Ekskluzivisht për faqen Pashtriku.org

Në 14 vjetorin e Epopesë së lavdishme të UÇK-së, ekskluzivisht për faqen pashtriku.org - botojmë disa fragmente nga libri i ri (në punim) i shkrimtarit dhe publicistit Bedri Islami. Përmes këtij libri, edhe një herë, autori dëshmon për rrugën që ka bërë e gjithë familja e Komandantit të Përgjithshëm Legjendar, Adem Jashari, sakificat dhe flijimi i vetdijshëm për atdheun dhe kombin tonë. Shikuar nga syri i një njeriu që ka përjetuar lidhjet e afërta me familjen Jashari në perëndim, dhe njëkohsisht drejtues i Lëvizjes Popullore të Kosovës gjatë kohës së luftës (1998-1999), libri është ndërtuar mbi një strukturë të veçantë, në të cilin, Prekazi, Drenica, Kosova dhe gjithë trojet shqiptare, shkrihen në një ide të vetme sublime... Dëshirojmë që këtë libër (të plotë) ta kemi sa më shpejt në dorë, ashtu si e ka menduar dhe trajtuar autori, Bedri Islami.

( Moderatori i www.pashtriku.org, Sheradin Berisha - 01. 03. 2012 )

LEGJENDA E SAGËS

SË FAMILJES JASHARI

( Autor: Bedri Islami )

( Lavdia u takon atyre që flijohen për vizione të mëdha )

ADEM JASHARI - MITI, LEGJENDA DHE E VËRTETA

NË VEND TË PARATHËNIES

Të shkruash një libër për Familjen Jashari është ndër gjërat më të vështira. Për disa arsye, më e rëndësishmja nga të cilat është në përmasat e jashtëzakonshme të jetës së saj, në dimensionet që ka marrë ajo. Vetë jeta e tyre, e secilit dhe e të gjithëve së bashku, është më shumë se një vlerë, është bashkësi virtytesh, të cilat janë tashmë pjesë e jetës së përditshme të shqiptarëve, kudo që jetojnë. Prej shumë vitesh unë kam shkruar për Jetën e tyre. Duke filluar që nga shkrimi i parë, „A vdiq Adem Jashari“, në mesin e marsit 1998, pak ditë pas ngjarjes heroike, i cili, për hir të së vërtetës ishte shkrimi i parë publicistik për to, por kurrë nuk kam mundur të them si duhet atë që kam ndjerë në veten time. E kam pasur të vështirë, ndoshta do e kem gjithnjë, edhe në të ardhmen, sepse pak kush mund t' i rrokë, në të gjithë horizontet kah shtrihen, vlerat e përjetëshme të saj.

Edhe kjo që po paraqes sot, si pjesë e Triptikut „E gjitha në shqip“, është vetëm një sprovë tjetër, një afresë ndaj një dëshire të herëshme, e cila, besoj, nuk është vetëm tek unë.Dhe besoj se, si një sprovë, edhe do të vlerësohet. Sepse nuk është më shumë se kaq. Për të shkruar Librin e Jetës së Jasharëve duhet shumë më tepër.

Kurrë nuk më ka munguar dëshira, i jam afruar kësaj teme në të gjitha mundësitë që kam pasur, duke besuar se do të ketë një të ardhme tjetër.

Tashmë, disa nga Jasharët janë kthyer në të përjetshëm. Erërat rrëshqasin butësisht në fillimin e Kodrës ku janë vendosur, në secilën pranverë fryen jugu që vjen nga dheu amë, dhe pemët gjallërohen përsëri nga gjethet e blerta, lulëzojnë mollët dhe çelin lulet e qershive; atëherë të rënët patjetër kanë për ta rindjerë ringjalljen e pranverës. Të rënët tanë janë tashmë pjesë e truallit të Kosovës: Ky është edhe shkaku pse toka e Kosovës kurrësesi nuk mund të vdesë.

Ashtu si toka që nuk e di se çfarë është të vdesësh, ashtu edhe ata që mësuan se çfarë do të thotë të jesh i lirë pas një robërimi, do të dinë të kapen fort pas rrënjëve që jepen në emër të jetës. Përgjatë luftës njerëzit i mësuan mirë këto gjëra dhe do të kenë kurdoherë një arsye të fuqishme për t'i kujtuar. Të rënët janë prore pjesë e jetës sonë, ata do të jetojnë po aq gjatë sa do të jetojë edhe toka e Kosovës. Kjo do të thotë përjetsisht. Të rënët, që ndershmërisht çlodhen në dheun e butë të Kosovës, dhe nuk ka të rënë për liri që të çlodhet më ndershmërisht se nën truallin e saj, ata pa dyshim i përkasin sojit të të pavdekshmëve.

Kjo sprovë është një nderim për to.

* * *

Tri kulla të vendosura pranë njera tjetrës, rrethuar me një mur të ulët, të shfaqen sapo merr kthesën e parë drejt Prekazit të Poshtëm. Përmes një porte të madhe, e cila qëndron thuajse gjithnjë e hapur, hyn në oborrin e brendshëm të shtëpive, shtruar me gurë të bardhë. Mysafirët futen fillimisht në këtë rrethinë, shikojnë me vemendje gjithçka është rreth e rrotull, si të duan të gjejnë gjurmët e gjithë asaj që ka ndodhur, kërkojnë përmes gjurmëve që kanë lënë gurët shenjat e gjakut që është derdhur, pastaj fillimet e vijzimeve të reja të kalimit të njerëzve nga njëri cep në tjetrin, dhe ngjiten ngadalë nëpër shkallët që të çojnë në katin e dytë.

Është e pamundur të ngjitesh nëpër këto shkallë qetësisht, si nëpër shkallë të zakonshme, ashtu si është e pamundur që të mos mendosh për gjithë atë që ka ngjarë, jo vetëm në ngastrat e tri kullave, por në të gjithë lagjet që përbëjnë Prekazin e Poshtëm. Dashje pa dashje të ndjek e gjitha ajo që ke mësuar deri më tani për Jasharët, të duket sikur ndjen ende gjëmimet që kanë ndodhur, e megjithatë, je i qetë, ndjehesh mirë. Qetësinë dhe mirësinë, edhe pas kaq viteve, ta japin ata që ndodhen përballë kullave, në kodrën bri fshatit, të përjetshëm dhe njëkohsisht hijerëndë. Në fund të fundit e di se ndodhesh në një vatër ku të dhurojnë qetësi, ku megjithë rrëmetet e përgjakshme, asgjë nuk e ka tronditur jetën e përditshme, të zakonshme.

Ka edhe një hyrje tjetër, më të vogël, bri portës së madhe. Një derë e drujtë të fton të ngjitesh sipër, pa shkuar përmes oborrit të gurtë, drejt për së drejti në dhomën e miqve. Por ngado që t'i biesh, qoftë nga porta e madhe, apo nga dera e drujtë, do të ndjehesh njëlloj i qetë, i mirëpritur dhe mrekullisht edhe më i mirë. Sepse këto kulla kanë edhe çudinë e fisnikërimit të njerëzve.

Nuk ka qenë gjithnjë kështu. Në mesin e qershorit të vitit 1999, kur isha për herë të parë në Prekazin e Poshtëm, mik tek Jasharët, kullat ishin të shembura dhe të djegura, trenët e kulmeve kishin rënë përmbys mbi vatrën ku ngrohej shpirti, vende - vende të dukej sikur ende tymrat mbulonin çdo gjë që ishte përreth, nëpër oborr kishte ende gezhonja fishekësh dhe mbetje të plasjeve të bombardimeve, ujët rridhte nëpër ngastrat e vogla dhe çdo gjë ishte e pazakontë. Atëherë ishte e zakonshme të shkilte këmba mbi coprat e luftës, ashtu si ishte ende e zakonshme që nëpër gjumë të të shfaqeshin lemeritë që sapo kishin shkuar.

Mirëpo, këto ishin gërmadha jo të çdo lloji, por me një fat të çuditshëm. Po të gërmoje poshtë tyre do të gjeje gjëra të pazakonta, fillimisht nën muranën e gurëve dhe të trarëve do të gjendej automatiku i Ademit, pastaj, pas luftës, një ditë fund qershori 1999, në gërmadhat e shtëpive të bombarduara do të gjendej automatiku i Hamzës, diku më tej armë të tjera, ende me tytat e nxira nga lufta.

Edhe kjo nuk kishte qenë pamja e tyre, këtë e kishin bërë vrasësit serbë, me gjithë makinerinë e tyre të furishme, të përgjakshme dhe të llahtarshme. Gjurmët e luftës, që ishin krejtësisht të pambuluara, të shfaqeshin befasisht në çdo cep,disa prej të cilave i sheh edhe sot në kullën e parë muze, por nuk ishte vetëm kjo. Kur po i afrohesha kullave të gurta, rrafshuar deri në themelin e tyre, përmbushur nga bloza dhe tmerri i luftës, përmes rrënonjave dhe gurëzimit të gjithkahshëm,kishin filluar të mbinin fijet e parit. Si të kishte rilindur jeta.

Në ditët e para, fundqershori 1999, Jasharët kishin zënë vend në një banesë të vogël në fundin e oborrit, ku në një dhomë të madhe, shtruar përkohësisht me qilima, prisnin njerëzit që vinin për të ju uruar rikthimin.

Me djemtë, Muratin, Lulzimin dhe Bekimin, kishim udhëtuar sëbashku nga Gjermania deri në portin e Barit, në Itali. Pastaj, sëbashku me Rifat Jasharin, kaluam të parët detin, me një traget të shpejtë, ndërsa djemtë do të vinin të nesërmen. Arritëm disi vonë në Durrës, udhëtuam nëpër muzgun e asaj dite qershori dhe bujtëm tek Shaban Sinani. Shabani kishte asaj kohe, nuk e di tani, një banesë të vogël, dy dhomëshe, aty gjetëm edhe Beqir Beqën, mikun tim gazetar, të zotët e shtëpisë, tepër bujarisht, si edhe hera të tjera, na bënë konak, por më përpara lëvizën të gjitha mundësitë për të përgatitur pritjen e Jasharëve, të nesermen, në portën e Durrësit. Ishte vonë, megjithatë përmes drejtorit të përgjithshëm të RTSH, Eduard Mazi, ndër më të merituarit në mbështetjen e UÇK-së, u bë gjithçka gati për ditën e nesërme. Aty u ndava me Rifat Jasharin, unë udhëtova për në Kosovë që në pikun e mëngjezit, së bashku me Beqirin, pasi më duhej të isha në Mbledhjen e Përgjithshme të LPK-së, që zhvillohej asaj dite në Prizren.

Të pasnesërmen, së bashku me Hashim Thaçin, në zyrën e vogël asaj kohe të Sami Lushtakut, pritëm ardhjen e Jasharëve, pastaj, kur nuk po mund të rrinim më në pritje, morëm rrugën drejt Prizrenit, për t'u rikthyer përsëri në Skenderaj, në një apartament të zakonshëm, ku për një ditë a dy, kishin zënë vend Jasharët.

Aty unë takova për herë të parë Besartën. E shikoja i habitur dhe nuk më besohej se ajo vajzë ishte vetëm 12 vjeçare, që kishte kaluar përmes ferrit të luftës dhe përgjakimit të tmerrshëm, dhe ishte përsëri aty, tepër e brishtë, njerëzore. Varur paksa në krahun e vëllait të saj, Bekimit, me shikimin e çiltër, përmes të cilit mund të shikoje se si kishin trashëguar brezat mirësinë dhe qëndresën.

Kur mirësia dhe qëndresa vëreheshin tek ajo vajzë, mund të them ende fëmijë, çfarë do të kishte qenë me prindërit dhe të afërmit e saj...

Përpiqesha ta merrja me mend, por nuk mundja. Megjithëse mendoja se i kisha njohur mirë Jasharët, ajo vajzë e vogël, që rrinte e heshtur në dhomën e miqve, krejtësisht e qetë, dhe që herë pas here fliste diçka me zërin e saj që i gurgullonte, më thonte se nuk kisha njohur veçse shumë pak. Edhe sot, pas kaq shumë viteve, ende më tingëllojnë zërat e të mbijetuarve në Kosovë, të cilët, stoikë deri në skaj, të qetë deri në mbijetesë, kishin kaluar përmes provës së zjarrit dhe shpirti nuk u ishte djegur.

Ndaj edhe Sprovën time vendosa ta filloj me vegimin e kësaj vajze, atëbotë 11 vjeçare. Gjithçka ishte e frikëshme rreth saj, por vajza e vogël nuk kishte frikë.

Kishte tri ditë dhe dy netë që shtëpitë e Familjes, dhe të gjithë lagjes përreth, bombardoheshin pa pushim. Rrënojat e kullave ishin shpërndarë aty këtu dhe përmes tyre ngriheshin flakët e zjarrit. Njëra prej tyre ishte çarë në dysh, në tjetrën ishte hapur një vrimë e madhe, më shumë se dy metra, ndërsa nga ajo që ishte krejt në skaj, kishte filluar të shembej çatia e gjithë. Tjegullat e kuqe ishin stërpikur nga gjaku dhe gurët e themeleve ishin shndërruar në të bronxtë. Kishte pasur vetëm një heshtje të vogël në mbarimin e ditës së parë dhe fillimin e natës, pastaj asgjë nuk kishte heshtur më. Vajza e vogël, e brishtë në trup dhe që nuk kishte ende të 11 vitet, ishte strukur nën maxhen e shtëpisë, nuk kishte asnjë lloj frike në sytë e saj, priste deri në fund të dëgjonte ndonjërin nga njerëzit e shtëpisë, në se po vazhdonte të këndonte,ose atë këngën e Çerçiz Topullit, ose të Zhujë Selmanit apo „Në Dardani bjen një tupan“ dhe kur , pas heshtjes disi të gjatë, nuk dëgjoi asgjë, diçka i lëvizi në kraharorin e saj. Në tri ditë e dy netë ajo kishte parë më shumë se sa shohin burrat shekullarë në një jetë të tërë, dhe tani dëgjonte trarët e shtëpisë kah rrëzoheshin gjysmë të djegur ose zhurmën e mureve kah binin njëri pas tjetrit.

Mbylli sytë dhe deshi të kujtonte të gjithë atë që kishte ngjarë, por nuk mundi, e kishte të vështirë, ndoshta nuk ishte as çasti i duhur, megjithatë bëri edhe një përpjekje të fundit dhe iu duk se gjithëçka, në një moment të vetëm, kaloi përbri saj, vizion që nuk mund të kapej, diçka fluide, e dhimbshme deri në skajin ku është e vështirë të mbajë edhe një njeri prej guri. Megjithatë, ajo po mbahej, kishte në të gjithë qënien e saj një shtjellim të vrullshëm ndjenjash, të cilat, ashtu si ishte, nën maxhen e shtëpisë, ku po priste, ose të fillonin këngët ose të rifillonte lufta ,“vetëm të jetë njëra prej tyre“ mendoi, nuk dinte me se t'i bënte bashkë. Të fundmin nga njerëzit e saj kishte parë Kushtrimin, ai ishte vetëm 2 vite më i madh se ajo, djali i mixhës së saj, e kishte parë tek vraponte përmes oborrit të shtëpisë me një automatik në dorë, dhe i ishte dukur, se pikërisht në mesin e dy shtëpive, ishte vrarë edhe ai.

Heshtja që po vinte po i rëndonte përherë e më tepër. Në më shumë se 60 orët e fundit çastet e heshtjes kishin qenë të pakta, krejt të pakta, kishte patur momente kur edhe i kishin dëshëruar ato çaste, sepse kishte qenë e pamundur të përballoje gjithë zhurmën rrokopujëse të tankeve, bombave, granatave, mitralozëve, pastaj ushtimat që vinin nga qielli, tymin e flakët, krismat, të gjithëkundshme, të paprashme.Kishte qenë tepër e vështirë të përballoje tërë furinë e asaj zhurme që mund të çmendte këdo, veç atyre që ishin brenda tri shtëpive të Familjes dhe njerëzve të lagjes së tyre.

Tashmë, kur po fillonte të binte heshtja, në fundin e paradites së ditës së tretë, ajo nuk e donte më këtë. Priste të ndodhte diçka, të rifillonin krismat, kjo do të ishte një shenjë jete, ose të rifillonte kënga, edhe kjo do të ishte shenjë jete, sepse burrat , aq kohë sa kishin luftuar, po aq kohë edhe kishin kënduar; e nëse ndodhte kështu, kjo do të thonte se nuk kishte mbetur krejt e vetme, nën atë muranë të jashtëzakonshme. Mirëpo asgjë nuk po ndodhte. Megjithëse ishin vetëm disa minuta, asaj iu dukën sikur kishte një jetë, dhe nuk e donte këtë.

Pastaj doli nga vendi ku kishte qenë e mbrojtur, doli ngadalë, e brishtë nën atë vorbull shkatërrimi dhe përgjakje, mbi flokët e saj kishte rënë pluhuri i luftës, sytë i kishte ende të skuqur nga tymrat dhe gazi lotsjellës, shikoi rreth vetes dhe dalloi trupat pranë saj. Një këtu, një aty. Iu kujtua çasti tragjik, kur një bombë e madhe i kishte rënë bodrumit dhe e kishte ndarë atë përgjysmë, duke e shkatërruar krejtësisht. Aty ishin vrarë disa nga pjesëtarët e familjes së saj. Kishte qenë një shpërthim i jashtëzakonshëm, fuqia e tij e kishte hedhur gjyshen e saj të mirë nga vendi ku ishin, në një dhomë tjetër, sepse ishin shkatërruar edhe muret që ndanin vendin ku ishin strehuar me dhomat e tjera përdhese.Iu kujtua se sa ishte lufta, e kishte dëgjuar zërin e babait të saj, por atë nuk e shihte, pastaj iu duk sikur përsëri nëpër shkallët e shtëpive dëgjoheshin hapat e gjyshit të saj fisnik dhe të mixhës.

Bëri me kujdes para. Ndjehej era e barotit dhe e pushkëve përzier me erën e zjarrit. Vajza e vogël iu afrua trupit të parë, që kishte më pranë vetes, e preku lehtë me dorë, pastaj i preku flokët, faqet, e tundi pak shpatullash, i mori kokën në duart e saj të vogla, i foli në emër dhe priti se mos do të kishte përgjigje. I thërriste përsëri në emër, por përgjigje nuk kishte. Atëherë ia ulte kokën ngadalë, përpiqej të gjente një vend të sheshtë për pushimin e tyre, afrohej tek tjetri dhe përsëri e prekte lehtas me dorë, i fliste përsëri në emër, priste një përgjigje të shkurtër, një shenjë jete, por përgjigje nuk kishte. Pastaj iu afrua nënës së saj, mendoi se aty do të kishte një përgjigje, cilado qoftë ajo, por edhe aty, mjerisht, nuk kishte asnjë.

Përmes pluhurit dalloi dy vajzat që ishin pranë njera tjetrës, Hidajeten, vajza e mixhës së saj të madh, dhe bri saj, Fatimen, motrën e saj më të vogël. Deshi t'u fliste, ishin gjaku i saj, por pastaj iu kujtua se nga granatimet ata ishin plagosur rëndë. Të dyja ishin mbështetur pas trupit të saj dhe ajo, dëgjonte eshtrat e tyre kah kërcisnin, sepse ishin thyer nga granatat dhe coprat e tavanit e të murit që kishin rënë mbi trupat e tyre. Kishin kërkuar ujë, dhe ajo ishte nisur, ashtu përmes të rënëve, për të gjetur qoftë edhe një pikë ujë, por kur ishte kthyer, ata, të dyja , nuk jetonin më. Ishin mbështetur tek njëra tjetra dhe kishin heshtur. Sidoqoftë ajo u foli edhe një herë, priti me ankth një përgjigje, por përgjigje nuk kishte.

U foli të gjithëve me emër, njëri pas tjetrit, njëzet herë me rradhë, njëzet herë priti prej të gjithëve një përgjigje, por heshtje, pastaj, kur nuk po e dinte se çfarë mund të bënte më tej, u fut nën maxhen e shtëpisë, duke menduar se kështu mund të strehohej disi. Ishte fundi i paradites së shtatë marsit 1998. Kishte tri ditë e dy netë që luftohej dhe vajza ishte e lodhur. Megjithatë nuk i mbylleshin sytë dhe as që e kishte bërë në mendje të dremiste. Gjithçka përreth ishte përskuqur ose djegur e zhuritur. Erërat e atij fillim marsi ishin tej e për tej të mbushura me erën e veçantë të barotit, dhe duke lëvizur drejt fillimit të bjeshkëve, dukej sikur merrnin me vete pjesët e luftës.

Vajza e vogël nuk dallonte thuajse asgjë më, kur befas, krejt befas, ajo dëgjoi zhurmën e krismave të plumbave që përplaseshin nëpër gurët e shtëpisë, rafalle të një pas njëshme, një tym i dendur pastaj mbuloi gjithçka dhe ajo e diti mirëfilli se nuk ishin njerëzit e saj që po qëllonin. Sepse ata nuk mund të qëllonin kurrë mbi themelet e tyre. Askush nga Fisi i tyre nuk e kishte bërë këtë dhe vajza e vogël kishte kohë, shumë kohë që e kishte mësuar këtë. Ajo priti se çfarë mund të ndodhte. Nuk ndjente asnjë lloj frike, nuk kishte të dridhura dhe as që kishte kohë të mendohej se çfarë mund të ndodhte. Sido që të ishte, asgjë nuk do të mund të ishte më e rëndë se sa ajo që kishte ndodhur.

Pastaj dëgjoi hapa dhe zëra të çartur në një gjuhë të huaj që nuk e kishte mësuar kurrë. U dëgjuan edhe zhurmat e plasjeve të bombave të dorës dhe ajo e njohu mirë zhurmën e tyre. Kishte shumë kohë që ishte mësuar të dallonte tingëllimën e armëve të ndryshme. Ndoshta ishte rritur përmes tyre. Kur i kishte dëgjuar për herë të parë të përplaseshin mbi gurët e kullave të tyre, përsëri nga këto njerëz që po ecnin si të çartur përmes gërmadhave, nuk kishte qenë më shumë se 4 vjeçe, pra kishte kaluar fëmijërinë përmes tyre. Të çarturit futeshin brenda nëpër rrënonjat e dhomave dhe qëllonin, pastaj dikujt prej tyre i shkuan sytë nën koritën e betonit, aty ku ishte strehuar vajza e vogël, në sytë e së cilës nuk dukej kurrë farë frike. Ishte mbuluar nga pluhuri, tymrat dhe u përpoq të mos lëvizte, por të çarturit i diktuan frymëmarrjen dhe e kuptuan se ishte gjallë. Ishte e vetmja që kishte mbijetuar dhe kur doli në oborrin mes shtëpive, aty ku ende preheshin trupat e luftëtarëve, ajo ndjeu edhe një herë dëshirën të fliste me to.

Të çarturit e nxorën në oborr dhe e ndaluan pranë shkallëve, ku ishte shtrirë mixha i saj i vogël. Dukej sikur kishte rënë të pushonte, do të kujtonte ajo më vonë, por asaj dite, çartërisht, njëri nga të çarturit e pyeti, në se ai që ishte aty, pranë shkallëve, ishte mixha i saj. Ajo e dinte se mixha ishte vrarë, e kishte parë çastin kur kishte ndodhur gjithëçka, por të të çarturit nuk ishin të sigurtë. Mixha i saj, pak ditë më parë, e kishte shkurtuar mjekrën dhe të çarturit ishin të pasigurtë në njohjen e tij. E pyetën edhe një herë, dhe vajza e vogël, krejt qetësisht, sikur deri atëherë të mos kishte ndodhur asgjë, iu përgjegj se „Ky nuk është mixha im, është një dajë prej Llaushës“. Nuk donte të pranonte vdekjen apo kishte diçka krejt tjetër? Që ishte vrarë, ajo e dinte, që një njeri si mixha i saj nuk mund të vdiste, edhe këtë e dinte.

Pastaj një nga të çarturit e pyeti për emërin, por ajo përsëri nuk foli.

Vetëm ndjeu dëshirën t'u thonte me të gjithë fuqinë e shpirtit të saj, t'u thonte se ajo quhej Besarta Jashari, se ishte e bija e Hamzë Jasharit, se ishte mbesa e Shaban Jasharit, se për mixhë kishte balin Adem Jashari.

Policët serbë, krejtësisht të çartur, ndërsa shpejtonin të hiqnin të vrarët e tyre, vajzën e vogël e sollën rreth e rrotull shtëpive. E dërguan tek një veturë e bardhë dhe deshën t'i jepnin një injeksion apo diçka tjetër. Vetëm atëherë ato dëgjuan britmën e saj, nuk donte kurrëfarë gjëje prej tyre, donte vetëm të ishte larg, sa më larg.

Shtëpitë dhe kullat vazhdonin të digjeshin. Trarët vazhdonin të përthyheshin njëri pas tjetrit. Gurët po bëheshin gjithnjë e më tej të bronxtë. Gjithçka ishte bërë tashmë e lemerishme rreth saj, por Besarta vazhdonte të shikonte kullat që digjeshin, që po ktheheshin dalngadalë në një muranë të zjarrtë.

15 muaj më vonë, kur e kam takuar për herë të parë Besartën, krejt natyrshëm, e kam pyetur në se kishte pasur frikë, e kam pyetur sepse e përfytyroja llahtarinë përmes së cilës mund të kishte kaluar, kur pranë saj ishin të pajetë njerëzit më të dashur, babai e nëna, motra e vëllezërit, gjyshi e gjyshja, bali Adem e nuset e shtëpisë, kusherinjtë e parë dhe të tjerët nga Fisi i tyre.

Besarta më pat thënë atëherë se, “sa këndonte bali Adem, kurrëfarë frike nuk kam pasur“. Më tha ashtu dhe unë e besova menjëherë.

Ishte 7 marsi i vitit 1998. Është momenti kur fillon e ngjizet legjenda, miti dhe e vërteta e tyre.

Dëbornat kishin filluar të shkriheshin, ditët tashmë nuk do të kishin kuptimin e tyre të zakonshëm. Mbi Prekazin e Poshtëm nuk do të kishte heshtje më, ajo që kishte ndodhur do të ishte tepër e përkohëshme, aq e përkohëshme, sa që askush nuk do e kishte marrë me mend. E gjitha kjo kishte pasur një fillesë, një fillesë të herëshme, dhe një tjetër tepër ngjat. Për të ditur gjithçka që kishte ngjarë, do të ishte mirë të ktheheshim pak më pas... Le të nisim me atë që është tepër ngjat.

Tre ditë më parë

Pesha e forcës së një burri është në qëndresën që ai mposht.

Në orët e vona të 4 Marsit të vitit 1998, kur nata ishte gjithëkund mbi luginat dhe vargëzimet e bjeshkëve përreth, një grup i vogël njerëzish, pasi ishte shkëputur nga fshati Ticë, kishte marrë rrugën drejt Prekazit të Poshtëm. Ecnin të heshtur, të dukej sikur vetëm era rrëshqiste së bashku me to, dhe, krejt normale, dukeshin shumë më të gjatë, se sa do të ishin në të vërtetë. Kishin një përzgjatje të çuditshme, por vetëm herë pas here, kur dilnin nën ndriçimin e hënës së ftohtë, dukeshin se kishin armë me vete. Ishte një fillim pranvere që dukej se do të vinte tepër shpejt dhe brymëzat e ngrira të ngjanin me fillimin e gjurmëve të shkrirjes së dëbornave.

Njerëzit lëviznin ngadalë, të heshtur, vetëm nganjëherë, njëri prej tyre, ai që ishte në mes, i thonte me zë të ulët njeriut që kishte para tij, të bënte kujdes, se toka ishte ende e rrëshqitshme. Ishte për to çdo gjë e njohur në atë rrethinë rreth e qark, sa që edhe po të kishin patur sytë e mbyllur, përsëri do e kishin pasur fare të lehtë të gjenin udhën nga shkonin. Më shumë se një ecje e detyrueshme, të dukej sikur po ndodhte një rikthim në shtëpinë e tyre. Ashtu do të ishte vërtet, ishte një çast kur gjithëçka të duket se është e zakonshme dhe me plot mall, të duket sikur, pas çdo kthese në mal apo pas bardhësisë së bjeshkëve, do të rishfaqen kullat e fisit, vendet ku ke lindur dhe ku e di se do të jesh vazhdimisht.

Asnjëri prej tyre nuk e dinte se ky do të ishte udhëtimi i tyre i fundit nëpër rrugëtimet e Kosovës, nuk mund ta dinte se pas kësaj nate do të vinin tri ditë të jashtëzakonshme, të cilat do të trondisnin gjithëçka. Nuk kishin se si ta dinin, megjithëse përherë e kishin menduar se pas çdo çasti të zakonshëm, mund të vinte edhe çasti i tyre i mbramë, ndaj edhe kishin jetuar në secilën ditë, sikur të ishte dita e tyre e fundit. Më saktë, kishin luftuar çdo ditë, si të ishte dita e tyre e fundit e luftës. Ishin në njerëzit që e kishin matur kohën disi ndryshe nga të tjerët. Jo me ditë të zakonshme, me ditënetë apo me natëditë, ata e kishin matur me ditë lufte dhe, pasi e kishin matur një herë kështu, në një natë fund dhjetori të vitit 1991, e kishin ditur se e kishin mirë dhe kishin vazhduar. Qetësisht, pa asnje lloj zhurme e deliri, si për çdo gjë të zakonshme që kishin bërë deri asaj dite. Njëlloj si të lëronin tokat që i kishin në blerinat afër shtëpisë, si të pritnin dru në mal, si të dilnin me miqtë e me shokët për një bisedë të zakonshme, si te kositnin livadhet ku rritej bari erëmirë i Kosovës, si të prisnin miq e dashamirë, si të ngrinin kulla dhe të bënin dasma.

Ata ecnin ngadalë. Kishte qenë një vendim i papritur ky rrugëtim. Ndoshta një çast malli, ndoshta dëshira për një prehje të shkurtër, ku ta dish, malli për prindërit, fëmijët, e pastaj do të vinte krejt normalisht një ditë e nesërme, mrekullisht e bukur, sepse edhe ajo do të ishte ditë lufte, e njëkohësisht krejtësisht e zakonshme, sepse lufta u ishte bërë shprehi.

- Dajë, a shkojmë sonte nga shtëpia. Edhe shohim robtë e shtëpisë, edhe çmallesh me motrën. Si thua, - kishte pyetur njëri nga nipërit dhe Osman Geci, daja i shtëpisë, kishte tundur koken lehtë, si të thonte se „shkojmë, pse jo“.

Thuhet se nipi qet pushkë për dajën, e daja qet top për nipin. Këtë fjalë të herëshme e kisha dëgjuar për herë të parë në bjeshkët e Dukagjinit, shumë e shumë vite më parë. Më është kujtuar shpesh herë, sidomos pas kësaj nate, e cila ishte njëkohësisht edhe nata e fillesës së një ndriçimi të jashtëzakonshëm.

Nata e 4 marsit tashmë ishte thyer plotësisht. Hapat e tyre rrëshqisnin nëpër natë dhe të dukej sikur vetëm era përcillte hapëzimin e tyre. Nga larg kishin parë tri kullat e shtëpisë së tyre dhe kishin shpejtuar hapat. Po ktheheshin nga një fillesë lufte, sapo ishin ndarë me disa nga shokët e miqtë e tyre, kishin parë plagët e të plagosurve në luftimet e para pak ditëve, dhe, ndoshta e kishin menduar se plagë të tilla do të vinte koha që do të ishin krejt të zakonshme, ndoshta në të gjithë truallin e Kosovës.

Jeta që kishin bërë deri atëherë në fakt do të ishte e gjitha. Më pas do të nisnin tri ditënetë, që aq sa kishin lidhje me tërë ditët e tyre, aq do të ishin edhe jashtë të zakonshmes, do të ishin tri ditëlidhëse mes asaj që kishte ndodhur deri ato çaste dhe asaj që do të vinte më pas.

Kishin mbetur jo më shume se dyqind metra larg hyrjes kryesore të kullave të tyre dhe bënë më tej me ndjenjën e ngrohtë që të krijon afrimi i shtëpisë. Po bëheshin shtatë vite që në këto kulla ishin të përkohëshëm, ishin gjysmë miq dhe gjysmë bujtës, ishin , si të thuash, dalëzotësit e kullave, por njëkohsisht edhe të përkohëshmit e tyre.

Askush nuk e dinte, aq më pak nuk e dinin tre njerëzit që po ecnin drejt Prekazit të Poshtën, se njëkohësisht me to, por tashmë nga disa drejtime të ndryshme, po lëviznin dhjetra makineri lufte, nuk mund ta dinin se vetëm pak çaste më vonë, vetëm pak çaste pasi ata të futeshin në vatrën e tyre, do të lëviznin 200 mjete të blinduara dhe 15 topa do të kishin një objektiv të vetëm, tri kullat e Fisit të tyre. Nuk mund ta dinin se një ecje e tyre nëpër natë do të vinte në lëvizje një përbindësh të tërë hekuri, municioni dhe armësh, të cilët, si në krijimet e përbindëshme, kishin qenë prej ditësh në këtë pritje të ankthshme. Një shtab i tërë do të vihej në lëvizje për atë që ishte përgatitur prej javësh e ndoshta muajsh, ushtarakë të lartë, paramilitarë të përçartur, banda çetnike, grupe që kishin përgjakur krahina të tëra në Bosnje e në Kroaci, kriminelë të të gjithë llojeve, gjeneralë dhe Arkani i çartallosur, të gjithë ata që mund të vinte në lëvizje një pushtim i dhunshëm, kishin filluar tani të kishin një drejtim të vetëm, Prekazin.

Ata nuk mund ta dinin se në fillimin e mëngjezit që do të vinte, pak pas mesnatës, drejt tyre, nga drejtimi i Mitrovicës për në Skënderaj do të arrinte kolona e parë e forcave të policisë serbe, nuk mund ta dinin se në fabrikën e Municionit, as treqind metra përballë banesave të tyre kishin zënë vend forca të tjera të përqëndruara serbe, nuk mund ta dinin se pak çaste më vonë , nga Prishtina drejt tyre do të nisej kolona elitë e forcave serbe në Kosovë.

Ishte vënë në lëvizje një makineri e përgatitur shumë kohë më parë. E dhunshme, e përgjakëshme, e egërsuar. Kishin hesape të herëshme me njerëzit e këtyre e kullave dhe, si dukej, kishin menduar se në një natë ose në një çast natëditë do të merrte fund gjithëçka, e bashkë me to, do të merrte fund edhe idea e tyre. Do të kishte dy humbje të njëkohëshme, kishin menduar në Beograd, të atyre njerëzve që ishin brenda kullave dhe prej nga ishin kthyer të mundur dy herë, por edhe të idesë së tyre. Nuk do të kishte më asgjë, pas rrethimit të kësaj nate dhe asaj që pritej në fillimin e ditës së nesërme, do të kishte vetëm heshtje, një qetësi mortore, e paskajshme, e aftë për të vendosur heshtjen për dhjetë vitet e ardhshme në këtë vend rebel. Dhe nëse shuhej kryeqendra e rebelëve dhe rebelët bëheshin të pakundgjetur, do të ishte e natyrëshme që nuk do të kishte më asgjë pas kësaj. Kështu kishin menduar në Beograd. Do të ishin dy herë të gabuar. Nuk do të ishte thjeshtë një larje hesapesh, e befasishme dhe asgjë tjetër, e po ashtu nuk do të kishte pasur heshtje të mëtutjeshme.

Të tre udhëtarët e natës së 4 marsit ndërkohë ishin shmallur me njerëzit e shtëpisë, kishin marrë pranë vetes nënën e tyre, e cila, e strukur në gjoksin e madh të bijëve të saj, dukej sikur kishte humbur mes tyre. Ishin ulur pranë vatrës, pikërisht aty ku kishin qëndruar me dhjetra e qindra herë, kishin dëgjuar natën që po fillonte të thyhej dhe ishin ndjerë mirë, si çdo njeri në vatrën e tij.

Nuk e kishin ditur, dhe nuk do e dinin deri në mëngjezin e afërt, se ishin vënë njëkohësisht në lëvizje, nga njëra anë disa njerëz të zakonshëm që shkonin drejt vatrës së tyre dhe ,nga ana tjetër, qindra e qindra mjete për të shuar jetën e tyre. Do të duhej të kishte ndodhur diçka e jashtëzakonshme që një armatë e tërë serbe, si kurrë ndonjëherë më parë, me përmasat e saj oktopodhiane si metastaza të zeza, ishte vënë ashtu në lëvizje, ose njerëzit që ishin brenda kullave do të duhej të ishin vërtet të jashtëzakonshëm. Nuk kishte se si të ndodhte ndryshe.

Në fakt të dyja ishin të vërteta, për armatën serbe kishte ndodhur diç e jashtëzakonshme, kishte filluar thyerja e saj. Deri atë natë thyerja kishte qenë e ngadalëshme, por që do të bëhej e rrokopujshme, dhe thyerja kishte nisur pikërisht në këto vise, në pikëtakimin e këtyre kullave me vazhdimin e bjeshkëve, nga këto njerëz, që në 30 dhjetorin e vitit 1991. Kishte filluar dhe po vazhdonte, gjithnjë e më shumë, nëse deri atëherë ajo kishte qenë e pakdukshme, tashmë krisja e thyerjes po merrte përmasa gjithnje e më të mëdha, po shtrihej në hapësira përherë e më të gjëra.

Kishin provuar të ndalonin hemoragjinë e krisjes, e kishin provuar sërish në janarin e këtij viti dhe përsëri ishin thyer, përsëri në të njëjtin vend, nga të njëjtët njerëz; pastaj kishin ndodhur thyerje të tjera, një herë në Likoshan, pastaj në Llaushë, pritej thyerja në Dukagjin, në zonën e Llapit ku tani po dëgjohej kudo një këngë e re për Ali Ajetin, nuk dihej se cila do të ishte thyerja tjetër. Për to, kjo thyerje duhej ndaluar, e për të ndaluar këtë, në rradhë të parë duheshin thyer këto njerëz, të cilët, krejt normalisht dhe pa e kërkuar, po bëheshin në simbol, po niste të ndërtohej fillesa e legjendës së tyre dhe kjo legjendë duhej shkelur përgjakshëm që në agun e saj. Duhej ndërprerë jeta e tribunëve për të pasur një pushtim të gjatë, shumë të gjatë, mundësisht sa më të qetë dhe me lojën e pluralizmit, sa herë që të donin. Askush nuk i prishte punë më shumë se ky trikëndësh kullash, në këtë fshat që po bëhej ngadalë kryeqendra e Kosovës. Nëse nuk do e thyenin këtë, atëherë ishte krejt e mundur që kjo të bëhej zanafilla e një kryeqendre gjithëshqiptare, rreth së cilës njerëzit të përuleshin me përkushtimin e duhur, dhe me ndjenjën se e kishin gjetur tashmë vendin që kishin kërkuar për të ngulur shtizën e mëvetsisë së kombit të tyre. Duheshin zhdukur flamurtarët, duhej zhbërë miti i tyre, ende pa u bërë i plotë, duhej treguar se askush, edhe më i besuari prej tyre,“shiftarve“, nuk mund të i bënte ballë furisë ndëshkuese të tyre.

Kjo do të ishte thelbi i lëvizjes nëpër natë të një armate të tërë serbe ndaj një vendbanimi shqiptar.

A do të ndodhte shbërja dhe harresa? Ata ishin të bindur se po. Nuk do të ishte hera që do të gabonin, por me siguri që do të ishte hera e fundit. Nuk do të kishin kohë për gabime të tjera, sepse kishte filluar rrokullima e pandalshme dhe theqafja e tyre. Njerëzit e rrethuar në mëngjezin e bardhë të 5 marsit të vitit 1998, tashmë kishin bërë edhe ata rrethimin e tyre. Askush më mirë e më shumë se ata, nuk e kishin ngritur shpirtin e madh të revoltës. Megjithatë, ajo që kishte ndodhur deri me 4 mars do të ishte vetëm një pjesë e jetës së tyre të furishme, do të ishte e pazakontë, por gjithësesi jo e plotë. Do të kishin triditënetët e luftës dhe pastaj do të vinte koha e tyre...

Rreth orës 5 të mëngjezit rrethimi ishte bërë i plotë. Ishin zënë thuajse të gjitha shtigjet, mbi 200 mjete të blinduara kishin rrethuar vendlindjen e tyre, Prekazin, 15 gryka topash ishin të gatshëm për të granatuar, njëkohësisht ishte rrethuar krejtësisht lagjja tjetër përbri, ajo e Lushtakëve, Llausha dhe Açareva ishin nën rrethim, Vojniku ishte tashmë nën presionin e izolimit, të gjitha rrugët drejt Prekazit ishin përmbyllur nën një rreth të zjarrtë plumbi, predhash e baroti. Do të duhej një hartë e tërë për të shtrirë dhëmbët e kuçedrës. Gjithëçka dëshmonte se përgatitja për këtë natëditë kishte qenë e gjatë, e jashtëzakonshme e njëkohsisht e përbindshme. Telefonat dhe mesazhet serbe nuk pushuan gjithë natën.

Do të kthehemi përsëri në këtë fillim dite të pesë marsit dhe në çastet para saj. Do të kthehemi sepse nuk mund të bëjmë pa to asnjë histori, jo vetëm historinë e njerëzve të rrethuar, por as pjesë të historisë së vetvetes, të kombit.

Sidoqoftë kishte qenë një natë me brymë të bardhë dhe nëpër fillesën e bjeshkëve përreth brymëzat dukeshin tani si yje të bardhë që kishin rënë aty këtu. Më pas do të ndodhte një fenomen i çuditshëm, i pandodhur më parë, brymëzat ose do të shkriheshin nga nxehtësia e armëve, ose do të përskuqeshin nga gjaku i derdhur.

Mes dy rrethimeve nuk kishte mbetur asnjë zgjidhje tjetër.

Rrethimi i zi serb kishte në vete mijra forca të çfarëdollojshme, dhe idenë e çrrënjosjes nga vatrat. Rrethimi i bardhësisë kishte pasur në vete gjithnje idenë e lirisë dhe sado mund të dukej i brishtë, ai ishte në agun e tij, dhe si çdo gjë në ag, do të kishte të ardhmen. Nëse deri atëherë idea do të ishte e mbrojtur me vitalitetin e një kombi, tashmë vitaliteti dhe idea do të kishin edhe simbolet e tyre.

Ishte përmbyllur rrethimi i 4 marsit dhe po hapej dita e pesë marsit. Cilët ishin të rrethuarit? Shumë shpejt, gjithçka do të bëhej e njohur për të gjithë. Historia ishte në të mbrujturin e saj, magja e legjendës po përgatiste mitin e së nesërmes.

P R E K A Z I

Historia ka të vërtetën e saj, legjenda ka edhe ajo të sajën. Jo rrallë e vërteta historike është e ndryshme nga e vërteta legjendare. Jo rrallë ata ndërthuren me njëra tjetrën, deri në atë pikë, sa që është e vështirë, për të mos thënë e pamundur, të kuptosh fillesën e kufijve të njerës dhe përfundimin e tjetrës. E vërteta legjendare është shpesh herë një mjet për të arritur qëllimin që një komb i vë vetes, në fund të fundit, historia dhe legjenda kanë të njëjtin qëllim, të ndërtojnë nën njeriun e çastit, njeriun e përjetshëm. Mirëpo, ajo që po ndodhte në fillesën e ditës së 5 marsit do të ishte diçka krejt tjetër, krejt e pazakontë, është ndër rastet kur historia plotëson legjendën, është ndër rastet kur historia është e përgjithshmja dhe legjenda është për hollësitë. E pazakontë, por e vërtetë. Prekazi e meriton një çudi të tillë. Prekazi në vetvete është një çudi. Në qoftë se duam të kuptojmë Prekazin, le të parafytyrojmë njeriun që është mësuar të jetë i lirë, edhe kur të tjerët rreth tij ndjehen të robëruar, le të parafytyrojmë nga njëra anë pushtuesin serb dhe nga ana tjetër malësorin e Drenicës; dhe përballë këtyre dukurive të pakrahasueshme, që janë një kundërvënie e pafund e agresivitetit ndaj mirësisë, e kërcënimit ndaj butësisë, le të vëmë këtë malësor, përgjithësisht me flokët e gështenjta, me sy të qartë dhe shikim të kthjelltë, i furishëm, por gjithëherë brenda masës që i lejon kodi i tij i nderit, nganjëherë i vrazhdë në dukje, por gjithëherë me zemrën e një fëmije; le të vëmë këtë malësor, i cili e ka kufirin e tij mes çatisë mbi kokë dhe qiellit, që jeton brenda gardhit të tij, duke pasur në vemendjen e pashuar gjithë vendet ku flitet shqip dhe përtej saj, këtë njeri që i falet grurit, qumështit, barit të gjelbër; që respekton gjyshërit e stërgjyshërit, me aq forcë e dinjitet sa përulet edhe para varreve të të parëve, këtë njeri që e bën mendjen të jetojë edhe në varr , por kurrë të mos jetë i palirë; malësorin që i falet së pari parmendës, që nderon djersën e derdhur, që përkulet para gjakut, që mpreh kosën dhe harr grurin; që ndoshta beson e nuk beson në perënditë, por i falet gurit të lartë që vesh themelet e shtëpisë apo që është vendi ku janë mbledhur kuvendet e burrave që shkuan. Prekazi duket sikur ka dalë nga legjendat për të bërë histori, ai nuk është një histori për të bërë legjenda. Këtej gjërat kanë rrjedhur ndryshe nga e zakonshmja, mirësitë aty janë të përbashkëta, kjo ka bërë që edhe lufta të jetë e përbashkët. Nëse e ke menduar një malësor të tillë, qoftë edhe në përmasat e tij të përditshme jetësore, atëherë e ke më të lehtë të përqëndrohesh në atë që mund të sjellin në mendje tre prej tyre, të cilët janë vetë thelbi i asaj që shkruam më lart, brumi nga i cili është gatuar njeriu që e ka bërë mendjen „të jetojë edhe në varr, por të jetë i lirë“. Nuk mund të gjesh shembulltyrë më të përsosur të këtij malësori se sa ajo e Adem Jasharit dhe e vëllait të tij, Hamzës. Nuk mund të sjellësh në mendje një rast tjetër, ku njeriu i veçantë është pasqyrë besnike e fisit të tij, ku gjyshërit dhe stërgjyshërit e treqind viteve jetojnë tek vazhduesit e tyre, njëlloj si të ishin pjesë të ditës së djeshme.

A D E M I

Portreti i Adem Jasharit është ai i shqiptarit tipik malësor të Drenicës. Pamja e jashtme e tij dëshmon pikërisht për figurën e malësorit me shikimin e kthjelltë, të qartë, dhe, krejt natyrshëm, është në ekulibër të plotë me forcat e tij të brendshme, Shtatin ai nuk ka as tepër të madh, as tepër të vogël, trupin as tepër të rëndë dhe as tepër të brishtë: kudo e kurdoherë një pasqyrë vërtet shembullore e harmonisë njerëzore. Ai është një burrë i pashëm, një njeri burrëror, një malësor fisnik me tipare të rregullta, vështrimi i tij i përqëndruar tregon se kemi të bëjmë me një njeri të vendosur deri në skajin e fundit, fjalët e tij të pakta janë shenjë e qëndresës dhe dëshmi e njeriut të punëve të mëdha. Adem Jashari, kujtojnë bashkëluftëtarët e tij, e kishte zakon të ngrinte lehtësisht kokën lart, shikimi i tij ishte drejtuar gjithnjë së larti dhe kurrë nuk shikonte përdhe. Si për të gjetur oguret dhe zbulesat që mund të shfaqeshin ndër retë e qiellit. Mund të thuhej se ishte një njeri i pasur, në se do të llogarisim tokën që kishte familja e tij, pyjet përbri dhe livadhet, ujrat dhe gjënë e gjallë, mjetet dhe gjithë atë që mund të quhej pasuria e tyre. Kjo gjendje mund ta shtynte drejt të zakonshmes, të përditshmes, duke hequr dorë nga ajo që do të vinte. Mirëpo, ai nuk kishte lindur për një fat të tillë, të thjeshtë, të zakonshëm dhe herë pas here, edhe të errët.

Ndonjëherë imagjinata njerëzore zgjedh një figurë, ose disa figura të së shkuarës, për të përligjur dëshirat e saj. Ademi thërret në ndihmë të tij figura madhore të së shkuarës, nuk ka rëndësi se në cilin cep të Shqipërisë ka jetuar figura që therret, atij i duhet kjo për të kapërcyer veten dhe për të mos mbetur thjeshtë një prekazali ose një drenicak i zakonshëm. Në më shumë se 15 vite pjesë e strukturave ilegale të lëvizjeve çlirimtare, ai kërkoi të sillte një kohë, që për shumëkënd tashmë kishte shkuar. Me gjithë forcën e tij ai vuri përpara syve të mendjes një numur të madh figurash mitike shqiptare, të cilat u rrok t'i trupëzonte gjatë jetës së tij. Përpjekja e tij nuk qe as e para dhe as e fundit, por kurrë më parë, e as më pas, nuk ishte bërë e nuk do të bëhej, me kaq zell, përkushtim dhe madhështi.

Këtë e kanë vërejtur edhe nipërit e bijtë e tij. Tregon nipi i tij, Murati:

„Thonë se shpirtrat rilindin...shikojeni filmin e Çerçiz Topullit, ngjarjet dhe figurat që kanë lëvizur në atë film dhe në pozicione të ngjashme është gjetur Adem Jashari me shokë gjatë luftës. E njëjta ngjarje ka ndodhur, e njëjta luftë. Çerçizi ka patur pak fjalë. Edhe Ademi ka folur shumë pak. Anën diplomatike në filmin e Çerçiz Topullit e ka udhëhequr Mihal Grameno. Atë rol, ndërkaq, tek ne e ka pasur Baci Hamzë...“.

Shembujt e ndjekur nga Adem Jashari kanë qenë tribunët, prej tyre, ashtu si nga i ati, ai mësoi përballimin e të gjitha dhimbjeve të botës, vuajtjeve të mëdha të luftës, mrekullisht pa e njohur dëshpërimin. Dalngadalë, natyrshëm, ndodhi një fenomen tjetër. Asnjë njeri tjetër, më shumë se sa ai, nuk ngërthente në vetvete kaq shumë përsona të mbledhur rreth një qendre, u bë i shumëllojtë dhe i shumëfishtë. Ndërsa ai mbledh rreth vetes figurat mitike të së shkuarës, drejt tij shkojnë të tjerët, pasi e ndjejnë se kanë nevojë për të, se u duhet shembulli i tij, qëndresa që u afron, siguria që ua jep. Miq të tij të luftës do të jenë të gjithë ata që e kanë bërë në mend të luftojnë, dhe kur e fillojnë luftën, atbotë kalojnë në stadin tjetër, të bashkëluftëtarit.

Drejt tij shkojnë fillimisht prekazalitë, që janë më afër se të tjerët, të fisit të tij të Jasharëve, apo të lagjeve të tjera të Prekazit të Poshtëm, Kodralitë, Lushtakët, Mehajt, me to dhe përmes tyre, ai do të krijojë çetën e parë, pastaj grupin e parë. I strukturuar në lëvizjen ilegale çlirimtare, ai do të rritë veten pastaj nëpër Drenicë, do të shkojnë drejt tij djemtë e rinj dhe burrat. Fillimisht do të jetë një ujvarë lirie, do të kthehet pastaj në lum që rrjedh drejt lirisë, për t'u kthyer në det lirie. Si eci ai përmes tri hallkave do e themi më pas, por e rëndësishme ishte se ai i besoi që në fillim ujvarës së lirisë dhe u përgatit për hapat e mëtejmë.

Drejt tij shkon Hashim Thaçi dhe Kadri Veseli, njëri drenicak dhe tjetri nga Mitrovica, rrethi hapet, i pari ngulmon në qendrën e lëvizjes ilegale çlirimtare se, domosdo, duhet bërë furnizimi me armatim i grupit të Drenicës, dhe kjo është në janarin e vitit 1992. Ai do të flasë gjatë me njërin nga drejtuesit e atëhershëm të Lëvizjes Popullore të Kosovës, Ramadan Avdiun, se duhet bërë me patjetër mbështetja logjistike e grupit të Drenicës, së cilit edhe i takon. Do të shkojnë drejt tij Sylejman Selimi, më pas Rexhep Selimi, Nait Hasani, aty gjejnë strehë Ilir Konushevci, Adrian Krasniqi, Iliaz Kodra, Abedin Rexha, Luan Haradinaj, Mujë Krasniqi, Daut Haradinaj do të vijë nga Dukagjini, rrethi hapet më tej; tenton të shkojë drejt tij edhe fizikisht Zahir Pajaziti, por i pret rrugën plumbi i pritës serbe; atëherë merr rrugën Rustem Mustafa dhe Rafet Rama, niset drejt tij Fehmi Lladrovci dhe Xheva, ka një ngarendje të vullnetshme. Gjithçka fillon të ndryshojë, ai mbetet i njëjti, njerëzori, me synimin që të pamundshmen, ta bëjë të mundshme.

Natyrshëm vjen koha kur ai nuk mund të ishte një njeri i vetëm më, brenda tij janë disa njëkohshëm, arrin të kuptojë çdo lloj gjendje dhe të përshtatet në mënyrën më të zhdervjelltë. Të gjitha figurat që ngriti, jetonin në ndërgjegjen e tij, në krah të njëra tjetrës. Të jetonte me një peshë të tillë mbi shpatulla, ishte e vështirë, por ai mund ta mbante, dhe ishte i gëzuar që mund ta mbante, po qe se kjo fjalë ka vërtet ndonjë kuptim; por ai e kuptoi se sa e vështirë dhe e rrezikshme ishte.

Pjesa më e madhe e atyre që e panë në veprim, që e panë në luftë dhe jashtë saj, që e ndoqën pas dhe e dëgjuan tek fliste, tashti, kur kanë kaluar kaq shume vite dhe ridimensionojnë gjithçka që ka ndodhur, e dinë fare mirë se e ndienin se një lloj përmase e padukshme po binte mbi këtë burrë, që jetonte në kohë dhe përtej kohës. Luftonte dhe plagosej si çdo vdekatar, bënte konak dhe jepte miqësi si çdo burrë, ndante vadat e ujit dhe harrte grurin si çdo bujk, dilte në pyll dhe luante me fëmijët si çdo prind, kthehej nga lufta dhe pinte çaj sikur asgjë nuk kishte ndodhur, nderonte trimin dhe përbuzte frikën si çdo ndershmëri - por a ishte vërtet njeri i zakonshëm?

Koha tregoi se, në gjithë qënien e tij jetonin dy vetë, njeriu i zakonshëm dhe i pazakonshmi. Mrekullisht të dy kanë ardhur tek ne.

Shikoni njeriun e zakonshëm...

Sado të përpiqesh nuk mund të gjesh në pamjen e tij të parë asgjë nga ajo që është idealizuar, vetëm më pas, pasi vështrimi yt ndalet tek sytë e tij, do të dallosh se prej tyre rrjedh një forcë e pazakontë, si një ujvarë malore, dhe, dashje pa dashje, do të ndjehesh se je bërë qull prej stërkalave të saj. Prej këtij shikimi nuk mund të fshihesh, ai të përfshin të gjithin, të zhbiron me forcën e tij depërtuese, të bën të ndjesh në vete më shumë forcë, në se je në miqtë e tij; ose të tkurresh, në se ia ke me të pabesë. Përballja me shikimin e tij i ka ndodhur thuajse të gjithëve që kanë patur të bëjnë me të, aty kanë gjetur strehën dhe sigurinë, por edhe drojen e mpirjen. Ai ka ecjen karakteristike të malësorëve të Drenicës, e avashtë dhe e ngulitur mirë në tokë, si dëshmi se jemi brezash në këtë vend dhe as që e kemi bërë në mendje të shkulemi prej këtu, ku kemi rrënjët e varret e të parëve. Hapi i tij është i lehtë; edhe kur gjoksi është i rënduar nga armët, nuk i përthyen shpatullat, ata lëvizin si copra bjeshkësh së bashku me të, gjithëçka e tij të afron besim dhe mirëdashje.

Mund ta shikosh me vemendjen më të madhe për orë të tëra dhe do e kesh të vështirë të gjesh të jashtëzakonshmen, deri në çastin kur je ndalur tek sytë e tij. Aty edhe mbetesh. Forca e burrit është e shpallur aty, qëndresa po ashtu. Ai ka vështrimin e shqiponjës, ka lindur me këtë vështrim, ndoshta edhe nga që dita e lindjes së tij do të jetë 28 nëntori. Nuk mund ta quaj rastësi që lind në një ditë të tillë, nganjëherë fatthëna është edhe në një ditëlindje, ndoshta vetë përcaktimi i tij e ka kërkuar një rastësi të tillë. Gjithëçka e Adem Jasharit dëshmon se kemi të bëjmë me një njeri që është i pajisur me një vullnet të papërkulur, depërtues, ditët që kalojnë e bëjnë shikimin e tij më të mprehtë, e bëjnë lëvizjen më të lehtë, ai është, pa e ditur dhe pa e kërkuar, në pragun e kthimit të historisë në legjendë.

Asgjë e mbinatyrshme nuk është në portretin e këtij njeriu të jashtëzakonshëm, e megjithatë, në se e ke parë portretin e njohur të tij , i vendosur në mesin e fushës, ku sapo është hequr gruri, në uniformën e tij ushtarake, në dorën e djathtë mban automatikun, supeve ka hedhur pelerinën e lëkurtë, në se e ke parë qoftë edhe një herë, e ke të pamundur të ndahesh prej tij, e ndjen se ajo që është përshfaqur në qëndrimin që ai mban, në thjeshtësinë dhe në natyrshmërinë e saj, është pa asnjë dyshim diçka që ka ardhur nga mitet e legjendës, por edhe i përditshëm, njeriu dhe prijësi njëkohsisht. Është e vështirë të jesh njeri i zakonshëm dhe prijës njëkohësisht. Vetë idea e prijësit e bën rritjen e përmasave të njeriut, mirëpo në këtë rast ka ndodhur diçka ndryshe; përmasat e njeriut e kanë bërë prijësin. Për të qenë Miti që njohim, Prijësi i padiskueshëm, ai u nis nga Njeriu,kjo e bën atë edhe sot më njerëzor se kurrë më parë.

Shikoni njeriun e pazakonshëm...

Tani, ne të gjithë i falemi atij. I drejtohemi sikur të jetë i pranishëm, duam të marrim mendimin e tij, përmes tij përpiqemi të verifikojmë vetveten, të miratojme nje vendim, edhe kur ai është i përmasave të mëdha. Pas shpalljes së pavarësisë së Kosovës, kudo, në çdo cep të saj, u dukën fjalët „Bac' u krye“. Të dukej sikur njerëzit po kërkonin edhe fjalën e tij ose, më saktë, sikur atij do i jepnin lajmin e parë. Pastaj do të prisnin fjalën e tij. U bë natyrshëm dhe u pranua natyrshëm, edhe në se nuk ishe dakord me faktin, në se ishte kryer ose jo.

Pse ndodhi kjo?

Të gjitha ngjarjet mitike që ndodhën nga ai ose rreth tij e mbushën jetën e tij të shkurtër, e cila u shndërrua në një fushë të madhe e të pakohë, kur janë mbledhur të gjitha kohrat. E shkuara hodhi rrënjë në shpirtin e tij, e ardhmja u zgjerua tej mase, duke e përpirë të shkuarën; edhe e ardhmja ishte aty, gati të lindte, sepse legjenda, që do ia shndërronte figurën, po përpunohej gjatë jetës së tij.

A D E M I DH E H A M Z A

Do të kthehem përsëri në figurën e tij mitike, mirëpo nuk do të mund të ishte e plotë ajo, në se nuk do të kishte pranë vetes edhe pjesën tjetër të vetvetes, Hamzën, vllain, i cili aq sa është i ngjashëm me të, aq ka edhe ai të veçantat e dallueshme. Hamza është më i gjatë në shtat, ka një ecje disi më të rëndë dhe është më i çelur, në bisedat e odave është prijës, ai i ngjet burrave të moçëm që e nderonin kuvendin si shenjë të mençurisë dhe të fisnikërisë. Zakonisht nuk ngutet, bën një jetë më të gjallë, në se në jetën e zakonshme është luftëtar, ka momentet e tij të dobësisë dhe i pëlqen teatri, ai është pjesa e munguar prej vitesh dhe njëkohësisht parafytyrimi më i saktë i malësorit drenicak, që e ndjen se ajo, e cila është bërë nga brezat është e respektueshme, por çdo brez ka detyrën e tij për të bërë diçka më tej se të parët. Nuk hedh gurë mbi ata që shkuan, përkundrazi i jep mirënjohjen e tij, i lidhur me Fisin dhe me njerëzit në përditshmëri dhe në momentet e luftës, ai është mentari, që i duhet burrave,kur lufta ende nuk ka filluar dhe shembulli, kur lufta ka filluar.

Ka mjaft shembuj të vllezërve, që kanë qenë më shumë se vëllezër për njeri tjetrin. Fundja vetë mitet tona e kanë të përbashkët Mujin e Halilin. Megjithatë, në këtë rast, ka edhe më shumë se miq e vllezër. Ata kanë një jetë të përbashkët, së bashku me vllain e madh, Rifatin, ata i kanë të përbashkëta 19 hektarët tokë, livadhe e pyje, kullat e mjetet e punës, kanë ndërtuar një jetë të përbashkët përmes halleve e derteve, në çastet e vështira e kanë ndjerë mbështetjen në shpatullat e njëri tjetrit,e përsëri e kanë edhe një lidhje me shumë, fëmijët e tyre kanë dajallarë të përbashkët, sepse janë martuar me dy motra,nipërit e mbesat do të jenë rishtas risjellës të ndjenjës së Fisit dhe të ngulitjes.

Ademi dhe Hamza janë shokë të njëri tjetrit, por në familjen e tyre secili ka hisen e vet. Ademi e respekton vëllain e tij, jo vetëm nga fakti se është më i madh, por ia di zemrën, ia njeh shpirtin, e njeh fare mirë botën e tij shpirtërore dhe mbështetet tek zemra, shpirti dhe bota e tij. Ademi bën kujdes kur janë në të njëjtën odë burrash me të vëllain, qofshin në odën e tyre të burrave, qofshin mysafirë. Ia njeh të drejtën e fjalës së parë, e dëgjon mendimin e tij; bën kujdes të zërë vend, pasi ai të ketë zënë vendin e tij, nuk është shenjë patriarkaliteti kjo, është dëshira e respektit. Kur Hamza flet, ai e miraton fjalën e tij, ose duke tundur kokën lehtas, ose duke shtuar diçka të vogël, e di se fjala e Hamzës është edhe fjala e tij.Të dy e duan fort vendin amë, Shqipërinë, por Ademi e respekton të vëllain edhe nga fakti se e shkruan aq bukur gjuhën shqipe, në shtëpi janë të barabartë, por në barazinë e tyre, Ademi ia njeh përparësinë vëllait të tij më të madh. Ai bën kujdes edhe kur ecin me njëri tjetrin, qëndron paksa më pas, ndoshta edhe fare pak, një vijzë ndoshta e padukshme, por ndodh kështu. Në çastet kur ata janë në rrethrrotullimin e kullave të tyre, të duket sikur rastësisht, krejt rastësisht Hamza ecën paksa përpara, por kjo si duket ka qenë e natyrshme, kod i pashkruar mes vëllezërve.

Ndodh ndryshe në rrethanat e luftës, megjithëse nuk ka ndonjë dallim të madh mes tyre, përsëri, ndoshta vetvetishëm, tashmë përparësia shkon tek vëllai i vogël. Hamza , po ashtu, e njeh shpirtin e madh të vëllait të tij, e di fare mirë se në këtë hapësirë të pafund e të paanë, ka vend për shumëkënd, ose më saktë, ka vend për të gjithë ata që e kanë bërë në mend të luftojnë. Hamza e di se lufta nuk është pasioni i vëllait të tij, por është detyrimi. Armët janë pasioni, por e di krejt mirë, se vëllai i tij i vogël, ashtu si është i lidhur me armët, ashtu është i lidhur me tokën, me pyjet, me drujtë kah lulëzojnë, me erën e mirë të livadheve të sapo korrur. Mirëpo në luftë, si në luftë. Ai e dëgjon Ademin, sepse , ndonëse janë të një trungu, e di se në luftë ka vend për një prijës, e di se vitet që kanë shkuar kanë gdhendur tashmë tek vëllai i tij, tiparet e prijësit.

Themeli i lidhjes së tyre ishte besimi. Ata do të besonin verbërisht tek njëri tjetri, aq sa do të kishin jetë të përbashkët, luftë të përbashkët dhe përjetësi të përbashkët. Tek njëri tjetri ata kishin sigurinë, vazhdimin dhe ngulitjen e idesë, se mund të ishte e nevojshme edhe për sakrificën sublime. Në se njëri prej tyre do të ishte tërhequr nga ideja e flijimit dhe do të ishte trembur prej saj, asgjë nuk do të kishte qenë e plotë. Ata kishin të përbashkët mbështetjen e fuqishme të Shaban Jasharit, babës së tyre, të nënës, Zahides,mbesë e fisit të njohur të Shaban Polluzhës, e kishin shtrirë mbështetjen tek fëmijët dhe të afërmit, e kishin shumuar veten brenda familjes dhe Fisit, dhe tani po bëheshin gati ta shumonin veten brenda gjithë Kosovës. Do të dukej kjo një ëndërr e madhe për dy vëllezër, mirëpo si u dëshmua, ëndërrimi i tyre kishte qenë i saktë, biles kishte shkuar edhe përtej asaj që kishin ëndërruar në ditët më të mira, sepse kishte kapërcyer kufijtë e Kosovës dhe kishte hyrë në përmasat e çdo familje shqiptare. Askush nuk do të mund të kishte ëndërruar se mund të bëhej kjo, mirëpo fara e mendimit të tyre ishte hedhur në një tokë të pllehshme drenicake, ishte rritur në tërë bjeshkët e luginat përreth, dhe befas ishte bërë ëndërr e kombit.

Ata kishin qenë të gatshëm të flijoheshin për hir të ëndrrës, kjo edhe sepse ishin së bashku, sepse nëse njëri do të ishte parathënia e qëndresës, tjetri do të ishte përmbyllja e saj. Asnjë kohë nuk ka sjellur vëllezër të tillë dhe lumturisht që ajo u bë e përmasave shumë më të gjëra se sa kufijtë e Prekazit apo të Drenicës. Legjenda e vëllezërve dhe e vërteta e tyre, u bë dukuri e zakonshme e luftës në Kosovë, ajo kapërceu pragun e kullave të Jasharëve dhe doli në dimensione të tjera, deri sa u bë fenomen i zakonshëm.

R I F A T I, H A M Z A DH E A D E M I

Rifati është vëllai i tyre i madh. Nuk jeton në Kosovë, prej vitesh është detyruar të jetë larg familjes. Banon në qytetin e Mynihut, kujdeset që familjes së tij të mos i mungojë asgjë. Ata e duan, e dinë se në trungun e tyre familjar ai është vazhdimi i Familjes dhe i Fisit, por edhe kanë mbështetur shpatullat tek ai. I kanë mbështetur si në një shkëmb të sigurtë. E dinë fare mirë se është i njëjti brumë lufte, rrethanat e kanë shtyrë larg vendlindjes, por nuk ia kanë bjerrë tiparet. Për të shkuar deri në shtëpi i duhet t'i kalojë tre shtete. I kishte thënë dikur i ati i tij, Shabani , se „qysh po shkon aq larg, a e di se duhet tri shtete me i kalue për me mbërri atje?“, por nuk kishte pasur rrugë tjetër.

Rifati është diçka në mes të Ademit dhe Hamzës, ai është pikëbashkimi i tyre. Është më i qetë, ka vështrimin e ngulitur të Jasharëve, fjalët i ka të avashta, dashamirëse. Askush nuk ndjehet i larguar prej tij. I larguar nga shtëpia, por i lidhur me të. I mërguar, por më rrënjëzim në vendin e tij. Rrugëtimet e tij kalojnë nëpër tri faza: legal, gjysëm legal, herë pas here krejtësisht ilegal. Është pjesë e familjes dhe e bën detyrën e tij. Është, si të thuash , zëri i vëllezërve në mërgim, por jo vetëm kaq, është më tepër, është pjesë e asaj që ndodh në Kosovë. Është magjja nga ku fillon e gatuhet lufta, pasi shumica e mjeteve luftarake kanë në themel djersën e tij. Bart materiale ilegale nga perëndimi në Kosovë, dhe kur vjen koha, atëherë kur duhet, shtyn më tej urët e rezistencës. Troket në disa dyer për të gjetur mbështetje, ndonjëra i hapet, por është e vaktë, ndonjëra i hapet përgjysmë, ndonjëra, ajo që ka më shumë, nuk i hapet fare. Atëherë hap kat më kat portat e tij, gjen mbështetje tek Fehmi Lladrovci më shumë se tek kushdo tjetër, dhe nuk thotë kurrë se ishte vetë ai. Qëndron në heshtje, për shumë e shumë vite qëndron kështu, deri sa gjërat bëhen të ditura nga të tjerët.

Kur rri me të, njeriu e ndjen se po rri më mirë se me vetveten. Ndoshta kjo është një dukuri e Familjes, por e rëndësishmja është se ndjehesh i sigurtë, i qetë, e di se në fund të fundit, e gjithë ajo që ka ndodhur, ka ecur edhe përmes këtij njeriu të urtë.

Është një treshe vëllezërish që bëjnë një plotësi të jashtëzakonshme.

Në dhjetorin e vitit 1991 kthehet për pushime në familjen e tij. Do të jetë hera e fundit që do të udhëtojë legalisht, deri në qershorin e vitit 1999. Në shtëpi janë tre vëllezërit, prindërit, familjet e tyre. Do të jetë ndër çastet e fundit që do të jenë legalisht të gjithë së bashku. Kishte pak kohë që Ademi ishte kthyer nga stërvitjet ushtarake në Shqipëri. Ndërkohë në Kosovë kishin filluar arrestimet. Shumica e atyre që ishin stërvitur në një qendër stërvitore në Malin e Dajtit, ose kishin rënë në pranga, ose kishin marrë rrugën e mërgimit. Disa kishin dorëzuar armët dhe kishin qëndruar në heshtje, disa i kishin fshehur armët në mal dhe kishin pritur një kohë tjetër.

Ademi kishte thënë se „armët nuk i kishte marrë as për t'i fshehur në mal, as për të ja dorëzuar Serbisë, por për ta luftuar atë“. Kjo kishte qenë e kuptueshme për të gjithë ata që e njihnin dhe e papritur për ata që e kishin ndërtuar gjithë këtë përgatitje si një lojë. Do të ishte njëri ndër përjashtimet e rralla. Përjashtimi tjetër do të ishte ai i Zahir Pajazitit të Llapit, por ata do të ishin dy vargmale, që megjithëse e shohin nga larg njëri tjetrin dhe ia dëgjojnë ushtimën e orteqeve kah bijnë, nuk kanë rast të takohen me njëri tjetrin.

Jasharët janë rrethuar tri herë nga forcat e stërmëdha serbe. Me to ka ndodhur si me rrethimet e Krujës.

Rrethimi i parë do të ndodhë në natën e 30 dhjetorit 1991. Është parathënia e luftës që do të vinte. Deri atëherë, në odat e burrave të Drenicës ishte diskutuar disa herë, „a po bëhet me pendë, a po bëhet me pushkë pavarësia e Kosovës“. Pas 30 dhjetorit 1991, nga të parët, Jasharët, e ndanë mendjen se fjalën do e kishte pushka. E kishin ditur edhe më parë një gjë të tillë, kishin pasur një shpresë të vakët se mund të ndodhte edhe ndryshe, kishin dashur t'u besonin atyre që po quheshin institucione, mirëpo 30 dhjetori do të tregonte se, megjithëse do të kishte njerëz që mund të tentonin të ndalnin luftën, ajo do të vinte.

Për rrethimin e parë kam shkëputur një pjesë nga rrëfimi i Rifat Jasharit. Është një rrëfim në vetën e parë, por që i përfshin të gjithë... Ajo që më ka bërë përshtypje, që ditët kur e kam dëgjuar për herë të parë këtë histori, jo nga Jasharët, por nga Ramiz Lladrovci, është hapja e rrethit të qëndresës, mënyra se si shtrihet ai, nga njëra dhomë në tjetrën brenda familjes, nga njëra kullë në tjetrën brenda Fisit, nga njëra lagje në tjetrën brenda fshatit, dhe nga njëri fshat në tjetrin brenda Drenicës. Në se do të kishte zgjatur më shumë, pra në se nuk do të kishte ndodhur tërheqja e forcave serbe, mund të kishte ndodhur shtrirja nga njëra krahinë në tjetrën, brenda Kosovës. Por mund të ishte e parakohshme dhe njëkohsisht fatale.Lisat kanë kohën e vet.

Në rrethimin që do i bëhej Tahir Mehës dhe babait të tij, 10 vite më parë, po në Drenicë, lëvizja rrethore do të jetë pak ose fare pak e dukshme. Ndoshta edhe nga fakti se rrethuesit, krahas policëve serbë, ishin edhe shqiptarë.Jasharët do të jenë ndër ato që do të lëvizin në krah të Mehajve, por kjo nuk do të ishte e mjaftueshme. Në 30 dhjetor 1991 ndodh diçka krejt tjetër, ndodh një lëvizje që ka një përhapje jashtëzakonisht të shpejtë, mali vjen e mbushet me njerëz të armatosur, nuk dihet më se kush është prekazali e kush është drenicak, kush është mik e farefisni, e kush është i panjohur.

RR Ë F I M I I R I F A T J A SH A R I T

P Ë R N A T Ë N E 30 DH J E T O R I T 1991

„....Arrestimet së pari fillojnë në Deçan, në disa lagje e fshatra të kësaj komune... për t'u zgjeruar pastaj edhe në rajonin e Prishtinës, atë të Klinës etj. Erdhën dy djem të Klinës së Poshtme dhe e kërkuan Ademin. Ishte 30 dhjetor. Ata ishin të përfshirë në organizim. Filluan të më tregojnë se policia kishte tentuar t'i arrestonte. Ata kishin ardhur të kontaktonin me Ademin për të ditur se çfarë duhet bërë më tutje.

Kur erdhi Ademi, i tregova për këtë dhe ai me shokë u tubuan shpejt në kullën tonë.

Pastaj biseduam me babën Shaban, me Ademin e me Hamzën se çka të bëjmë më tutje.Vetëm për sekonda bëhet fjalë deri sa policia serbe të vijë tek ne, u thashë unë, ndërsa Ademi, duke qeshur më tha: „Jo, nuk vijnë, nesër është Viti i Ri, ditë tregu dhe pritojnë me ardhë“. More, i thashë, veç momenti pritet. „Ku po mërzitesh për këtë punë“, më tha Hamza. Unë e kisha një parandjenjë dhe më dukej se veç po i shihja të rrjeshtuar policët serbë. U thashë se nuk ua kisha frikën fare atyre, por nuk doja të na zënë në gjumë. „Nuk po vijnë jo“ - këmbëngulte Ademi, ndërsa unë këmbëngulja në timen: „Pasha Zotin, veç sa nuk po i shoh rreth oborrit“.

- “Hajt shko fli e mos u bëj merak“, ma ktheu Ademi, dhe më urdhëroi që të shkoja për të fjetur.

U përshendetëm dhe shkova të fle. Sa më kishte zënë gjumi, Ademi trokiti ngadalë në derë, duke më thënë :

- „Çou Rifat se u rrethuam...“

Unë mendoja se ai kishte diktuar diku larg policinë serbe se ishte duke ardhur në Prekaz dhe nuk nxitova fare, ndërsa ai më tha se po shkonte t'i bënte zë babës. Dy herë ka shkuar tek plaku dhe është kthyer kah unë, duke më thënë „çou më, çka po bën“. I kam thënë hajt se deri sa të vijnë ata, unë bëhem gati, ndërsa Ademi ma ktheu shkurt:

- „Te trafoja në rrugë janë“.

Është zgjuar edhe Hamza, dhe më tha, „gati jemi“. Ndërsa unë vesha një pallto dhe mora një palë këpucë të këqija në këmbë dhe për disa sekonda kemi nxituar që t'i marrim pozicionet.

Dolëm kah ana e epërme e oborrit dhe e ndezëm luftën me ta. Hamza ishte në një pozicion afër një dardhe në oborr, unë kisha zënë një pozicion në skaj të oborrit, pikërisht aty ku me 6 mars 1998 ka rënë Fitimi, duke luftuar me mitraloz, ndërsa Ademi kishte zënë një pozicion tjetër. I thashë: „O djalo, vepro me shumë mend se mos janë futur në brendi të oborrit te kulla“, ndërsa Ademi më tha: „Veç mos e lësho frontin aty“. Kur Ademi iu afrua kullës për t'ua zënë aty pritën policëve që të mos depërtojnë brenda, ata kishin qenë duke hyrë në oborr. Menjëherë ka hapur zjarr mbi ta, duke i sharë në atë serbishten që e dinte fare pak: „Kur po shkoni he nanën e çetnikëve ua...“ “ u ka bërtitur atyre dhe për nja 4-5 minuta aty i ka shkuar flakë e verdhë.

Unë e kam ndërruar pozicionin dhe kam dalë më poshtë, ndërsa me vete i kisha disa bomba, një revole dhe automatikun. E bëja me mend, nëse arrij t'i shkrep të gjitha këto, puna nuk do të ishte keq. Pasi i zmbrapsi policët që donin të futeshin në oborr andej nga kulla, Ademi u kthye te unë dhe më pyeti:

- A të mori ndokund?

- Jo, i thashë dhe e pyeta se mos e kishte kapur ndonjë plumb atë?

- Këtu më është nxehur pak, tha ai, duke treguar kah brezi.

Kur ia hoqa këmishën, nuk kishte pasur gjë serioze, ndërsa në ato momente, në rrugë u ndez automjeti i ndihmës së shpejtë. E paska hëngër dikush prej tyre, i thashë Ademit. U ngjita në kullë dhe përmes dritareve të saj i vërejta policët, të cilët iu kishin veshur muret poshtë, por nuk guxonin të bëjnë hapa e të provojnë të futen në oborr. Biseduam shpejt e shpejt me Ademin dhe vendosëm të depërtojmë në anën e kundërt, andej nga lagjja e Lushtakëve....

... Ishte një pjesë nga rrëfimi i Rifat Jasharit. Ishte 30 dhjetor i vitit 1991. Fund viti dhe fillim lufte. Do të jetë hera e fundit që luftojnë së bashku. Nuk do të kenë rast tjetër, megjithëse lufta i kishte trokitur herët në portat e kullave të tyre. Prej kësaj date edhe ai do të jetë ilegal në shtëpinë e tij, herë pas here do të kthehet aty nëpër natë, i shoqëruar nga miqtë dhe shokët, shumë prej tyre ilegalë, si ai. Do të kthehet gjithnjë me ndjenjën e mallit, fillon e ndjen mbi vete peshën e mos qenies së tij së bashku me vëllezërit, mendon të mos kthehet më, në atë vend të huaj, pas më shume se tre shtetesh tashmë, Bisedon me vëllezërit. Mendjen dhe shpirtin e ka tek shtëpia dhe njerëzit e tij. E di krejt mirë se tash ka ardhë një kohë tjetër, se asgjë nuk do të jetë si më parë, se dy vëllezërit e tij e duan edhe një krah më shumë, mirëpo fjala e tyre është e paktë dhe e saktë , „A e bën mend se 30 antarët e tjerë të familjes duhet të mbahen“.

Është kohë e vështirë. Vëllezërit do ta duan përherë ndihmën e tij, ai do e ndjejë përherë mungesën e tyre. Është një kohë që përmes telefonit shtohet malli, shtohen pikëpyetjet, ai nuk e di më se ku kanë bujtur vëllezërit e tij, tashmë ilegalë, që nga 30 dhjetori 1991 dhe deri në ditën e 7 marsit 1998, cila është vatra që i ka dhënë zjarr, konaku ku kanë rënë, por e di krejt mirë se cilido të jetë ai, është për të mirë.

Do i kujtohet shpesh, se pas natës së 30 dhjetorit, u hapën për to dhjetra e dhjetra shtëpi. Vëllezërit e tij u strehuan tek Shaban Shala, në Negrovc. Afër Shaban Shalës është një familje, ajo e Krasniqëve. Dy vëllezër janë aty. Ajeti dhe Shefqeti. Nana e tyre, me sa i kujtohej, e kishte emërin Hanë. Një plakë e dashur, që i ngjante shumë nanës së tyre. Djemve të Prekazit u lëshon dhomën e nuses.

E brente meraku Ademin se mos iu bante barrë këtij konaku, nuk ishte një ditë a një natë, nuk ishin një a dy njerëz. Kishte merak se mos e pësonin prej tij, nuk kishte dashur kurrë që asnjë fije floku t'i binte dikujt për shkakun e tij. I dhëmbshur me njerëzit si ai, i kujdesshëm deri në dhimbje.

Po i thote Ademi njerëzve të shtëpisë dhe shokëve të tij se „po due me shkue në Prekaz, të kthehemi në shtëpi, nuk due të rrezikoheni për mue“. Ishte diku një javë pas lufte. Po i thotë nanë Hana se, çfarë të keni ju, unë ju a dërgoj. Qoftë fjalë, a qoftë letër. Jam plakë nuk dyshon kush tek unë. Prekazi qe, tek asht, as 30 kilometër nuk i ka. Unë e di se kush jeni. Shtëpia ime asht shtëpia juej, djemtë e mi janë vëllezërit tuaj. Veç një punë nuk ua kisha ba hallall. Nëse vjen shkau e në këtë kullë mbesin dy gurë nji mbi nji. Për luftë i shkojmë deri në fund. Në mbetë kulla në kambë e ju e leni luftën, atëherë jena koritë e hallall nuk ju a baj. Për të tjerat mos kini merak.

Tre vëllezërit do të kenë rrugë të gjatë për të bërë me njëri tjetrin.

B A C A SH A B A N DH E D J E M T Ë

Trungu i Familjes është Shaban Jashari. Nëpër këtë trung kanë hapur degët e tyre djemtë, nipat e mbesat. Asnjëherë nuk kanë qenë më të shumët, asnjëherë nëpër shkallët e kullave nuk kanë lëvizur më shumë njerëz. Shaban Jasharit i gëzohet zemra për njerëzit që lëvizin, për jetët që bulojnë, zemra që ka qenë e qetë për gjithçka , nuk ngihet nga zërat e nipërve e mbesave. Meraku i vetëm i Shaban Jasharit është të rrosh si duhet.

Të rrosh si duhet për Shaban Jasharin do të thotë të jesh i ndershëm deri në skaj, të provosh gjithçka, edhe të mirën, edhe të keqen dhe që të dyja në shfaqjen e tyre më të thekshme.

Dhe ai i ka provuar të dyja deri në plotëni. E keqja ka qenë e skajshme, por nuk e ka thyer. Të mirat kanë ardhur të bollshme, por nuk e kanë ndërruar. E keqja i ka ardhur prej larg, të mirën e ka ndërtuar vetë. Të keqes i ka thënë plaç, të mirën e ka ndarë me shokë e dashamirë. Edhe kur ka qenë i untuem, zemrën e ka pasë plot. Edhe kur e ka parë veten një hap larg vdekjes, ka ditë të dallojë jetën. Ka ndjekur Shaban Polluzhën në rininë e tij , sepse e ka ditur se kjo rruga e nderit. Ka pranuar të vuajë më mirë ai vetë dhe robtë e shtëpisë së tij, se sa të vuajë dikush tjetër për fajin e tij. I njeh urat e bashkimit të njerëzve, ndoshta më mirë se askush tjetër, por kurrë nuk është bërë urë për ta shkelur të tjerët. E do Prekazin e Poshtëm më shumë se sa lagjen e Jasharëve, por mbi Prekazin ka Drenicën, dhe mbi Drenicën ka Kosovën. Djemtë e vajzat i mëson ta duan Shqipërinë, nipërit e mbesat i nis për atje.

Shaban Jashari është një njeri që nuk ngutet. Ka fituar në këtë jetë përvojë të bollshme, ajo rrjedh në venat e tij, i di punët më mirë se të tjerët, e di se vjen dita e ndeshemi me serbin, por pa u ngut, jo për ta filluar sot e për ta lënë nesër.

Me 30 janar 1991 baca Shaban qëndron tërë kohën në kullë me njerëzit e shtëpisë. Policia vjen e përforcuar me mjete të tjera luftarake: helikopterë, tanke, qen të ushtrisë dhe futen turrshëm në oborrin e shtëpisë.

Njëri prej kryeoficerëve të policisë serbe e pyet bacën Shaban:

- Të kujt janë këto shtëpi dhe pasuri?“

- Të miat dhe të djemve dhe të nipave të mi, ia kthen Shaban Jashari.

- A kanë mend këto djemtë e tu që po luftojnë, kur i kanë të gjitha këto të mira“?

- Po, i kanë të gjitha, veç liri nuk kanë - ia kthen baca Shaban.

Në të vërtetë kjo është edhe deviza e tij. Për këtë u hap rrugë djemve, megjithëse e di se është një rrugë e vështirë. Shkon edhe më tej se kaq, u ndihmon në këtë rrugë. Me të gjitha. Dhe kur duket se e gjithë ajo që kishte bërë nuk do të ishte e mjaftueshme, lufton krah tyre. Do të jetë njëri ndër pjesëtarët e familjes që u bën ballë tri rrethimeve të kullave të tyre. Jasharët, të gjithë, e adhuronin babën e gjyshin e tyre. Do të ishte deri në fund njëri nga vendet e shenjta, të cilit i faleshin dhe e kishin të vyer fjalën e tij. Do të merrnin me vete qetësinë e tij të jashtëzakonshme, qëndrimin stoik, fjalën e mënçur dhe në kohën e duhur, respektin për mikun dhe për kalimtarin e zakonshëm, do të dinin të dallonin se përmbi pamjen e tij të jashtme, në dukje të ftohtë, ishte një zemër që i miklonte edhe kur ishin bërë vetë prindër.

Shaban Jashari i ka të fuqishme pasionet që kanë lidhje me kombin e tij, ata janë pjesë e vlerave dhe e virtyteve të tij, deri sa bëhen pjesë e të gjithëve.

N Ë N A E SH T Ë P I S Ë, R E J A T DH E B I J A T

Nëna e shtëpisë quhej Zahide, por nipërit e mbesat, në shenjë dashurie dhe shkurt, i thonin gjyshja Zade. Djemtë e thërrisnin loke, nuset e shtëpisë e thërrisnin nanë. Ishte njëra nga mbesat e Shaban Polluzhës, dhe kur e kishin fejuar me Jasharët, kishin pasur parasysh, të dyja palët, të bënin një miqësi të mirë. Jasharët thonin asaj kohe , thonë edhe tani, „Mos merrni çfarëdo miku, sepse po more ndonjë mik që nuk është bimë e shëndoshë, të tillë do të jenë edhe nipat e mbesat“.

Nëna Zadja, le ta quajmë kështu, nuk ishte nga bimët e zakonshme, ajo ishte nga trungjet e lista të familjeve të Kosovës dhe me vete solli blerimin e këtij lisi. E shkurtër në trup, me shikimin e butë, dashamirës, ajo rrezatonte vetëm mirësi. E gjithë qënia e saj ishte e tillë, e ngritur mbi një strukturë të fuqishme njerëzore, të cilat, vitet që shkojnë, sado të dhimbshme të jenë, nuk do të mund t'i shpërfytyrojnë. Ajo lëviz ngadalë nëpër shtëpi, është e para që ngrihet dhe shkon të flerë kur gjithçka është në vendin e saj. Nuk i ndan rejat nga bijat, nuk i ndan nipërit nga mbesat, e shikon e ngazëlluar se më të rinjtë po lidhen fort me zakonet e fisit dhe me burrin e saj, e ndjen se kjo është për mirë dhe nuk ka asnjë lloj derti për të ardhmen e tyre.

Nuk ka bërë kurrë hesape në jetën e saj me të ardhmen e familjes. E dëgjon të shoqin kah u thotë njerëve të shtëpisë që dy gjëra e mbajnë njeriun e fortë, morali dhe moslakmia, dhe ndjehet edhe më e sigurtë për ata që do të lerë pas; kanë moral të lartë e nuk kanë lakmi. E ndjen mallin për djemtë, kur nuk i ka në shtëpi, dhe i mbushet e gjithë vatra, kur ata e kanë vënë në mesin e tyre. Nëpër duar ndjen shtërngimin e duarve të tyre, në ballë ndjen puthjen e tyre, ua dëgjon fjalët dhe përsëri ndjehet mirë. Nganjëherë zemrën ia shtërngon meraku i nanës, kraharori sikur nuk e mban mallin, por gjithçka është në rrugën e duhur dhe asaj i duhet të mbaje brenda vetes edhe merakun, edhe mallin, edhe trazimin që ia përkund era e natës.

Në jetën e saj ka parë mjaft, e ka filluar jetën duke ndjerë një peshë të madhe mbi të gjithë. Ka parë halle të mëdha e halle të vogla, halle që të plakin dhe halle që e kanë mërzinë deri sa të bjerë muzgu i parë i natës, por asnjëherë , edhe kur kanë qenë halle të mëdha sa bota, kurrë nuk ka përkulur kurrizin dhe të fshajë mërzitshëm. E di mirëfilli jetën e kësaj familje që para se të vinte nuse. E dinte se fillli i saj kishte qenë disa herë rrezik të këputej, dhe është e lumtur kur i fal tetë fëmijë, tre djem e pesë vajza. Ndjehet e qetë, sepse më shumë se kurrë, e ardhmja e Familjes është e sigurtë.

I sheh punët e djemve të saj, ata e kanë nisur herët rrugën për të bërë diçka të mbarë, nuk u thotë kurrë“ jo“, mirëpo gjithmonë e ka me vete merakun e nanës, por një merak që e mban për vete deri në çastin e fundit.

Nisin demonstratat e mëdha të vitit 1989, është kohë e ftohtë, mot i rënduar nga erërat dhe bornat dhe klimë e ashpër politike nga regjimi i Millosheviqit. Viti 1989 do të jetë viti i parë i sprovës me pushtimin e ri. Në ballë të provës do të vihen disa djem të rinj, shumë nga të cilët do të jenë të lëvizjeve ilegale çlirimtare. Turmat e njerëzve, disa mijëshe, nisen drejt Prishtinës. Njerëzit nisen nga Skenderaj drejt Prishtinës, mijra vetë njëherësh, ajo e dëgjon të vërtetën se atyre u prin i biri, Ademi, ndjen lehtësimin, por edhe merakun e nanës. Ky do të ishte shfaqja e parë publike e të birit si lider i ngjarjeve të mëdha, ndjehet përsëri e qetë, megjithëse gjithçka përreth ndillte frikën.

Në tri rrethimet e kullave të saj, ajo ka qenë aty. Rreth saj janë mbledhur rejat dhe nipërit e mbesat e vegjël, ndërsa të tjerët luftonin. Do të jetë deri në fund në mesin e tyre, e rrethuar prej tyre, qetësisht e bindur se ishte e vetmja rrugë dhe se, për besë, nuk kishte rrugë tjetër. Është e vetdijshme se mund të jetë fundi i rrugës së saj, por e qetë, se ka bërë një rrugë të denjë për t'u jetuar.

Është stoike në të gjitha çastet e jetës së saj, edhe kur ata janë tepër të rënda, në secilën rrudhë të saj ka qenë një hall a një dert, ndërsa në çdo fjalë të saj ishte një shpresë. E di se i duhet të qëndrojë si nana e Jasharëve, nuk i ul as kapakët e syve para dhimbjes, e përball dhunën e pushtuesve serbë me atë ndjenjën e njeriut që i kishte përbuzur gjithnjë dhe tani erdhi çasti t'ua thotë syve, ose, si i thonë në Drenicë, t'ua thotë në gojë.

Një ngjarje:

Në fundin e rrethimit të parë të Jasharëve, kur tre djemtë e Familjes tërhiqen dhe zënë vend në Kodrat përballë, të gatshëm për t'i shkuar luftës deri në fund, policët serbë marrin peng 27 antarë të Familjes, së bashku me tre nipa, të cilët kishin qëlluar atë natë në shtëpi, ndërsa të gjithë meshkujt, prej Fitimit e lart, pra, të gjithë ata që i kishin mbi 13 vjet i lidhin dhe i nxjerin me duar të lidhura përjashta në borë, para tankeve.

Policët serbë e qesin po ashtu nanën e djemve si mburojë para tyre, duke dashur të hyjnë në shtëpi, sepse kishin menduar se Ademi ishte brenda. Strukeshin prapa shpindës së saj dhe në duar mbanin automatikët.

Nana po i thotë njërit prej policëve :

- Hiqmu qafe more qen, çka po fshehesh pas meje?“.

- Kam frikë se njëri prej djemve është brenda e po më vret..

- Kur frikësohesh dhe nuk ta mban, pse ke ardhë në Prekaz? - thotë nana policit serb.

Sa herë që më bjen rasti ta rishikoj në mesin e djemve të saj, në filmimet e kohës që janë bërë, me mbetin sytë në shkëlqimin e syve të saj, në atë dritëzim të veçantë që marrin ata kur është aty, pranë tyre, e lumtur dhe e trazuar njëkohsisht, por, gjithësesi, nga ajo e ndjen që buron ndjenja e së mirës, e së drejtës dhe e mbështetjes.

Dhe kur djemtë marrin nga nana e tyre të mirën, të drejtën dhe mbështetjen, atëherë....

Asgjë në rrëfimin për Jasharët nuk do të ishte e plotë në se nuk do të ishte pjesë edhe ajo që ka lidhje me rejat dhe bijat e kësaj familje. Megjithëse në pamjen a parë do të mund të dukej se nën strehën e këtyre kullave gjendej një familje e madhe patriarkale, e vërteta do të jetë krejt ndryshe.

Do të jetonin mrekullisht me njëra tjetrën e drejta zakonore dhe koncepti i një jete të ngritur mbi realitetin e një jete të re, do të ishin të pranishëm forca e fjalës së burrit dhe fisnikëria e fjalës së gruas, dhe kufiri mes njerës dhe tjetrës do të ishte krejt i padukshëm. Nën atë strehë të madhe nuk kanë jetuar asnjëherë qënie të ndrydhura apo të shtypura, në të kundërtën, pas pamjes së jashtme, që nuk ishte edhe aq e vërejtur, ka jetuar një familje e madhe, e zakonshme për traditën drenicake , në të cilën gjithkush kishte vendin e tij , por njëkohsisht kishte edhe të përbashktën e tij me të tjerët. Tradicionalja ishte e ndërthurur mrekullisht me përceptimin real të jetës, dhe mes gjithë kësaj, do të jetë përherë tejet i nderuar, një kult i heshtur, figura e nënës, e rejave dhe e bijave.

F A M I L J A J A SH A R I

Ashtu si është e pamundur të ndash Shaban Jasharin nga djemtë e tij, po aq, e ndoshta më shumë, është e pamundur të ndash nipërit e mbesat nga trungu i tyre. Ata do të rriten të gjithë përmes tij dhe gjyshes së tyre, do të marrin njëkohësisht ndjenjën e bukur të familjes, por edhe pjesë nga mendimi i saj. Themelore do të jetë që në genet e tyre, natyrshëm, krejt njëtrajtshëm, pa asnjë lloj sforcimi, do të rridhte i njëjti gjak dhe e njëjta ide, e cila, megjithëse ende e paformësuar krejtësisht, do të kishte të njëjtat tipare si ato të gjyshërve e katërgjyshërve të tyre.

Do të jenë brezi i gjashtë apo i shtatë i Jasharëve që jetojnë në atë truall. Kjo nuk është e rëndësishme. Ata do të bënin çmos që të ruanin të njëjtin emër të mirë, të njëjtën ndjenjë mikëpritje dhe bujarie, fjalën e duhur në çastin e duhur, mosngutjen dhe respektin; do të kishin në vete, si një amanet të lashtë, që të qëndronin së bashku, deri në mundësinë e fundit, dhe mbi të gjitha, të dinin të vendosnin rendin e gjërave. Dhe rendi i gjërave tek Jasharët fillonte gjithnjë në lidhjen e tyre me tokën e Kosovës, ngastrat e saj dhe vargmalet që i shtrihen nga njëri skaj në tjetrin, rrafshnaltat, ujrat që rrjedhin, të rënët që u flijuan, amaneti i tyre. Nipërit dhe mbesat u mësuan të dëgjojnë fjalë të ndershme dhe të urta, u rritën përmes tyre dhe , njëkohsisht, përmes shembullit që e kishin para vetes, herë tek gjyshi i tyre, pastaj tek gjyshja, tek mixha dhe tek etërit e tyre, tek nënat dhe tek moshatarët. Ishte një rreth i mbyllur, qarkuar gjithandej me ndjenjën e së mirës dhe të afërsisë për Kosovën, dhe jashtë këtij rrethi, ata nuk mund të dilnin dhe as që donin të dilnin.

Edhe sot, në pjesën veriore të shtëpisë së Jasharëve ka një vrimë të madhe me diametër më se dy metra, e cila është shkaktuar nga granatimet. Kjo ndodhi me 7 mars 1998, në ditën e tretë të luftës. Kushtrimi, djali 13 vjeçar i Adem Jasharit, kishte pak kohë që nuk i dëgjonte më krismat e pushkëve nga kullat e shtëpive, e ndoshta ka menduar se është më i fundit në këtë valë qëndrese. Është 13 vjeçar, më duhet ta ripërsëris, që kushdo të mund të ketë në parafytyrimin e tij një djalë të kësaj moshe. Çfarë bën ai? Ai merr përsëri automatikun në dorë, me të ka luftuar që në çastin e parë, është dita e tretë e luftimeve, dhe përmes asaj vrime, del në pjesën tjetër, në mes të dy shtëpive. Nuk e bën në mend të ndalë luftën, qëllon prej aty deri sa i skuqet arma, aty edhe vritet. Është i fundit që bie, ka qenë i pari që e ka ndezë luftën.

Nëse për dikë tjetër, që ishte jashtë, do të dukej e habitshme, se si është e mundur të luftohet një ditë, pastaj një natë, pastaj edhe një ditë tjetër, përsëri një natë e rishtas një ditë, edhe nga fëmijët 13 apo 14 vjeçarë, tek Jasharët kjo ishte krejt e natyrshme, e zakonshme, diçka që kishte lidhje me jetën, me emërin e mirë dhe me dëshirën për të bërë diçka më shumë nga sa ishte e mundur.

Në shtëpi ata dëgjojnë të flasin për gjyshërit që kurrë nuk e humbën emërin e mirë, kanë vënë si Zot mbi kokë gjyshin e tyre, e adhurojnë edhe nga fakti se nuk është përulur, edhe kur ka qenë keq për bukën e gojës, për një kokërr misër, edhe kur e kanë burgosur apo e kanë pushuar nga puna, edhe kur e kanë leçitur apo nuk i kanë bërë vend, si armik i pushtetit serb, as në një gëzim familjar, e përsëri nuk është dhënë, sepse e ka ditur se është në rrugën e së drejtës, se është në vazhdën e ruajtjes së emërit të mirë dhe të dhënies së shembullit të duhur.

Jasharët e vjetër ishin mësues të mirë, Jasharët e rinj ishin nxënës të denjë.

Shaban Jashari besonte në pjellorinë e mendjes së tij të çelniktë; besonte se çdo gjë është e drejtë dhe e ligjshme kur është në shërbim të së vërtetës, kjo gjë e bënte atë të zotëronte veten, të kishte të drejtën për të qenë shembulli që duhej ndjekur. Ai ishte në vetdijen e nipërve e mbesave një ndërgjegje e pastër, por e butë. Dukej hijerëndë, por ishte i dlirët, nipërve përpiqej t'u jepte dlirësinë.

Leçitja e pushtetit, burgosja, keqtrajtimet, rrethimet e kullave, kishin dashur që ta bënin të dilte nga populli; por ai kishte hyrë në popull. Ky ishte njëri ndër mësimet që ai u jepte nipërve e mbesave, ua jepte me fjalën e urtë, qetësisht. Ia kishin ndaluar të jetë i lirë, por nuk ia kishin arritur, këtë ia përcillte fisit të tij. Ai urrente gënjeshtrën, dhe i thërriste me britma të mëdha së ardhmes, e parandjente, e pikaste që më parë; e parashikonte atë të frikshme, por edhe madheshtore, të frikshme sepse kishin përballë një kuçedër , dhe madheshtore, sepse çlirimi prej saj do të ishte i përjetshëm. Ai e kishte kuptuar që moti se për zgjidhjen e mjerimit të vajtueshëm njerëzor, jo sall të familjes dhe fisit të tij, duhej një çlirues dhe i mëkonte nipërit e mbesat të ishin krah të këtij çliruesi.

Shaban Jashari do të ishte kurdoherë pjesë e përtëritjes së madhe njerëzore, por me logjikë, domethënë, për një shpirt të brumit të tij, në mënyrë të papërkulshme. Logjika ka zemërbutësinë, ai e donte atë në jetën e përditshme, por edhe donte që njerëzit e tij të kishin zemrën e fortë për kohën që do të vinte. Ai nuk ishte asi njeriu që kishte frikë nga ajo që do të sillte e ardhmja, ai kërkonte vetëm që njerëzit e tij të ishin të përgatitur për të, sido që të vinte, edhe e dhimbshme deri në palcë. Ai nuk kishte droje se vigani popull mund të zgjohej; ai donte vetëm që zgjimi të ishte me logjikë, në kohën e duhur dhe me njerëzit e duhur. Këtë ua mësoi brezave që u rritën përmes duarve të tij dhe prehërit të gjyshes.

Ndoshta më herët se të tjerët ai e kishte parë lirinë të agonte, nuk kishte frikë nga agimi i saj dhe flijimi që do të duhej në emër të lirisë; ky besim i plotë i kishte dhënë jetë, dhe megjithëse pothuaj i shtyrë në moshë, kur erdhi koha e duhur dhe njerëzit e duhur ( ai ishte i lumtur që bijtë e tij ishin aty) kishte filluar të ndjente se si po rriteshin më shpejt se sa duheshin nipërit e mbesat e tij. Ndoshta do të kishte dashur që rrita e tyre të ishte e natyrshme, mirëpo koha vetë ishte tjetërlloj.

Nga viti në vit i kishte parë ngjarjet të rriteshin, kishte pasur droje në krye se mos gjithçka dështonte, si kishte ndodhur shumë herë, e vërente rriten e luftës më shumë se sa vërente rriten e njerëzve të tij, e dinte se lufta kishte arsyen dhe të drejtën, dhe sa më shumë që ajo, lufta, u fuste frikën pushtuesve serbë, aq më shumë ai e ndjente veten të siguruar. Në 22 janar të vitit 1998, kur pas rrethimit të dytë të Jasharëve, ai shikoi se si trupat serbe po terratiseshin në agoni, mendoi me vete dhe pastaj u tha të tjerëve se „ nuk kishte dashur gja tjetër në këtë jetë, veç të shifte kurrizin e trupave serbe kah ia mbathshin“.

Viti 1998 është një vit i ngjeshur. Stuhia është aty, gati, në të gjithë tërbimin dhe madhështinë e saj. Ai është i qetë tashmë. E di se e ka kryer një pjesë të madhe të detyrës së tij: e di krejt mirë si nipërit e mbesat e tij, ashtu si bijtë e bijat, rejat dhe dashamirët, tashmë janë gati për ta përballuar atë. Disa qenie njerëzore janë krijuar për furtuna të mëdha. Shpirtrat e mbrujtura për stuhi ekzistojnë në këtë botë. Jasharët janë një shembull prej tyre.

Këto ishin Jasharët deri në 7 marsin e vitit 1998.

Por miti, e aq më tepër miti kombëtar, kërkon besim, ndaj dhe nuk është aspak e udhës që t'i paraqesësh këto njerëz përmes logjikës së kristaltë. Nuk është vetëm ndjenja, ndjenja vëllazërore ajo që mund t' kuptojë. Është shumë më tepër se kaq.

Megjithatë, për të ardhur deri këtu, ka qenë një rrugëzim i gjatë...

Si e thashë në fillimin e këtij punimi, për të ditur gjithçka që kishte ngjarë, do të ishte mirë të ktheheshim pak më pas.. Pasi u kthyem në atë që kishte ndodhur ngjat, le të kthehemi në fillesën e ngulitjes së Jasharëve....

F I LL E S A

Treqind vite më parë, nga tre vllezër, Jashari, Kadriu dhe Meha në Prekazin e Poshtëm, bri Skenderajt, ngrihen tri lagjet e para të saj; e katërta, më e vonë, do të jetë ajo e Lushtakëve. Jashari i madh do të kishte tre djem, më i vogli prej tyre do të jetë Murati, nga i cili rrjedh Fisi i sotëm i Jasharëve. Dy herë, vetëm dy herë, në treqind vite, që nga fillesa dhe deri në marsin e vitit 1998, Fisi i Jasharëve do të kishte nga tre djem. Në fillim, kur nis historia e Fisit dhe në gjakun e Shaban Jasharit. Gjithëherë kishte pasë një djalë të vetëm, fill peri që mund të këputej, rrjedhë që mund të ndalohej, drejtpeshim që mund të prishej. Prandaj edhe është e lehtë të dihen rrjedhat nga kanë ardhur. U është dashur të mbajnë mend vetëm një paraardhës. Asnjë degëzim tjetër. Stërkatragjyshi, katragjyshi, stërstërgjyshi, stërgjyshi, gjyshi, baba...gjashtë breza...më përtej nuk dihej, ajo që do të vinte do të ndërtohej nga vetë njerëzit. Rifati do të ishte vllai i madh, Hamza pas tij dhe, më i riu, Ademi. Pesë motrat e tyre do të jenë shkak i miqësive fisnike. Ishte bërë hapja e Fisit, si duket ajo që po vinte do të kishte nevojë për më shumë se një krah të Fisit të Jasharëve. Jasharët e tjerë, bri tyre ishin shumuar prej kohe, ata ishin aty, rreth e rrotull, ujë i të njëjtit burim, gjak i përbashkët, do të kishte edhe vazhdimin e pritshëm, qëndresë e përbashkët. Ditët e 5, 6 dhe 7 marsit dëshmuan shumë më tepër se gjak të përbashkët.

Të rrosh siç duhet për Jasharët do të thotë të jesh i lidhur me tokën, me livadhet dhe pyjet përreth, të jesh një vatër e ndershme, bujare, do të thotë të provosh gjithçka, edhe të mirën, edhe të keqen dhe që të dyja në shfaqjen e tyre më të thekshme. Do të ishte e kotë për çdo lloj regjimi që të ndryshonte tiparet e kësaj familje dhe të shpërfytyronte përmasat e Fisit të Jasharëve. Ndodhte diçka e çuditshme, sa herë që presioni shtohej dhe rëndimi i tij dukej i përbindshëm, pa asnjë rrugë shprese dhe mundësie, Familja mblidhej edhe më tepër rreth vetvetes, tiparet e saj nguliteshin edhe më shumë, deri sa të dukeshin se ishin ngurtësuar. Do të kishte çaste të rënda, do të vinin edhe momente kur dukej se ishte e vështirë të vendosej, dhe do të ndodhte që shumëkujt do i dukej e tepërt, jo vetëm rëndesa mbi këtë Familja, por edhe qëndresa e saj.

Ndaj, si kujton Rifat Jashari:

„Në ato kohë të vështira, shumë njerëz i kanë thënë babagjyshit që ta shesë tokën dhe pasurinë dhe ta lëshojë vendin, sepse kishin menduar se vetëm ashtu familja jonë mund t'i shpëtojë zullumit të madh që po i bënte pushteti. Por, babagjyshi nuk kishte dashur ta bënte këtë. Nga të parët, ai kishte trashëguar afër 19 hektarë tokë e mal, dhe këtë pasuri ne, pasardhësit e tij, e kemi edhe sot e kësaj dite, në këtë vend, në Prekaz“.

Kur thashë më sipër se, nga dhuna, në shenjë qëndrese, tiparet e Familjes dukej sikur ishin ngurtësuar, nuk e kisha fjalën vetëm për burrat e djemtë e kësaj familje. Stërgjyshja e kësaj familje, Halimja, nga fshati Kastriot, atëherë kur njerëzit ngulnin këmbë që Familja të ikte prej vatrës ku kishte bërë jetën e saj, ajo do të ngulte këmbë se „Pasuria nuk shitet. Në qoftë se ky djalë, Shabani, që na e ka falë Zoti, është me ymër, do ta trashëgojë këtë vend“.

Si vjen dita, si rrotullohen motet, shkojnë vitet e dekadat, dhe në këtë Familje të duket se nuk ka lëvizur asgjë nga ajo që kanë lënë të parët, është po ajo këmbëngulje, e njëjta forcë, mentalitet i njëjtë, që lidhet mbi të gjitha me tokën e vendin ku kanë lindur, me arat e bashtinat, me njerëzit dhe pyjet, kullotat dhe ujrat që rrjedhin, me vendin ku e kanë bërë në mend të vdesin. Dekada më vonë, si të ishte pjesë e rikthesës së kohës, Hamzë Jashari, kur do i thonin se po afrohet ora e dhunës së madhe dhe do të ishte mirë të iknin, diku në perëndim, qoftë edhe sa të qetësoheshin dallgët, do të përgjigjej njëlloj si stërgjyshi tij se „Në këtë vend kemi lerë, prej këtij vendi nuk e kemi ndër mend të ikim, këtu edhe do të vdesim“. Të duket sikur koha është sjellë rrotull për njëqind, dyqind apo treqind vite dhe ata që kanë shkuar, kanë të lënë të njëjtët në vatrën e tyre. Është rikthim i mrekulleshëm, riciklimi i vlerave dhe i virtyteve.

Në të vërtetë kjo do të ishte edhe ndër çastet fatlume të Kosovës.

Në këtë truall u lindën Rifati, Hamza dhe Ademi. Shumë shpejt, jo çuditërisht, shumë shpejt do të vinte koha e tyre, do të vinte momenti kur ata të ndjenin mbi vete peshën e dhunës. Do e shihnin fillimisht tek i ati i tyre, mësuesi Shaban Jashari, që nuk lejohej të jepte mësim, sepse ishte i leçitur, i leçitur dy herë, nga pushteti dhe rrjedhojë e tij, edhe nga njerëzit. Do të vinte koha e ngushticës, kur portat e kullave të tyre do të hapeshin rrallë herë për miq e dashamirë, kur dyer të tjera do të quheshin të mbyllura për to; kur nuk do të kishin pjesën e tyre në gëzimet e dasmave e të fejesave, kur do të fillonin të ndjenin vetminë, por nuk do i përkulte vetmia. Do të kishte momente kur regjimi zgjaste kulaçin, „ bëjuni urë e jona dhe ju a shtrojmë si të doni“, por ajo ishte një urë ku nuk kishte kaluar kurrë asnjë nga Fisi i Jasharëve, dhe pas saj vinte menjëherë kërbaçi i rëndë i dhunës serbe, dëbimi nga puna, arrestimi, ngulatja nëpër burgjet serbe, ngujimi në shtëpi sipas urdhërit të policisë, tatimet e një pas njëshme, pastaj përsëri arrestimet, dhe në fakt, në treqind vite, thuajse asnjëri nga burrat e djemtë e këtij Fisi nuk qëndroi jashtë burgjeve të dhunës. Njëkohsisht, asnjëri prej tyre nuk u ndje i thyer dhe nuk kishte përse.

Ishte një fillesë e zakonshme për Prekazin dhe në të njëjtën kohë për Drenicën. Diku ndjehej më shumë, diku ndjehej më pak, dikush ishte i huaj, i ftohtë dhe i largët me pushtetin, do të kishte edhe fillesa marrëveshjesh, që nuk zgjasnin shumë dhe që asnjëherë nuk do të ishin në gjirin e këtij Fisi. Jasharët hynin tek njerëzit dhe familjet që i kishin përherë marëdhëniet e ftohta, të huaja dhe të largëta me pushtetin serb ose me serbishtet e tyre. Nuk do të ndjenin kurrë, në asnjë moment, keqardhje pse i kishin ngritur kështu këto marëdhënie, në të kundërtën , do të ndjeheshin mirë. Ata nuk do të përpiqen kurrë t'i lehtësojnë marëdhëniert e ngurta dhe të idhta me pushtetin, megjithëse e dinë se, pas çdo refuzimi, do të kishte shtypje më të madhe. Në të vërtetë ata e kishin të vetën devizën e të atit të tyre, Shabanit, se „Ma mirë me hekë e me u flijua vetë, sesa me marrë në qafë shumë njerëz të tjerë“. Idea e flijimit ishte e herëshme, askush nuk duhej të çuditej që ajo do të vinte krejt natyrshëm disa dekada më vonë dhe në ato përmasa që dihen.

Nëse u larguan gjithnjë e më shumë e u bënë të huaj me pushtetin, Jasharët u lidhën me shumë me tokën dhe me bukën. Nëse do të leçiteshin nga pushteti, ata do të ishin të afërt me punën. Nuk e kishin ndërprerë kurrë atë, e kishin menduar se do të kishin dhunë e egërsi mbi Familjen e tyre, por kishin menduar po ashtu se, duhej të kishte një rrugë mbijetese, e natyrshëm do të vinte nga djersa që do të derdhnin. Gjithë ditën nëpër arat e bashtinat e familjes, në darkë, në dhomën e burrave, djemtë e rinj do të dëgjonin të vërtetën për Shaban Polluzhën, për shkakun pse i ishte bashkëngjitur prej fillimit Shaban Jashari rradhëve të tij, bisedohet se çka e bën të fortë Kosovën dhe „pasha ditët kur kena kenë Shqipni“.

Kjo është fillesa, e cila kalon pashmangshëm përmes katër këndeve, traditës së stërgjyshërve, tokës ku kanë lindur e ku e kanë në mend të vdesin, mësimeve të babait të tyre, Shabanit dhe mësimit që duhet t'i lënë fëmijve të tyre.

Asgjë tjetër nuk është më e rëndësishme për to, për asgjë në botë nuk do të heqin dorë prej tyre, dhe, kur të vijë momenti, do të dëshmojnë se kishin pasur vetëm një gabim në përllogaritjen e tyre: mësimi që do të kishin dashur të lënë për fëmijët e tyre ishte rritur në përmasa të pallogaritshme, ishte bërë mësim për të gjithë njerëzit që e duan vendin e tyre. Nuk ishin nisur të bënin kaq shumë, ata si në balladat e lashta, ishin nisur të bënin pjesë të detyrës së tyre për Kosovën, kurse në të vërtetë, krejt natyrshëm, ishin bërë shumë më tepër se kaq.

Kthimi tek mëngjezi i 5 marsit...

Kishte filluar të agonte dhe nuk dukej asgjë e jashtëzakonshme. Ishte një fillim marsi, ndoshta si çdo ditë tjetër e këtij muaji, në të cilin pranvera ndahet nga dimri. Gjithë natën, dy djem të Fisit, Bashkimi dhe Aliu, kishin bërë roje. Ngrica e bardhë dukej ende si shtrojë përmbi fushat dhe vendet përreth mbartnin qetësinë e zakonshme të mëngjezit. Kishte kaluar ora pesë dhe njerëzit kishin filluar të zgjoheshin. Në oborret e brendshme të shtëpive lëvizte qetësisht Hamza, gjithnjë me ndjenjën e mirë të të qenurit në shtëpi. Ishte në netët e rralla kur ndodhte një gjë e tillë. Tetë vite ilegalitet i kishin larguar me shtëpinë, por i kishte afruar me njerëzit e saj. Pas pak do të dukej tymi i magjeve të bukës dhe do të ishte një ditë si gjithë të tjerat.

Iku shkurti i dimrave, hyri marsi i luftrave.

Nuk do të ishte një mars i zakonshëm dhe këtë e tregonte një mitraloz i vendosur në një pikë të shëpisë. Nipi dhe mixha, Bashkimi dhe Hamza, po bisedonin me njëri tjetrin, kur nga oda doli Ademi dhe u tha qetësisht, tepër qetësisht, si të ishte fjala për diçka që ishte pritur prej kohe se forcat serbe po rrethojnë Llaushën. Kishte qenë një telefonatë nga lagjja e re e Skenderajt. Dikush i kishte thënë se i kishin parë forcat serbe duke ardhur nga Llausha. Shkoi drejt Hamzës, qëndroi pranë tij dhe i tregoi për atë që i kishin thënë. Tjetri e shikoi qetësisht, ndezi edhe një cigare tjetër, këtij mëngjezi po i shijonte më shumë se herët e tjera dhe i tha se „Për hajër na qoftë, ne kemi vendosur kështu dhe nuk ka rrugë tjetër. Për besë, nuk ka rrugë tjetër“, - shtoi pas pak dhe bëri të futej brenda.

„Bëni gati disa armë se po shkojmë në Llaushë“, tha Ademi dhe njerëzit u vunë në lëvizje.

Pas pak erdhi një telefonatë tjetër, kujton nipi i tij, Bashkimi, dhe u thanë se forcat serbe nuk po shkojnë në Llaushë, por drejt Açarevës. Nuk kishte ndërruar asgjë në qëndrimin e tyre, nuk do të shkonin në Llaushë, por në Açarevë. Ishte rritur harta e sulmit të pritshëm të forcave serbe, kjo do të thonte se ishte rritur harta e rezistencës.

Telefonata tjetër do të përmbysë rendin e gjërave, por jo qëndrimin ndaj tyre. „Forcat serbe po vijnë drejt jush, drejt Prekazit“.

Tani nuk kishin përse të lëviznin. Tani u duhej të zgjidhnin dy rrugë, ose të iknin, ose të qëndronin. Ndoshta kushdo do të mund të kishte vënë para vetes këtë pikëpyetje, të ikësh për të ardhur përsëri, apo të qëndrosh. Do të ishte në fund të fundit një pyetje e zakonshme për çdo njeri të zakonshëm. Megjithatë nuk ndodh kështu. Nga oda, ky po bëhej gati të merrte rrugë drejt luftës, në Llaushë apo në Açarevë qoftë ajo, vjen një kumt i ri, krejt i thjeshtë dhe krejt i kuptueshëm: „Djem, zini pozicionet se na e paskan mësyer neve“.

Kaq, vetëm kaq dhe asgjë tjetër.

Zgjimi i 5 marsit do të bëhej përmes tri telefonatave, por në mes të tria do të kemi të njëjtin qëndrim, duke ndërruar vetëm vendndodhjen e rendit të gjërave. Fillimisht është Llausha, pastaj Açareva, pastaj Prekazi. Kështu ka ndodhur rendi i gjërave dhe kështu u është përgjigjur ai. Më saktë, kështu i janë përgjegjur ata, të Familjes dhe të Fisit.

A kishin mundësi të iknin?

Sigurisht që po, për deri sa po bëheshin gati të merrnin rrugën për Llaushë ose për në Açarevë. Ata po shkonin drejt luftës, kudo që të ishte ajo, lufta po vinte drejt tyre.

Përse nuk ikën dhe të riktheheshin në një ditë tjetër?

Përse, në orët e para të mëngjezit, përmes agut të 5 marsit, që sapo kishte filluar të zbardhte, nuk morën rrugën e ikjes gratë, pleqtë, fëmijët?

Do të kthehem më pas në përgjigjen e kësaj pyetje, por një gjë duhet sqaruar që në fillim. Për t'i thirrur për luftë, për secilin për pjestarët e familjes, cilindo, do të ishte e mjaftueshme vetëm një thirrje e qetë, krejt e zakonshme, „djema, bëhuni gati se na e paskan mësyer neve“, ndërsa për t'i hequr prej aty, me të mirë apo me përkdheli, me forcë apo me urdhër, do të duhej shumë më tepër se një fjali e zakonshme. Ndoshta ky ishte i vetmi rast kur pinjollët e rinj të Familjes nuk i bindeshin të parëve të tyre.

Si thashë, do të kthehem më pas në përgjigjen e këtyre dy pyetjeve, të cilat janë bërë atyre ditëve, janë bërë më vonë dhe nuk bëhen më.

Në mëngjezin e 5 marsit nuk kishte kohë për përgjigje të tilla. Ishte momenti kur secili që e dinte vendin e tij, do të shkonte drejt atij pozicioni, kur Familja do të shumëfishohej nga Fisi, kur një lagje, ajo e Jasharëve do të dukej sikur ishte e bashkërrethuar edhe me lagjet e tjera të Prekazit të Poshtëm.

Askush nuk e dinte se ky do të ishte 5 marsi i kthimit të së vërtetës në legjendë. Rrethimi po bëhej i plotë, i trefishtë, i zjarrtë dhe i hekurtë. Që prej dekadash nuk ishte parë një rrethim i tillë në Kosovë.

Njerëzit në kullat dhe në odat e burrave po prisnin. Përtej kthesës së parë, aty ku rruga merr në të djathtë drejt Skenderajt, u dukën tanket e para. Megjithëse ishte agu i ditës, ata dukeshin edhe më zinj se herët e tjera. Pastaj tanket e tjerë filluan të dalin edhe në anën e kundërt të shtëpive dhe drejt pozicioneve që kishin zënë dy nga djemtë më të rinj të shtëpisë, Besimi dhe Fitimi.

Njerëzit, sidomos në Shqipërinë londineze, që janë mësuar të dëgjojnë për Ademin e Hamzën, do të ishte e natyrshme të pyesin se kush janë këto të dy, Besimi dhe Fitimi. Mund të themi vetëm kaq se, të dy nuk i kishin kaluar të 14 vitet dhe se kjo që po fillonte, pas 22 janarit të të njëjtit vit, do të ishte beteja e dytë e jetës së tyre.

Tanku u ndal përballë pozicionit të tyre dhe ngriti tytën e gjatë dhe të hekurt. Të dy djemtë u përulën mbi mitraloz dhe nga pozicioni që kishin zënë në qoshen e një objekti, filluan të qëllojnë. Filluan të gjuajnë të parët, pasi forcat serbe ishin afruar shumë. Kishin detyrën të mbulonin pjesën kah fabrika e Municionit, sipërfaqen e sipërme prej nga policët dhe paramilitarët serbë po tentonin të afroheshin.

Ishin krismat e para të asaj lufte... I kishin nisur dy djem, trembëdhjetë dhe katërmbëdhjetë vjeçarë. Krismat filluan të dëgjohen deri larg. Ishte një ushtimë që kishte filluar të zgjaste një ditë, një natë, përsëri ditën tjetër dhe natën tjetër, edhe një herë në ditën e tretë... Dëgjohej në të gjitha viset përreth, herë pas here ajo shkonte shumë përtej Prekazit dhe Drenicës... së bashku me dëgjimin e ushtimave lindi edhe pyetja, kush po lufton...

Fillimisht, se kush po lufton e dinin ata që ishin krah tij, sepse ishin të një llogoreje (tani flitej për llogore lufte), pastaj, më tej e dinin bashkëluftëtarët e tij disi më tutje, të cilët, megjithë përpjekjet nuk do të arrinin t'i vinin në ndihmë përmes një rrethimi të trefishtë; tepër shpejt do të fillohej të bëhej i njohur fakti se cilët ishin rrethuar dhe ku po vazhdonte lufta në tri ditë e dy netë, emëri i Drenicës, edhe një herë po bëhej i kahdoshëm, pastaj vemendja u përqëndrua tek nocioni i një fshati, po ashtu me emër, Prekazi i Poshtëm, për 'u ndalur në simbolin e gjithë asaj që po ndodhte, Adem Jashari. Lufta kishte nisur prej kohe, ajo kishte kërkuar një Prijës, ai ishte gjendur, tani po kërkonte një Mit, ai po vinte, do të donte edhe një Legjendë, ajo po ngjizej brenda pak çasteve.

Mrekullisht, Prijësi, Miti dhe Legjenda do të ishin në një emër.

( … )

© Pashtriku.org, Mars'2012