshtu nisi
shpėrbėrja dhe pastaj shuarja e regjimit akean. Gjurmėt e dardanėve mund tė hasen
sot qė nga Ballkani deri nė Indi dhe disa dijeni pėr kėtė tė vėrtetė
historike duhet tė kishte edhe Aleksandri i Madh i Maqedonisė, por tė dhėna me
peshė prej tij nuk jepen. Nė kulmin e lulėzimit tė Maqedonisė dardanėt kishin
rėnė disi nė pėrparimin e tyre. Por duke pasur parasysh lavdinė e dikurshme
stėrgjyshore, jo vetėm nuk e pėrkrahėn Aleksandrin e Madh nė fushatat e tij,
por ndjenin pėr maqedonasit nė pėrgjithėsi njė ndjenjė antipatie. Nė asnjė
rast nuk mund tė prisnim nga Aleksandri qė ai tė pohonte se kishte ndjekur
rrugėt e stėrlashta tė tyre drejt Azisė, madje se i njihte mirė ekspeditat e
Heraklive dhe Dionisėve drejt atyre vendeve. Unė, veēse, pas atyre
ekspeditave mitologjike tė Herakliut dhe Dionisit shoh vetėm Dardanėt dhe
Karetė. Nė librin tim Zeusi pellazgjik dhe mashtrimi indoevropian, qė pres
tė botohet sė shpejti nga shtėpia botuese Thamiris, kam theksuar se banorėt
e vendit qė mė pas do tė quhej Ballkan, kanė qenė djepi i qytetėrimit
botėror. Shkaku qė i bėri Dardanėt tė
shquhen aq tepėr me rolin e tyre nė Ballkan, por edhe pothuajse nė tė gjithė
Azinė, ishte jo vetėm kultivimi i grurit, por kryesisht pėrvetėsimi prej tyre
i teknikės sė nxjerrjes e shkrirjes sė metaleve, e cila u jepte mundėsinė tė
prodhonin mjete mbrojtėse e sulmuese dhe tė pushtonin ekonomikisht kėshtu
lehtėsisht Lindjen. Ky ndoshta do tė ishte cepi i fillit tė Arjanės, qė do tė
shėnonte nisjen e krijimit tė dhjetėra e dhjetėra gjuhėve tė gjalla edhe sot,
apo tė vdekura, tė cilat do tė fliteshin nga India e do pėrfundonin nė
Evropė. Pėr fat tė keq, shkencėtarėt evropianė, duke studiuar kėto fakte,
janė tė detyruar tė devijojnė nga e vėrteta historike pėr shkak tė tezės
fantaziste tė indoevropanizmit. Kjo tezė, duke lėvizur nga qorrsokaku nė
qorrsokak, krijon gjithmonė sensacione impresionante. Megjithatė,
indoevropanizmi nuk mund tė bindė edhe ata qė kanė mendimin tjetėr pėr kėtė
ēėshtje. Fama e Dardanėve dhe identifikimi i
tyre i lashtė me pėrdorimin e metaleve, mbetėn tė tillė derisa edhe popuj e
vise tė tjera e pėrvetėsuan kėtė teknikė. Nė periudhėn e ngjitjes sė
Maqedonisė sė Aleksandrit tė Madh, ata ishin nė kulmin e nxjerrjes sė metaleve,
ndonėse politikisht nuk bėnin pjesė nė lavdinė e pushtuesit tė ri. Shprehja
Tri krijesa tė menēura quhen dardanė, tregon se sa lartė vlerėsohej kjo
gjini njerėzore nė lashtėsi. Nė mitet e Maqedonisė, Trakės, Azisė sė Vogėl,
por edhe tė Atikės gjithmonė e mė shumė zejet e metaleve lidhen me dardanėt.
Nė mitet trojane, Erihthoni konsiderohet djalė i Dardanit, por edhe nė mitet
e Atikės Erihthoni, apo Erehtheos, lidhet me nxjerrjen dhe pėrpunimin e
metaleve. Ky ishte i pari qė krijoi yzengjitė metalike tė kalit, ose peshoren
e kalorėsit, siē quhej. Ai solli nė Athinė nga
Lavrio tė parėn copė prej argjendi dhe po i pari preu monedhat e argjendta. Ndėrsa popujt e tjerė tė Ballkanit
lėvizin kryesisht drejt jugut dhe perėndimit, dardanėt lėvizin nė pėrgjithėsi
drejt lindjes. Qė nga kohėt e lashta, banorėt e mbimaqedonisė nė lėvizjet e
tyre emigratore kanė pasur si stacion tė parė bregdetin perėndimor tė Azisė
sė Vogėl dhe bregdetin e Pontit tė Detit tė Zi. Azia e Vogėl nis e banohet
kėshtu, dalėngadalė, nga mbishtresa tė popujve pellazgjikė tė ardhur nga
Ballkanet. Jo vetėm dardanėt historikė, por edhe Frigėt, Karet, Lelejėt,
Kadmėt, si edhe Ionėt, Dorėt, Eolėt, madje deri vonė, nė kohėn e shtrirjes sė
Perandorisė Romake kėtu. Banorėt e sotėm, trashėgimtarė tė Dardanėve,
kosovarėt, edhe ata qė banojnė nė shtetin e Shkupit, (Maqedonisė M.Q.) si
stacion tė parė ndėr shekuj do tė kenė pėrsėri Azinė e Vogėl. Pak prej tyre
do tė preferojnė tė zbresin nė Greqinė e Jugut. Po tė vihen re me kujdes rrugėt
qė ndoqėn pėr emigrim dardanėt e lashtė dhe shqiptarėt e sotėm, do tė shohim
jo pa habi se ato janė tė njėjta
. Po tė rikthehemi edhe njė herė nė
fillim tė kėtyre faqeve, do tė kujtojmė se serbėt janė sllavė dhe kanė ardhur
nė kėto troje vetėm nė shekullin e 7-tė tė Erės sė Re, kėshtu qė nuk kanė tė
drejtė ta quajnė Kosovėn djepin e tyre. Dhe kėtu, nė Ballkan, ata gjetėn
shumė popuj tė lashtė, midis tyre edhe shqiptarėt, fatkeqėt malazezė,
natyrisht, tė cilėt, kushedi sesi, ardhacakėt lindorė manovruan pėr tu
quajtur edhe ata sllavė. Kėto tė vėrteta, tė cilat shumė
grekė tė sotėm i mohojnė, i patėn njohur shumė mirė politikanė grekė tė
shekullit tė kaluar, (shek.XIX-M.Q.) kur pohonin me zė tė lartė se serbėt nuk
kanė asnjė tė drejtė mbi Kosovėn sepse
ai rajon banohet nga shqiptarėt,
bashkėpatriotė pellazgjikė, stėrgjyshėrit tanė bashkėluftėtarė. ·
Shkėputur nga
libri:Aristidh Kola dhe shtypi shqiptar nga autori Prof. Arben Llalla. |