P ë r m b a j t j a :   U VRANË SEPSE DËSHIRONIN KOSOVËN TË LIRË Shkruan: Prof. asc. dr. Begzad Baliu  * * * JUSUF GERVALLA DHE SHTYPI ILEGAL I KOSOVES  Shkruan: Ethem Çeku  * * * BARDHOSH GËRVALLA - BESNIKU I KOSOVËS  Shkruan: Lutfi Dërvishi  * * * KADRI ZEKA DHE KOHA JONË Prof. asc. dr. Begzad Baliu  * * * POEZI QË MORI BEKIMIN E NËNËS  Shkruan: Pandeli Koçi  * * * KADRI ZEKA - NJË JETË NË SHËRBIM TË POPULLIT Shkruan: Agim Sylejmani  * * * KADRI ZEKA TRIBUN I LËVIZJES PËR REPUBLIKËN E KOSOVËS Shkruan: Albana Krasniqi  * * * ROMANI “RROTULL” I JUSUF GËRVALLËS  Shkruan: Lumira Berati  * * * PUBLICISTIKA POLITIKE E JUSUF GËRVALLËS  Shkruan: Myftar Memia *  *  *  JUSUF GËVALLA SI ADHURUES I TINGUJVE  Shkruan: Pandi Bella

U VRANË SEPSE DËSHIRONIN KOSOVËN TË LIRË

Prof. asc. dr. Begzad Baliu

__________________________________________________________________________

(Tragjedia e 17 janarit 1982 dhe jehona e saj në mjetet e informimit botëror)

    Menjëherë pas ngjarjeve të vitit 1981, pushteti policor jugosllav, i vendosur në Kosovë, tërë vitin në vazhdimësi, ndërsa 3-4 muajt e parë në veçanti, do t’i përshkojë me “dënime drakonike” (Frankfurter Allgemaine Zeitung”), me ndjekje, me gjyqe të montuara e të caktuara ekskluzivisht për këtë kohë, me dhunë, me ushtrime të veçanta policore, “të përforcuara me mijëra funksionarë të sigurimit” (AP), me ushtrime ushtarake “më shumë se sa rutinore” (Radio Vjena), me “ekscese personale e kolektive”. Përvjetorin e parë të demonstratave të ’81-shit shtypi botëror dhe mjetet e tjera të informimit do ta presin bashkë me një ngjarje tragjike dhe tronditëse për opinionin shqiptar dhe më gjerë.

    Më 17 janar nga dora e zezë do të vriteshin tre patriotët shqiptarë, të cilët me vite  e bartnin mbi supe flamurin e marshit kombëtar në Kosovë e Jugosllavi për liri e bashkim komëtar. Krimin e përgjakshëm menjëherë do ta shënonin dhe dënonin të gjitha agjencitë botërore, në të shumtën e herave pavarësisht nga mjetet e informimit jugosllav dhe politikës së saj të ditës, e cila do të krijonte e herë pas here do të tentonte ta hijesojë të vërtetën rreth krimit në Gjermani. Mjetet e informimit botëror: ROJTER, AP, UPI, BBC, DPA etj., duke pasur parasysh edhe disa raste konfliktesh në mes të individëve dhe grupeve të caktuara në shtetet perëndimore, krimin do ta shikonin si të zakonshëm, do të nënvizonin: “fjala është për jugosllavët e nacionalitetit shqiptar…”.

Dëshironin Kosovën të lirë

    Që nga 18 janari burim i fuqishëm dhe serioz do të jetë gazeta gjermanoperëndimore “Die Welt”, e cila në faqen e parë do të njoftojë krimin nën titullin “Jugosllavët e vrarë dëshironin Kosovën të lirë”. “Tre shqiptarë nga Jugosllavia të cilët u vranë të hënën në mbrëmje në Untergrupenbach, në Heilbran, ishin angazhuar aktivisht për krijimin e Republikës së Pavarur të Kosovës”. Gazeta pastaj do të njoftojë se “në Kosovë jeton pakica shqiptare, e cila kohëve të fundit edhe në botën e jashtme dënon ashpër diskriminimin politik që udhëheq Beogradi”. “Drejtoria krahinore për kriminalitet, për shkak të prapavisë politike, këtë rast ia ka paraqitur një komisioni special”. “Dy prej tri viktimave, janë vëllezërit Jusuf e Bardhosh Gërvalla (31 dhe 36-vjeçarë). Viktima e tretë është Kadri Zeka (28 vjeçar). Përfaqësuesi i Drejtorisë Krahinore për Kriminalitet e përshkroi ngjarjen duke theksuar: “36-vjeçari Jusuf Gërvalla, para se të vdiste ka deklaruar se për këtë sulm përgjegjës është shërbimi i fshehtë jugollav, UDB-ja…”.

    Një ditë më vonë, më 19 janar, Radio Londra (BBC), jep edhe theksime të veçanta të policisë gjermane, se “udhëheqja jugosllave ka lajmëruar më herët se vëllezërit Gërvalla kanë qenë liderë të një organizate. Policia nuk jep kurrfarë të dhënash të veçanta, por njofton se dyshohet për vrasje me prapavijë politike. Fjala është për lëvizjen për pavarësinë e Kosovës, që kërkon pavarësinë qysh nga fundi i viteve të 60-ta”. Gazeta italiane “Koriere dela sera” sjell artikullin e Etora Pete me titull: “Emigrantët shqiptarë nga Kosova në shënjestër të shërbimit sekret”.

    Të dhënat e të gjitha agjencive dhe gazetave me ndikim në botë janë të rëndësishme për shkak të mënyrës së komentimit, theksimeve të posaçme dhe lidhjes së tyre me tema tjera të kohës. Vendin e ngjarjes dhe mënyrën e krimit e përcjellin në të njëjtën mënyrë të gjitha agjencitë. Po atë ditë gazetat belge “Le soar” dhe “Dernier” në vend të dukshëm njoftojnë për krimin. Më 20 janar gazeta në gjuhën angleze “Dejli jomijuri” dhe gazeta më e kërkuar në Japoni “Jumijuri shimbun” sjell lajmin e agjencisë AP nga Shtutgarti me titull “Tre  jugosllavë u vranë nga pusia në Gjermaninë Perëndimore”, uke përfunduar se “njëri nga ata, para vdekjes akuzoi policinë jugosllave për vrasjen e tre aktivistëve që merreshin me shkëputjen e Kosovës nga Jugosllavia dhe bashkimin me Shqipërinë”.

JUSUF GERVALLA DHE SHTYPI ILEGAL I KOSOVES

 Shkruan: Ethem Çeku

__________________________________________________________________________

    Me përparimin e shkallës së zhvillimit të ilegales shqiptare në Kosovë, me rritjen e numrit të grupeve e të organizatave ilegale, me rritjen e anëtarëve dhe të përkrahësve të këtyre grupeve e organizatave, të cilat arrinin në qindra e mijëra, me krijimin e kushteve për masovizimin e ideve për çlirimin e Kosovës, lindi edhe nevoja për shtypin ilegal, përmes të cilit udhëheqësit politikë do të paraqisnin idetë e veta, orientimet politike dhe argumente e shumta për domosdoshmërinë e organizimit të tillë.

    Grupet ilegale shqiptare që dolën nga Lufta e Dytë Botërore iu nënshtruan përndjekjeve të nduarnduarshme dhe nuk kishin asnjë përkrahje morale dhe organizative nga shtetet fqinje. Këtë përkrahje nuk e kishin as nga Shqipëria dhe Perëndimi. Anëtarët e saj do të veprojnë si organizma të riorganizuar sa në një vend sa në një tjetër, por nuk do të arrijnë të konsolidohen, deri në atë masë sa të vënë në shërbim edhe shtypin ilegal.

    Organizata e Adem Demaçit nuk do të arrijë të nxjerrë ndonjë organ të veçantë të saj. Madje, as në konceptet e saj politike dhe programore nuk e parashihte këtë aktivitet të veçantë. Numri i anëtarëve të tyre ishte i reduktuar kryesisht në treshe, sikur do të jenë të organizuara pothuajse të gjitha grupet e tjera ilegale deri nga fundi i viteve ‘70. Veprimi i tyre insistohej të ishte më konkret në rrethet ku vepronin, si: vënia e flamujve, shkrimi i parullave etj. Ndërkaq, pikëpamjet e tyre politike dhe atdhetare përpiqeshin t’i paraqisnin nëpërmjet shtypit legal dhe brenda institucioneve kulturore dhe politike: kryesisht në formë të pamfleteve, diskutimeve në qarqe të ngushta shoqërore e kolegiale, shkrimeve dhe shpërndarjes së fotokopjeve të poezisë patriotike etj.

    Rrethanat ca më të mira për nxjerrjen e një gazete ilegale në Prishtinë u krijuan vet[m nga mesi i viteve ‘70. Këtej, pas vitit 1966, ishte krijuar një inteligjenci e atdhetarëve të arsimuar dhe një vetëdije politike në popull, e cila ishte e gatshme që pa zhurmë të pranonte jo vetëm shtypin e Tiranës, që plasohej në Prishtinë në ekzemplarë të caktuar dhe q[ bartej dorë pas dore, por edhe shtypin shqiptar ilegal, i cili përcillej nga njëri aktivist te aktivisti tjetër, dhe nga njëra familje deri te familja tjetër, e kështu me radhë. Kjo kohë karakterizohet me periudhën kur ndër studentët vlonin diskutimet politike për historinë politike dhe bashkëkohore të popullit shqiptar dhe të rajonit në përgjithësi.

    Gazeta e parë shqiptare ilegale në Kosovë është “Zëri i Kosovës”. Atë e ka nxjerrë Grupi Revolucionar i udhëhequr nga Kadri Osmani. Gazeta është shtypur në Prishinë në shtëpinë e tij, ndërsa është shpërndarë kryesisht nga Rexhep Mala dhe Nuhi Berisha. Për shkaqe se ekzistonin kushtet më të mira në Perëndim, sidomos në aspektin teknik, Ibrahim Kelmendi (Fronti i Kuq Popullor) themeloi dhe nxori gazetën ilegale “Bashkimi”, e cila më pastaj do të shpërndahet në Kosovë. OMLK ndërkaq, themeloi dhe publikoi gazetën “Liria” e cila do të qarkullojë fuqimisht në qarqet studentore dhe intelektuale. Krahas gazetës, OMLK për herë të parë themeloi edhe edicionin botues të librit dhe e nxori veprën “Këngët e lirisë”, me poezi të zgjedhura të poetëve të ilegales. Më pastaj, Jusuf Gërvalla në perëndim e botoi revistën “Lajmëtari i lirisë”, e cila do të ketë ndikim të fuqishëm edhe në qarqet e inteligjencies në Kosovë. Ndërsa, pas vitit 1981 u botua vetëm një revistë e ilegales, “Zëri i Kosovës”, e cila doli në tirazh më të madh dhe u shpërnda në të gjitha trojet shqiptare nën pushtimin e Jugosllavisë.

    Ndonëse ishte riprodhim i organizatave të ndryshme, kjo veprimtari botuese, edhe sipas programit, edhe sipas statutit, editorialet e tyre nuk do të dalin jashtë ndikimeve politike dhe kulturore të idealeve kombëtare për çlirimin e Kosovës, si dhe jashtë ndikimeve politike dhe kulturore të Tiranës. Në këtë aspekt janë shumë mbresëlënëse këto pasazhe që hapin editorialin e gazetës “Liria”:“ Liri thërret sot Kosova e robëruar, Kosova e shumëvuajtur e martire, Kosova trime. Bijtë e Kosovës luftuan në shekuj për liri, kundër armiqëve të shumtë e të egër që lakmonin fushat tona të gjera, malet tona të bukura, pasuritë e shumta që ka në vete toka jonë e dashur. Me këto lakmi të çmendura kralët e Serbisë e të Malit të Zi, me ndihmën e imperializmit evropian, me gjithë luftën heroike të popullit shqiptar, arritën të shkëpusin nga trungu i Shqipërisë gati gjysmën e saj dhe ta fusin nën robërinë e tyre të egër.

Të nisur nga këto lakmi kralët revizionistë të Beogradit, me tradhti dhe me hekur e zjarr e futën sërish në një robëri të re, po aq të egër, popullin e Kosovës dhe të viseve shqiptare në Maqedoni dhe në Mal të Zi.

    Por, populli ynë që në historinë e tij nuk iu nënshtrua kurrë asnjë robëruesi, sigurisht që nuk u pajtua asnjëherë me sunduesit e rinj revizionistë e shovinistë të tërbuar. Prandaj populli shqiptar në Kosovë, Maqedoni dhe në Mal të Zi ka luftuar vazhdimisht dhe lufton pa pushuar në forma të ndryshme kundër pushtuesve të sotëm revizionistë për çlirim kombëtar e shoqëror. (…) “Organi "Liria" po del më qëllim që ta ndihmojë këtë luftë të popullit tonë për të drejta e liri. "Liria" në gjithë punën e saj do të frymëzohet nga aspiratat e larta të popullit dhe do të orientohet nga një e drejtë politike e ideologjike marksiste-leniniste. "Liria" do të jetë një tribunë e vërtetë e popullit që ka për qëllim të ndihmojë bashkimin e gjithë popullit në luftë kundër pushtuesve dhe tradhtarëve.

“Liria” do të karakterizohet nga fryma e lartë e internacionalizmit proletar (…). Këtë mision ka “Liria” jonë.( Lajmëtari i Lirisë”, nr. 1, Gusht 1980, f. 3) Ndonëse dalja në ilegalitet e Jusuf Gërvallës dhe e Kadri Zekës në shumë aspekte e përmirësoi spektrin e temave dhe nivelin cilësor të shkrimeve të tyre, sidomos konceptet dhe mënyrën e formulimit të tyre, që nuk dallonte aspak nga mënyra e shtrimit të k[tyre temave dhe komentimi në shtypin e Tiranës. Asnjëra prej gazetave nuk i kalon më shumë se pesë numra gjatë gjithë kohës së daljes. Kjo mund të thuhet edhe për vëllimin, i cili nuk i kalonte 16 faqe.´

    Autorët e teksteve zakonisht janë autorë anonimë, pjesëtarë të ilegales shqiptare, si, Nuhi Berisha, Rexhep Mala, Kadri Zeka, Jusuf Gërvalla etj., dhe analistët e shtypit shqiptar të Tiranës n[ gazetat dhe revistat „Zëri i Popullit“, „Bashkimi“, „Shqipëria e Re“, etj.

    Shtrohet pyetja cila ishte përmbajtja me të cilën merrej shtypi shqiptar?

    Aty fokusoheshin temat, si, çështja e burgosjes së rinisë shqiptare, e historisë së popullit shqiptar të Kosovës, luftërat historike dhe heronjtë e tyre, përvjetorët e patriotëve të veçantë të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare apo t[ themeluesve t[Lëvizjes Komuniste shqiptare (Hasan Prishtin[s, Bajram Currit, Avni Rrustemit, Ali Kelmendit etj.), të cilët në të gjitha kohët u kanë prirë lëvizjeve revolucionare brenda kombit dhe më gjerë;

    Pavarësisht prej hapësirës së ngushtë që kishte, shtypi shqiptar ka botuar një varg formash politike, letrare dhe publicistike. Aty botoheshin komente, shënime kohore, reportazhe, ditare, letërkëmbime, analiza, etj., por, më së shumti botoheshin polemika, si të thuash, të gjitha shkrimet kishin karakter polemizues. Ishin botuar temat historike të historisë së popullit shqiptar, në veçanti është shkruar dhe botuar për historinë tragjike të ndarjes së trojeve shqiptare, deri te fati i Kosovës. Janë botuar Programet dhe Statutet e organizatave politike që i drejtonin ato gazeta; reagimet ndaj artikujve të shtypit jugosllav për çështje nga më të ndryshmet që ndërlidhën me pozitetën politike, kulturore dhe ekonomike të popullit shqiptar nën Jugosllavi.

    Duke mos dashur që të merrem me artikujt veç e veç e quaj të arsyeshme që të merrem vetëm me disa nga temat e ndjeshme për kohën, të cilat nuk ishin shtruar më tej dhe nuk janë shtruar edhe sot në shtypin shqiptar e as në veprimtarinë shkencore.

    Që këtej, në numrin e parë të gazetës “Bashkimi”, botohet artikulli polemizues i analistit shqiptar Skënder Osumi, me titull „Revista ‚Nin’ e Beogradit fsheh të vërtetën mbi gjendjen e popullsisë shqiptare në Jugosllavi“, (Marrë nga revista “Ylli”, nr. 4, 1979 Tiranë.) në të cilin përveç tjerash thuhet: “Në shkrimet që ka botuar kohët e fundit për Kosovën, revista e përjavshme e Beogradit‚ NIN’, përpiqet të minimizojë prapambetjen ekonomike të kësaj krahine dhe në mënyrë të veçantë të kombësisë shqiptare dhe të fshehë shkaqet e vërteta të kësaj gjendjeje. Me qëllim që të sqarohet e vërteta mbi prapambetjen e Kosovës po botojmë këtu disa të dhëna të marra nga shtypi në statistikat zyrtare jugosllave, që zbulojnë burimet dhe shkaqet e kësaj prapambetjeje, të cilat revista e Beogradit i lë në heshtje”. Në vazhdim artikulli trajtonte hollësisht çështjen e pasurive nëntokësore dhe mbitokësore të Kosovës, duke i radhitur pasuritë minerale e energjetike dhe shfrytëzimin e tyre nga të tjerët, e deri tek prodhimet bujqësore të Kosovës, me të cilat mund të ushqehet Kosova pa nevojën e domosdoshme për të importuar ato nga republikat e tjera.

    Një prej temave me të cilat shquhet shtypi shqiptar i ilegalitetit, me të cilën edhe sot heziton të merret publicistika dhe inteligjencia shqiptare është çjerrja e maskës së kryetarit të atëhershëm të Jugosllavisë Titos. Në krye të këtyre shkrimeve qëndron sidomos penda e dalluar kritike dhe polemiste e Jusuf Gërvallës. Artikujt e tij të përmbledhur nën temën e gjerë “Letër e hapur satrapit J. B. Tito” me nëntitujtë „Njeriu ka një të metë, ai di të mendojë!“, „ Dordolecët dhe udbashët“, ai ka botuar një varg shkrimesh publicistike, të cilat konsiderohen ndër esetë më të mira politike në letrat shqipe. E kësaj natyre është edhe përmbledhja e kritikave me mbititull Perditio tua, Israel, ex te (“Liria”, tetor 1980, nr. 1, faqe 1- 3, 13-14.), i cila së pari botohet tek Liria e më pastaj u botua edhe në Zërin e Kosovës.

    Po kaq të r[ndësishme për kohën dhe për studimet shqiptare dje, sot dhe nesër më duket artikulli Jemi shqiptarë e asgjë tjetër, i cili në mënyrë shteruese merret me politikën jugosllave për krijimin e kombeve të reja, respektivisht me politikën jugosllave për krijimin e kombit jugosllav, me të cilën përpiqeshin të asimilonin sidomos popujt e vegjël në Jugosllavi.

    Duke marrë shkas nga regjistrimi i popullsisë në Jugosllavi, artikullshkruesi i bënte një analizë historike, sociale, kulturore dhe politike këtij aktiviteti shtetëror: Në këtë artikull, veç të tjerash, thuhet: „Propaganduesit dhe përkrahësit e një deklarimi të tillë mundohen ta arsyetojnë atë me “përzierjen e popullsisë në Jugosllavi”, me “ndjenjen e patriotizmit jugosllav”, me “rëndësinë që do të kishte një deklarim i tillë për forcimin e vëllazërim –bashkimit” etj., etj., por në të vërtetë, pas idesë për t’u deklaruar “jugosllavë” fshihen qëllime të rrezikshme shoviniste e reaksionare.

    Shovinistët serbomëdhenj gjithmonë janë përpjekur për një Jugosllavi unitariste, ku nuk do të kishte kombe e kombësi të ndryshme, por të gjithë do të ishin e do të quheshin “jugosllavë”; e dihet pastaj se e kujt do të ishte një Jugosllavi e tillë. Qëllime të tilla shoviniste ka edhe kërkesa që në regjistrimin e popullsisë njerëzit në vend të përkatësisë së tyre kombëtare të shënojnë ”jugosllavë”. Ashtu si në të kaluarën armiqtë e popullit tonë do të përpiqen që ne shqiptarët të deklarohemi si “turq” ose “musliman”, duke e ngatërruar me qëllim përkatësinë kombëtare me atë fetare.

    Por, kombi dhe feja nuk janë e njëjta gjë. Kur në regjistrim kërkohet përkatësia kombëtare, kjo nuk ka të bëjë fare me besimin fetar që kanë banorët, por me kombin e tyre, me gjakun që kanë, me gjuhën, zakonet e tjera. Nëse një shqiptar deklarohet se është “turk” apo “musliman” kjo nuk do të thotë se ai u shkrua si besimtar i fesë islame, por llogaritet se nuk është shqiptar, por pjesëtar i një kombi tjatër, i kombit turk, “boshnjak” (“musliman”) etj. Ata që regjistrohen kështu bëjnë vetëm që të zvogëlohet numri i vërtetë i shqiptarëve në Jugosllavi e mu këtë e dëshirojnë armiqtë e popullit tonë(“Liria”, dhjetor 1980, nr. 2, faqe 7.)

    Ndonëse në rrethana të tjera të kohës, që atëherë në shtypin ilegal botohet një analizë me titull “Bashkimi bën fuqinë“, e cila do të mbetet aktuale dhe me interes deri në fillimin e luftës së armatosur në Kosovës. Ndonëse i nisur sipas një parimi të caktuar ideologjik për kohën, ajo analizë largpamëse që atëherë do të dëshmojë për nevojën e përgatitjes për një luftë, si alternativë e vetme për çlirimin e Kosovës, alternativë kjo të cilën do ta vëjnë në jetë brezat e ardhshëm të tyre. Në këtë artikull, mes tjerash, shkruan: “Liria nuk fitohet me vota. Dhe kurrë nuk ka ndodhur që pushtuesi të bëhët aq zemërgjerë sa t’ia kthejë një populli lirinë të cilën ia ka rrëmbyer një herë. Vetëm lufta e vendosur dhe pa kursim e popullit të robëruar e heq qafe zgjedhën e huaj dhe botën e detyron t’ia njohë atij lirinë.

    Në luftë kundër pushtuesit jugosllav dhe tradhtarëve shqiptarë, vasalë të qeverisë së Beogradit, ne nuk duhet të ushqejmë iluzione dhe ti lejojmë vetes asi komoditeti që të ngelim jashtë rrymës së drejtëpërdrejtë të stuhisë, qoftë në kuptimin e frazës reaksionare: “Ha përshesh, se ka kush i këqyr punët e fisit”, qoftë në kuptiminn e shmangies tonë për një kohë më të gjatë a më të shkurtër nga lufta, duke ndjekur vijën e rezistencës së ulët. Mirëpo, ne, po vepruam me përkushtim dhe energji patriotike e revolucionare, do të kemi në dorë një faktor tjetër vendimtar: faktorin popull. Kur të ketë hyrë i vendosur e i bashkuar në shërbim të luftës së drejtë çlirimtare, populli përbën një fuqi të jashtëzakonshme, e cila thyen çdo potencial teknik dhe numerik të armikut pushtues. Këtë e dëshmojnë luftërat çlirimtare dhe revolucionet në historinë e njerëzimit.

    Sa i përket bashkëpunimit internacionalist me forcat përparimtare në botë, Fronti i ka vënë vetes detyrë të përhershme afirmimin e luftës sonë të drejtë dhe ndihmën reciproke ndërmjet elementeve revolucionare. Më në fund konsiderojmë se ngadhënjimi i luftës dhe revolucionit tonë do të jetë njëherazi kontribut për fitoren e revolucionit socialist në botë (“Bashkimi”, Nr. 1, Janar 1981.)  Po këtë ton ruan edhe artikulli “Të mblidhemi rreth flamurit fitimtar të popullit tonë të bashkuar”, i botuar te gazeta “Liria”, në ballë të të cilit është vënë mendimi largvajtës i Sami Frashërit “Kush nuk derdh një pikë gjaku për tokë të vet, kush nuk jep asnjë qindarkë për të, ai s’ka të drejtë as të varroset në të”.

    Me rastin e zhvillimit të demonstratave t[ m[dha të vitit 1981, shtypi ilegal kësaj demonstrate i bënë vlerësime me dimensione politike dhe historike në artikujt: „Kosova gjëmëmadhe, trimëresha Kosovë“; „Kush janë luftëtarët e lirisë në Kosovë dhe ç’duan ata?“ (“Liria”, dhjetor 1980, nr. 2, faqe 1-2.) „Lufta e popullit tonë është e drejtë dhe do të triumfojë“ (“Liria”, maj 1981.„) Përpara drejt fitores!" (“Liria”, gusht 1981, nr. 4-5.) Në këto shkrime vlerësohet triumfi studentor dhe uniteti i popullit rreth kërkesës së drejtë të tyre për liri dhe bashkim kombëtar. 

    Një prej artikujve me interes të jashtëzakonshëm është artikulli „Solidarizimi me popullin shqiptar ju bën nder dhe ju forcon“, me të cilin artikullshkruesi por edhe organizata ilegale ju drejtohet popujve të Jugosllavisë për përkrahje dhe solidaritet me popullin shqiptar, i cili sikur thuhet historikisht po luftonte për të drejtat e tij legjitime, lirinë dhe bashkimin me shtetin amë. Artikulli përkujtonte popujtë e Jugosllavisë se, jo vetëm populli shqiptar, por edhe popujt e tjerë shtetformues kroatët, serbët, sllovenët etj., ishin zënë peng të politikës fashiste dhe nacionalshoveniste të Beogradit: “Shqiptarët e Kosovës dhe të viseve të tjera shqiptare në Jugosllavi, të shtypur e të shfrytëzuar si mos më keq qe 40 vjet të zeza, kanë vendosur të luftojnë pa kompromis për realizimin e të drejtave të veta. Ata kanë vendosur të mos durojnë më që, duke shkelur përmbi ta, titistët të nd[rtojnë “vëllazërim - bashkimin” e tyre të rremë”.

    Artikulli bën përpjekje t’i përkujtojë popujtë e Jugosllavisë se shqiptarët ishin gati të bashkëpunonin dhe të bashkëjetonin në fqinjësi të mirë me popujt e Jugosllavisë, por këtë mund ta bënin “vetëm në kushte të barabarta të jetesës, të mirëkuptimit e të respektimit reciprok”. Gjithashtu, në artikull ju bëhej me dije popujve të Jugosllavisë se, politika e Beogradit ndonëse e maskuar me nacionalshovinizmin e saj vetëm po kotej mbi ëndrrën e errët të Car Dushanit për “Stara Serbinë”, me të cilën mbahej varur një popull i nëpërkëmbur, siç është populli shqiptar, dhe në të njëjtën kohë, kërcënohej edhe paqja në Ballkan dhe Evropë.

    Për shkak se kjo politikë ishte anticivlizuese dhe anakronike, shqiptarët, thuhet nga artikullshkruesi kanë vendosur që të kundërshtojnë këtë ide dhe veprim, prandaj ata do të martirizohen deri në fund për të mbrojtur interesat e tyre liridashëse dhe kurrë nuk do të përkulen “pa u shkrirë gjithë populli ynë martir, i cili ka qenë me shekuj i pushtuar e i shtypur, por asnjëherë i përkulur!”

    Artikulli i ftonte popujtë e Jugosllavisë që të ngriteshin bashkërisht kundër politikës së Beogradit, me qëllim që edhe ata të realizonin idealet dhe ëndrrat liridashëse të tyre, jo duke shafqur simpati ndaj regjimit, por duke vepruar në praktikë kundër tij. Duke urryer “në vend që të simpatizoni” lëvizjen aktuale të shqiptarëve kundër robërisë, shtypjes e mjerimit, ju do ta shtyni për shumë e shumë kohë luftën tuaj të ardhshme të pashmangshme për çlirimin tuaj kombëtar e shoqëror nga e njëjta zgjedhë.

    Në fakt, populli shqiptar, në një mënyrë a në tjetër, në shekuj e ka ndarë me ju të mirën dhe të keqen. Në emër të kësaj, ky popull e quan sot të drejtë ftesën që jua drejton juve për solidarizim me luftën e tij të ligjshme. Vetëm gënjeshtra e ligë dhe mashtrimi i armikut tonë të përbashkët qeverisë shoviniste të Beogradit, mund t’ju bëjë te ngurroni, të mos solidarizoheni me luftën e drejtë të shqiptarëve. Duke mos u bërë, pengesë në rrugën e drejtë të luftës së shqiptarëve. Duke mos u bërë pengesë në rrugën e drejtë të luftës së shqiptarëve, po përkundrazi duke u solidarizuar me këtë luftë, ju do të konsolidoni në fakt radhët radhët tuaja dhe, në mos sot, do ta keni më lehtë nesër të luftoni armikun, i cili e ka vënë gojën e vet prej katallani dhe thith pa mëshirë nga burimi i të drejtave e lirive, nga burimi i mirëqenies dhe i prosperitetit të Jugosllavisë, pa ju lënë juve thuaja asgjë nga këto.

    Ky artikull për kohën në të cilën ishte shkruar, shumë shpejt do të bëhej aktual dhe inspirativ për lëvizjen e ilegales atdhetare shqiptare. Ishin vetë popujtë jugosllavë: sllovenët, kroatët, boshnjakët, maqedonët dhe më në fund edhe vetë serbët, ata që do të provojnë mbi kurriz pasojat e koncepteve politike të nacionalshovenizmit serb. Ato do të jenë të parët, që do të ngriten me armë kundër kësaj politike, të cilën gjatë e kanë mbjell[ qarqet politike, shkencore, ushtarake dhe kishtare të Beogradit.

BARDHOSH GËRVALLA - BESNIKU I KOSOVËS

 Shkruan: Lutfi Dërvishi

__________________________________________________________________________

    Në fshatin Untergrupenbah afër Shtutgartit të Gjermanisë, mbi varrin e një të riu shqiptar 31 vjeçar gjendet ky epitaf: “Këtu prehet dhe pret një ditë Besniku i Kosovës”. Mbase do të mjaftonin këto dy radhë për të shprehur dramën e këtij të riu, të cilën në njëfarë mënyre e përjeton sot Kosova, me të vetmin ndryshim që dita e shumëpritur sot duket më e afërt se kurrë. Është fjala për Bardhosh Gërvallën, djalin e tretë të familjes Gërvalla, jeta e të cilit mbetet ndoshta unike për nga rastësitë e mbrapshta që e ndoqën qysh para lindjes. E ndoqën gati gjatë gjithë jetës së tij të shkurtër e nuk iu ndanë as pas vdekjes. Vjen në jetë më 1951 i pagëzuar me emrin e babait të tij, Bardhoshit, i cili kishte vetëm dy javë që kishte mbyllur sytë.

Për shkak të marrjes së tokës nga një kolon malazez, familja e tij largohet nga Duboviku i komunës së Deqanit dhe shkon në Jesenicë të Sllovenisë. E ëma punon si pastruese, por të ardhurat e saj janë mjaft të pakta, e për të plotësuar diçka futet në punë në moshë të mitur edhe i vëllai Hyseni.

    Në Jesenicë Bardhoshi merr shkollimin fillor e të mesëm në shkollën sllovene dhe një shkollë për kuzhinier. Në Universitetin e Kosovës studion anglishten, por nuk arrin t’i mbarojë studimet. Ushtrinë e bën në marinë. Pasioni kryesor i rinisë së tij mbetet kitara dhe mësimi i gjuhëve të huaja.

    Në moshën 23-vjeçare, më 1974, shkon në Gjermani si emigrant, ku sistemohet në një zyrë për punë sociale me të huajt. Këtu ai shfrytëzon veçanërisht aftësinë që kishte në zotërimin e gjuhëve të huaja (gjermanisht, anglisht, italisht, serbokroatisht, sllovenisht, danisht, maqedonisht) për të ndihmuar mërgimtarët shqiptarë nga Jugosllavia. Bardhosh Gërvalla dhe numri i tij i telefonit 26 091 në një zyrë në qytetin Ludvigsburg të rajonit të Virtenbergut shpejt u bë i njohur për mërgimtarët në Gjermani, të cilët ai i udhëzonte, u zgjidhte probleme të ndryshme juridike e sociale nga kodi i punës së të drejtave që u garantonte ligji gjerman. I papërtuar ishte Bardhoshi si për probleme të mëdha (gjyqet) ashtu edhe për formalitete të vogla (përkthime zyrtare pune etj.). Ai, megjithëse pa diplomë avokati, do të fitojë mjaft gjyqe kundër firmave të ndryshme gjermane në favor të punëtorëve shqiptarë nga Kosova.

    Bardhoshi krahas punës së madhe, ishte tepër i angazhuar edhe në politikë, i njohur me pseudonimin Besniku. Që më 1977 bëhet anëtar i Lëvizjes Nacionalçlirimtare të Kosovës dhe Viseve tjera Shqiptare në Jugosllavi, e më pas sekretar i degës së saj për RF të Gjermanisë. Zyrën e tij ai e shndërroi në një zyrë për informata të ndërsjella duke kryer aktivitete shhumë të suksesshme për Lëvizjen. Bardhoshi bashkëpunoi me organizata ndërkombëtare të punës dhe institucione të ndryshme qeveritare e joqeveritare. Kishte një bashkëpunim të regullt me Amnistinë Internacionale, së cilës i siguroi një mori dokumentesh autentike për të dënuarit politikë shqiptarë në Jugosllavi. Gjatë vitit 1981 së bashku me të vëllanë Jusufin, Kadri Zekën e shokë të tjerë u gjendën në ballë të protestave e demonstrimeve të mërgimtarëve në ndihmë e përkrahje të Kosovës për të fituar statusin e republikës. Në mënyrë aktive Bardhoshi shfrytëzoi aftësitë e tij si njohës i gjuhëve të huaja për t’ia bërë të njohur opinionit publik ndërkombëtar kërkesën e drejtë e të pamohueshme “Kosova Republikë”, që u shpreh në demonstratat gjithëpopullore të vitit 1981, si dhe krimet e ushtrisë e të policisë serbe mbi popullsinë e pafajshme të pambrojtur shqiptare.

    Puna e shumëllojshme dhe e rëndë, gjendja e tij shëndetësore (për shkak të një tumori në kokë duhej të operohej në çdo pesë vite) nuk i dhanë mundësi që ai të shkruante aq shumë në shtypin ilegal, megjithatë e provoi me shumë sukses penën e tij në gazetat “Bashkimi”, “Zëri i Kosovës” dhe “Lajmëtari i Lirisë”. Kjo e fundit botohej ilegalisht nën kujdesin e Jusuf Gërvallës për shqiptarët në mërgim e për LNÇKVSHJ-në dhe ishte pa kurrfarë fitimi financiar, pasi shpërndahej ilegalisht dhe falas. Që të siguronte fondet e nevojshme për shtypjen e saj, Bardhoshi punonte edhe me kitarën e tij duke kënduar mbrëmjeve së bashku me një grup të rinjsh gjermanë, ndonjëherë deri në orën tre të mëngjesit, por “Lajmëtari i Lirisë” doli vetëm tre numra. Atentatorët kriminelë të UDB-së më 17 janar 1982 qëllojnë mbi tre lajmëtarët e lirisë. Nuk mjaftohen me këtë, por policia jugosllave nuk i lë të qetë edhe pas vdekjes. Për tri javë qëndrojnë në morg në pritje të lejes për t’u varrosur në Kosovë e cila nuk u dha. Dy muaj pas vrasjes së Bardhoshit lind vajza e tij Bardha. Sot, dhjetë vjet më pas, ne shohim se s’mundet e nuk do të mundet më asnjë forcë të pengojë shqiptarët që edhe ata si të tjerët të shohin ditë të bardha.

KADRI ZEKA DHE KOHA JONË

 Prof. asc. dr. Begzad Baliu

__________________________________________________________________________

Parantezë

    Janë disa momente historike që të kthejnë mbrapa për të menduar zgjidhjen e një problemi të shafqur rastësisht apo që shfaqet një për kohë më të gjatë. Historia kombëtare, pavarësisht prej dobësive të cilat e kanë përcjellur përbëhet prej disa momenteve të shndritshme tek të cilat detyrohemi të kthehemi ashtu sikur kthehet lexuesi tek veprat klasike të artit e të letërsisë, sahere që këto fusha të dijes materiale dhe shpirtërore përjetojnë kriza të caktuara.  Krizat nëpër të cilat po kalon jeta jonë materiale dhe shpirtërore njëkohësisht, përkatësisht kriza intelektuale, kulturore dhe politike, në të cilen po kalin shoqëria shqiptare në këtë udhëkryq të historiesë kombëtare, jo njëherë na kthejnë tek ngjarjet historike, veprat programatike dhe konceptet politike të dijes kombëtare, të shkruara sidomos dy shekujt e fundit.

    Jeta dhe vepra e Kadri Zekës, aktiviteti dhe konceptet politike të tij, i takojnë historisë së re të Lëvizjes Kombëtare, të cilës i kthehemi për shumë arsye.  Ajo shënon një prej nyjeve të rëndësishme të historisë kombëtare, një prej ndërlidhjeve komplekse, e cila e vlen të konsultohet sa here gjendemi para sprovave politike, sociale dhe koluturore. Një sprovë e ndërlikuar, para të cilës jemi gjetur tri vitet e fundit e vlenë të vlerësohet edhe në këtë shkrim në kontekst të jetës veprimtarisë atdhetare dhe sidomos në kontekst të koncepteve politike të tij.

Si të shkruhet për Kadri Zekën

    (Para se të shkruaj për Kadri Zekën kam pasur shumë dilema se si do të mund të shtroja këtë temë. Të shkruaj një jetëshkrim të tij, më dukej temë e tejkaluar, pavarësisht prej aspektit dhe modelit origjinal me të cilin do të mund ta shtroja. Të shkruaja për aktivitetin e tij historik, më dukej një përsëritje e zakonshme, pavarësisht prej anëve të reja që mund t’i sillja. Dëshiroja të shkruaj ashtu sikur do të shkruante Kadri Zeka në rrethana të sotme, nëse jo me konceptet ideologjike të tij, së paku me konceptet morale të tij). Duke njohur aktivitetin e tij politik dhe sidomos atdhetar të shkruar e të treguar nga brezi i tij, kisha kuptuar se Kadri Zeka, ashtu sikur edhe brezi i tij i atdhetarve nuk punonin për të hyrë në histori, por për të ndryshuar historinë, respektivisht për të bërë historinë e re. Në të vërtetë kështu edhe ndodhi, ata e bënë historinë jo duke u ngritur mbi te, por duke hyrë brenda saj, si bartës moral dhe historik të saj.

Mbi këtë aspekt mund të formulohen edhe konceptet e brezit të “nacionalizmes” që e bënte Lëvizja nacionaliste e dalë nga Lufta e Dytë Botërore dhe konceptet e brezit të “nacionalizmes” ilegale të organizuar në grupet ilegale duke nisur me Grupin e Adem Demaçit e këndej. Pse mund të thuhet kështu?

Nacionalenverizmi pragmatist

    Brezi i nacionalistëve të dalë gjatë dhe pas Luftës së Dytë Botërore, së pari e kishte humbur një luftë, duke i takuar krahut botëror që gjithashtu e kishte humbur këtë luftë, dhe duke qenë i shpërndarë e i papërkrahuar nga bashkësia ndërkombëtare, tash luftën për Shqipërinë e bënin në mënyrë vetijake, duke bërë llogaritë e gabuara të së kaluarës dhe mundësitë vetjake të kohës. Ndryshe nga këta, brezi i ri i ilegales që filloi aktivitetin atdhetar me grupin e Adem Demaçit e këndej, kishte të tjera koncepte: kishte një të kaluar të pastër dhe në histori mbështeteshin si iluministë. Ndonëse nuk ishin të njohur me konceptet politike dhe as nuk ishin të shtrënguar ideologjikisht pas koncepteve filozofike të Marksit, Engelsit, Leninit e Stalinit, ata pa përjashtim ishin pozitivist dhe revolucionar të konceptit enverist, që e njihnin vetëm punën, veprimin, aktivitetin revolucionar të lëvizjeve ndërkombëtare dhe vepronin si luftëtar besnik të atdheut deri në vdekje.

    Mbi këto parime ndërtohej edhe mendimi i Kadri Zekës. Ai nuk thotë se për të qenë atdhetar duhet t’i takosh kësaj apo asaj partie, duhet t’i takosh këtij apo atij grupi, duhet të jesh i mbështetur në këtë apo atë individ dhe në këtë apo atë ideologjie. Kadri Zeka, si luftëtar i denjë dhe i pandalshëm i lëvizjes këmbëtare shkruante: “Siç thotë patrioti dhe dijetari ynë i madh, Sami Frashëri, Atdheu nuk duhet t’i jap as varr atij që nuk ka dhënë për atdhe pikën e djersës apo gjakut kur ka qenë nevoja”.

    Pra, Kadri Zeka duke u mbështetur në rrethanat e krijuara të vendit e të kohës në të cilën vepronte, i ndërlidhte këto veprime, në shenjë të praktikës revolucionare të veprimit.

    “Çastet e vështira që po kalon atdheu ynë dhe rreziqet që po i thurren atij e bënë edhe më urgjente nevojën e bashkimit të të gjithë shqiptarëve të ndershëm e patriot. Pra, vetëm bashkimi i të gjithë shqiptarëve pa dallim feje, klase a pikëpamjesh politike, mund të shpëtojë atdheun tonë nga kthetrat e përgjakshme të armiqëve. T’i bashkojmë grushtet e zemrat tona në këtë luftë të shenjtë. Të çojmë në vend amanetin e të parëve tanë, s’e trathtojmë dot gjakun dhe porosinë e patriotëve tanë të shquar që nuk kursyen as pikën e fundit të gjakut për lirinë e truallit arbëror”. (69)

    A mund të tingëllonte sot ndryshe dhe më pak e fuqishme thirrja e tij?

    Jo!

Rruga jonë për Evropë kalon nëpër Tiranë

    Megjithatë, sot për fatin tonë të keq ky zë nuk po dëgjohet. Atdheu ynë dhe çështja shqiptare nuk është më pak e rrezikuar. Udhëkryqi në të cilin gjendemi nuk është më pak i komplikuar se ç’ishte dje. Por, zërat janë më të mbyrur, më të shterrur, madje më të çoroditur. Zëri që dëgjohet sot në emër të zgjidhjes së çështjes kombëtare shpesh është zë antihistorik. Ai është jo vetëm në kundërshtim me thirrjen që bënte dje Kadri Zeka dhe brezi i tij, por edhe në kundërshtim me brezin që sot punon me sakrificë për ardhëmrinë tonë, si domosdoshmëri historike.  “Për ne zëri i Shqipërisë nënë, ka qenë dhe mbetet zëri i fuqishëm i vendit tonë amë...“ (7). 

    Çdo të thoshte sot Kadri Zeka?

     A do të thoshte se rrethanat e reja kërojnë qëndrim tjetër ndaj Shqipërisë. A do të ngrente sot konceptet e Akadmisë Serbe të Shkencave, të vitit 1986, për bazen historike të identitetit shqiptar të Dardanisë përkatësisht Kosovës, të ndryshme nga ai i shqiptarëve të Shqipërisë.

    Jo.

    Sigurisht as Ai nuk do të ishte anaronik me botën e sotme. Do të punonte dhe do të luftonte nga ana kombëtare edhe ai për Evropën e Bashkuar dhe praninë tonë në te, e megjithatë për një gjë do të ishte këmbëngulës: Rruga jonë për Evropë kalon nëpër Tiranë.

    Sot, për fatin tonë të keq, ende nuk thuhet kështu. Sot zërat e tillë quhen zëra të vonuar, ndërsa thirrësit e tillë quhen romantik, anakronik etj. Sot në modë, janë konceptet “bashkëkohore dhe modorne njëkohësisht", janë zërat e klaneve, sot janë në modë mendimet, konceptet dhe flamujt e ngritur mbi interesat e përgjithëshme nacionale,  nga ish-titistë, që me shumicë dhe me bujë i kanë sjellë duke i nxjerrë edhe prej gijotine dhe i kanë vënë në krye të institucioneve kulturore dhe politike.

    E pa besueshme. Kemi besuar se ata dhe mendimet e tyre janë vjetruar për shkak të moshës, për shkak të kohës dhe për shkak të moralit të ri kombëtar. E kemi ditur se kanë qenë shumë, por që paskan mbetur kaq shumë zor të besohet edhe sot.

Mbi mardhëniet shqiptaro-serbe

    Kadri Zeka ka shkruar dhe i ka trajtuar një varg çështjesh të rëndësishme për kohën e tij, por me peshë edhe për kohën tonë. Duke qenë i përcaktuar për veprime konkrete ai as me historinë as me bashkëkohësinë nuk është marrë për të ndërtuar biografinë e tij. Me historinë është marrë për të konkretizuar nyjet e mardhënieve shqiptaro-serbe dhe ai këto i ka gjetur në Programin e Çubriloviqit, të cilin e patë botuar jo vetëm si kontribut të tij dhënë Lëvizjes, por edhe si sprovë për të komunikuar me lëvizjen dhe politikën ndërkombëtare përgjithësisht. Sot, në rrethana të reja të njohjes së mardhënieve shqiptaro-serbe këto nyje zgjerohen nga një program në disa programe të njohura të shkollës serbe dhe nga programet individuale, grupore dhe institucionale në konceptet politike antishqiptare të shteti, të institucioneve më të larta shkencore dhe të kishes autoqefale serbe. Mund të shkohet madje edhe më tej, tek një ndërdije antishqiptare- tek serbët, të shoqëruar me përbuzje ndaj gjithë asaj që është shqiptare, dhe tek një ndrëdije dhune - te shqiptarët, të shoqëruar nga frika dhe tmerri i krijuar historikisht nga dhuna shtetërore, kulturore dhe fetare që kanë bërë serbët mbi ta. Duke qenë njohës i mirë i këtyre mardhënive, nga aspekti tradicional (jetoi në kofi një kohë të gjatë, familjarisht i kujtonte shumë të freskëta pasojat e përndjekjes dhe dhunës së politikes gjenocidale serbe në qerekun e fundit të shekullit XIX dhe shekullin XX. Gjyshja e tij ishte njëra prej fëmijëve të gjetur në djepin e mbuluar me dëborë gjatë përndjekjeve serbe në fund të shekullit XIX etj. Ndjente gjithnjë një rrezik të përhershëm të përsëritjes së krimit serb mbi shqiptarët, prandaj edhe nuk do të befasohej nga përsëritja e krimit serb që do të ndodhë mbi shqiptarët edhe në fund të shekullit XX, por do të punonte me ngulm që ajo të mos ndodhte.

Si do të vepronte Kadri Zeka pas gjithë kësaj?

    Pavarësisht nga kjo Kadri Zeka, këtu nuk do ta gjente edhe pamundësinë e bashkëjetesës së serbëve dhe shqiptarëve. Ai ishte luftëtar i lirisë së popullit të vet dhe humanist i internacionalizmes proletare, prandaj edhe shoqërinë shqiptare kurrë nuk do të mund ta shihte ashtu të pastër, pa botën tjetër kulturore, shpirtërore dhe fetare.

    Për Kadri Zekën mardhëniet shqiptaro-serbe nuk do të shtroheshin si mardhënie të shqiptarëve dhe serbëve në Kosovë, por si mardhënie të Kosovës dhe Serbisë. Për më shumë se një shekull Serbia ka përgatitur shpirtërisht, politikisht dhe madje moralisht, ka ushqyer dhe ka ndërsyer serbët e Kosovës dhe kolonët serb të sjellur nga Bosnja, Kroacia, Mali i Zi e Serbia kundër shqiptarëve të Kosovës. Urrejtja e madhe, apo muri i gjakut ndërmjet serbëve dhe shqiptarëve nuk është krijuar në fund të shekullit XX gjatë Luftës së Kosovës. Jo. Gjatë është punuar për ndrtimin e tij. Për të është investuar gjatë, shumë dhe shumë kohë. Në ndërtimin e këtij muri teorikisht dhe historikisht është investuar pothujase pa ndërprerë më shumë se një shekull e gjysmë. Dhe nuk është investuar as nga një brez e as një bartës politik. Për ndërtimin e madh të murit të gjakut ndërmjet serbëve dhe shqiptarëve kanë invesatuar kryeministrat e ministrat serbë, politikanët e partive që janë quajtuar radikale dhe partive që janë quajtur paqësore, akademikët, shkencëtarët e të gjitha profileve, poetët dhe këngëtarët, priftët, etj., konceptet e të cilëve i kanë aprovuar, i kanë instrumentalizuar dhe i kanë vënë në jetë institucionet shtetërore (qeverëtë e të gjitha kohëve, Ushtritë, policitë, sigurimet e brendshme); institucionte shkencore (Akademia Serbe, Universiteti); dhe institucionet fetare (Kisha Ortodokse Pravosllave). Për shkak të këtij investimi të gjatë dhe të madh teorik dhe praktik muri i madh i gjakut ndërmjet shqiptarëve dhe serbëve është vështirë të tejkalohet, dhe vështirë të tejkalohet sidomos nëse kjo kërkohet të kalohet nga ana shqiptare, sikur kërkojnë miqtë tanë, nëse në ngritjen e tij vazhdojnë të investojnë edhe më tej institucionet shtetërore, shkencore dhe fetare serbe, pa e ndjerë fajin për krimet e bëra mbi shqiptarët dhe popujt tjerë fqinje.

    Për të gjitha këto dhe për shumë arsye të tjera, Kadri Zeka do të punonte në krijimin dhe ndërtimin e raporteve të reja ndërmjet serbëve, që nuk do të ishin raporte ndërmjet Serbisë dhe shqiptarëve, sikur përpiqeshin t’i ndërtonin bartësit e politikës serbe gjatë shekullit të fundit, as si raporte ndërmjet Kosovës dhe Serbisë, sikur pretendohet t’i ndërtojnë sot disa qarqe shqiptare pa koncepte historike për çështjen shqiptare dhe ballkanike; dhe më nund as si raporte ndërmjet serbëve dhe shqiptarëve, sikur përpiqen t’i krijojnë disa qarçe ndërkombëtare të tezës së multietnicitetit të Kosovës, por si raporte ndërmjet Shqipërisë dhe Serbisë, që në të vërtetë janë raporte historike ndërmjet këtyre shteteve dhe popujve fqinje.

Evropa dhe arrivizmi ynë politik

    Po ta jetonte kohën tonë, Kadri Zeka gjendjen tonë të rëndë ekonomike, sociale dhe politike nuk do ta shpjegonte thjesht me parolla politike dhe me arrivizëm politik, sikur do të shprehej Jusuf Gërvalla. Duke shkruar për gjendjen ekonomike, sociale dhe politike të Kosovës së fillimit të viteve tetëdhjetë ai theksonte: “Kosova jo vetëm që nuk është e varfër, por me fushat dhe nëntokën e saj të pasur, ajo është krahina më e pasur në Jugosllavi. Ajo disponon me 64 % të rezervave të thëngjill-linjitit në Jugosllavi, 67 % të mineraleve të plumbit e të zinkut, 24% të hekurnikelit. Ajo prodhon miliarda kilovat energji elektrike e miliona ton xehe të ndryshme. Kosova prodhon 93% të të gjithë argjendit në Jugosllavi, e të mos flasim për fushat e gjëra, për lumenjtë e mallet e pasura të Kosovës”(60). Të dhënat e tij dhe të njohura sot edhe më gjerësisht tragojnë se Kosova nuk është viktimë e mendësisë së ultë politik, kulturore dhe arsimore. Ajo nuk është viktimë e një vendi që nuk mund të jetoj prej pasurisë natyrore dhe mendore të atij vendi dhe të atij populli. Kosova është viktimë e mosmarrëveshtjeve politiko-ushtarake të sferave ndërkombëtare të interesit. Kosova mund të jetoj edhe vetëm prej pasurive nëntokësore të saj edhe prej pasurisë mbitoksore të saj. Ajo mund të jetoj më në find edhe vetëm prej pasurisë së natalitetit dhe fuqisë rinore që ka.

    Çka do të bënte Kadri Zeka sot tri vjet pas krijimit të rrethanave të reja në Kosovë. Do ta bënte jetën dhe politiken e arrivistit, sikur po bëjnë sot pasardhësit e tij politik, apo do të vazhdonte të punonte me konceptet dhe idealet, me të cilat punonte atëherë. Sigurisht nuk kishte pse t’i ndryshonte ato. Humanisti i radhëve të para, sot do të ngritej kundër gjendjes së mjerë sociale të popullit, që ishte bartës i luftës në Kosovë, por do të ngritej edhe kundër arrivizmit dhe politikës që përfaqëson sot brezi i ri i politikanëve të Kosovës. Do të ngritej kundër sjelljes së bashkësisë ndërkombëtare, që sikur shkruante atëher “flet shumë dhe nuk thotë asgjë”, ndërsa sot do të mund të thuhej “punon shumë e nuk bënë asgjë”. Nuk dua të them se ai do të ngrente çështjen e statusit politik të Kosovës. Për këtë do të punonte sot sikur ka punuar dje, pa anime, pa improvizime dhe pa u lodhur. Le të kujtojmë se ai ishte humanist dhe konceptet e tij ishin sociale, prandaj për asnjë kusht dhe në emër të çfardo trysnie e posti kurr nuk do të lejonte që të mbyllë sytë dhe veshët para gjendjes së rënd sociale të banorëve të Kosovës, sidomos të zonave të luftës. Zor të besohet se Kadri Zeka dhe shokët e idealeve të tij do të flenin të qetë, pas paraqitjes së çdonatshme të familjeve të dëshmorëve nën tenda, nën dyer të fqinjëve, në ahuret e përshtatura për të kaluar dimrin etj. Zor të besohet se Kadri Zeka dhe brezi i idealistëve të tij do të pajtoheshin të duronin një mjerim të tillë, nëpër të cilion po kalojmë, në emër të pritjes së marrveshtjeve ndërkombëtare për zgjidhjen e statutit të Kosovës, në emër të të cilës profiter dhe matrapaz të të gjitha ngjyrave dhe idelogjive përfitojnë e stërpërfitojnë edhe me djersën tonë. Kosovës i duhet liria dhe mundësia për të punuar. Kosova nuk ka nevojë për dhurta, Kosova ka nevojë për ndihma  dhe përkrahje që si dje, si sot ju jepen madje edhe rajoneve të varfëra të shteteve të pasura të Evropës, Çoftë edhe për shkak të një vere të thatë apo dimri të ftohetë. E në Kosovë ka ndodhur termet, ka ndodhë përmbytje biblike nga dora e njeriut.

    Prej “dhuratave” të tilla nuk përfitojnë qytetarët e Kosovës, prej dhuratave të tilla përfitojnë individët e të gjitha ngjyrave dhe shumë shumë përfitojnë klanet, grupet dhe krijesat që organizohen brenda natës, që përfitojnë brenda natës si me shkopin magjik, që janë bartëse të interesave të caktuara klanore e mafioze dhe politike e ideologjike. Prej “dhuratave” të tilla përfitojnë përfitojnë individët që me gjunjë dhe brryla janë aty ku kanë synuar gjithmonë për të shërbyer: aparatqik, pothador, mashtrues dhe denoncues.

    A do të heshte Kadri Zeka sot dhe çka do të thoshte ai sot. Prej njerëzve të tillë, -reagonte ai, - prej klaneve dhe grupeve të tilla, më shumë se prej askujt tjetër, i vjen rreziku Kosovës dhe i mbyllen rrugët për synimet e saj historike. Ata që janë mësuar të përvidhen deri dje në politikën e Beogradit dhe shkollën e saj përvidhen sot dhe shfrytëzojnë për për interesa individuale dhe klanore edhe dhuratat që na i jep bota. Për shkas se ne i dime pajojat tragjike në të cilat na kanë quar mashtruesit, pithadorët dhe përfituesit e tillë, nuk kemi se si të mos dëshprohemi dhe të mës shqetësohemi sot për të ardhmen tone.

    Gjatë, tepër gjatë të tillët e kanë mashtruar Beogradin për ndërtimin e bashkim-vllazërimit ndërmjet shqiptarëve dhe sllavëve të jugut, por më në fund, mashtrimet, gënjeshtrat, demagogjinë dhe përfitimet e tyre persoanale, familjare dhe klanore i kemi paguar si popullm e gjak deri në gju dhe me përndjekje biblike. Me të njëjtën demagogjike sillen e përvidhemi sot shumë individ të kësaj shkolle, dhe të njëjtat premtime i jepen bashkësisë ndërkombëtare. Është e kuptueshme prandaj pse shqetësimet tona rriten. Kemi të drejtë. Demagogjinë e tyre si individ dhe si grupe, si popull do ta paguajmë më shtrenjtë se çe kemi paguar dje.

Dëshprimi i dhe vendosmëria e madhe

    Në këtë rrjedhë, ai sigurisht do të dëshprohej shumë, për mungesen e guximit qytetar përgjithësisht të inteligjwencies për të përkrahur Lëvizjen Ushtarake në Kosovë gjatë luftës, por do të dëshprohej edhe më shumë për shkak të mungesës së guximit intelektual të kësaj inteligjencie për të përkrahur rezultatet e luftës. Në këtë situat ai do të zgjedhte rrugën e punës dhe të aktivitetit të pandalshëm, dhe nuk do të dorëzohej para përndjekjes së përndjekësve të ri të mendimit politik, nuk do të dëshprohej prej përndjekësve të përditëshëm, sikur janë dëshpruar intelektualët e paktë që viteve të fundit kanë guxuar ta artikulojnë drejt dhe guximshëm mendimin e tyre politik dhe kulturor. Në vend të dëshprimit ai do ta ftonte muzen letrare të Jusuf Gërvallës, si dhe filozofinë e këmbëngultësisë të Rexhep Males, për t’i bërë kritikën shoqërisë shqiptare të kohës sonë. Besojmë se njëra prej kritikave më të rendësishme do të ishte kritika e shoqërisë kosovare të kurseve. Në Kosovës ka shumë vjetë që jetohet prej arsimimit të improvizuar. Në Kosovë, ndryshe nga ç’pritej që të ndërtohej shkolla e vërtetë kombëtare e nivelit evropian, është ndërtuar shkolla të nivelit më të ulët. Vetëdija kulturore, shoqërore dhe sidomos ekonomike e politike po krijohet me kurse dite e nate. Kurset e tilla, të cilat përgjithësisht quhen trajnime, të kujtonë atë shoqëri që u krijua me të njëjtat përmasat dhe metodat, pas Luftës së Dytë Botërore, e ne i dimë rezultatet e saj sot. Në të vërtetë ne i dimi pasojat tragjike nëpër të cilat kemi kaluar dhe sidomos pasojat me të cilat kemi përfunduar. Tashmë ne i dime pasojat e kursistëve të kësaj shkolle dhe të shkollave të tilla, s’kemi si të mos jemi të dëshpruar prej kurseve dhe kursistëve të rinjë, të cilët brenda natës marrin fatin e shoqërisë së sotme në duart e tyre, duke lënë mënjanë dhe në rrugë, individët e arsimuar me vite të tëra në Kosovë apo jashtë saj.

Çdo të bënte Kadri Zeka në këtë rast?

    Do të punonte shumë që të ndërtohet vetëdija politike e brezit të ri, por nuk do të pranonte kurrë që lëvizja e re kombëtare të bëhej pa praninë e studentëve, sikur bëhet sot. Do të ishte rinia, përkatësisht studentët, ajo që do të vendoste për fatin e tokave të shkëputura të Kosovës, do të ishte rinia ajo që do të ndërprente gjykimet e drejtuesve të luftës, përkatësisht gjykimin simbolik të Luftës Çlirimtare të Kosovës. Do të ishte ai në krye të klasës punëtore të Kosovës që do të vendoste për fatin e pasurisë nëntoksore dhe mbitokësore të Kosovës, do të ngrihej kundër gjendjes së mjerë të rreth 70% të popullit të Kosovës, standardi i të cilës bie edhe për shkak të ngritjes pa mbulesë të standardi të një përqindjejeje të vogël vendasish, të cilët punojnë me të huajt pa pasur përgjegjësi për Kosovën dhe standardin e saj të përgjithshëm etj. Më pare se sa të ishte në krye të Partive politike, më pare se sa të ishte në krye të institucioneve shtetërore, më pare se sa të barrikadohej në ndonjë shërbim në drejtoratet të cilat në të vërtetë i drejtojnë kryesisht të haujt, ai do të ishte në krye të aktiviteteve të kalsës punëtore, në krye të organizatave që mbrojnë vlerat e luftës dhe fitoren e saj, në krye të organizatave që organizatave që përcjellin dhe mbrojnë materialisht dhe moralisht familjet e dëshmorëve etj.

    Në të vërtetë, Kadri Zeka në kohën tonë, do të ishte aty ku ka buruar dhe buron lëvizja morale dhe pragmatike e çështjes shqiptare.

POEZI QË MORI BEKIMIN E NËNËS

 Shkruan: Pandeli Koçi

__________________________________________________________________________

    Në pemën e shëndetshme të poezisë shqiptare që kultivohet në Kosovë, në Maqedoni e në trojet e tjera shqiptare në Jugosllavi, poeti Jusuf Gërvalla është një degëz me fryte poetike të freskëta, e cila flet për talent të veçantë krijues e individualitet të spikatur poetik. Ka poetë që shpërthejnë me shkulme nëpërmjet vargjeve; ka të tjerë që dinë të prekin telat më të hollë të harfës së ndjenjave; ka disa të tjerë që kujtojnë një vatër të ngrohtë rreth së cilës bulojnë rrethimet e shtruara gjithë urtësi dhe mençuri. Poetët kanë profile e temperamente të ndryshme, por, kur fjala poetike është e ngjizur në botën e madhe të popullit të vet dhe rrezaton fuqishëm me art të vërtetë shpirtin e gjerë të kombit me idealet e shpresat, me ëndërrat e parealizuara e mendimet e thella, me dëshirat e interesat e tij jetike, ajo e gjen rrugën, hyn e mbetet në ndërgjegjen e popullit.

    Jusuf Gërvalla ka ecur në hullinë e asaj poezie e cila brenda thjeshtësisë e transparencës së vargut fsheh vlera poetike me domethënie të pasur përmbajtësore. “Jusuf Gërvalla, – shkruan shkrimtari e kritiku Mehmet Kraja, - ka zgjedhur rrugën e komunikimit sa më të madh me lexuesin: të rrëfejë më shumë se të poetizojë, të këndojë më shumë se të vargnojë dhe t’i drejtohet më shumë qenies shpirtërore të lexuesit”. Duke njohur kushtet e mjedisin ku ka lindur e është rritur dhe nga se është ushqyer poezia e Jusufit, nënkuptohen e zbërthehen rrëfimi e mesazhi poetik, sistemi figurativ e nënteksti i qëllimshëm.

    Kjo poezi dalohet për qetësinë sipërfaqësore, nën të cilën vlojnë gjakimet e ndezuara, lëvizja e papërmbajtur e ndjenjave të mprehta, qetësia e siguria e një mendimi që duket e zhduket, po gjithsesi është i qenësishëm e shtrihet i ngrohtë gati në çdo faqe të librave të tij. Dashuria e drithshme për jetë, etja e pashuar për dritë e lulëzim, malli i thekshëm për vendin, shpresa e gjallë për të ardhmen krijojnë shtratin e botës së tij, sa intime aq edhe shoqërore.

    Çdo varg i poezive me motivet e vendlindjes është i përflakur nga dashuria për kullën e vatrën, për rrugët e përbaltura e me gjurmë qerresh, për të qarat e foshnjave dhe telat e çiftelisë. “Një tra i lagur e i nxirë me merimanga mbuluar” e bën të ndjejë mall e dhembje, por gjithsesi poeti është i bindur se jeta dhe dashuria, bukuria e bujaria janë të qenësishme në shtëpinë e tij, se:

“Aty ka dhe zëra të rinj

mes fletoresh të shkarravitura

duar shtalbe si fieri

Ka vajza të njoma,

nuse të bukura e gra të veja…”.

    Dhe më tej: “ka në vatrën time plot prush mbuluar nga hiri”, çka shënon ekzistencën, edhe pse të pashfaqur, të vlerave që presin çastin e shumëpritur. Shtëpia - kullë ka marrë kuptimin simbolik të qëndresës dhe të prirjes së vetvetishme drejt dritës së përparimit:

“Ashtu e lartësuar ajo i bie territ si pirg drite

me ato shkallë që përherë shpien lartësive”.

    Mbi kullën shqiptare kanë vërvitur ndër shekuj hekur, zjarr e helme dhe në themelet e saj janë derdhur lumenj gjaku, e megjathatë ajo jo vetëm që ka qëndruar në këmbë, po edhe më tepër është forcuar e lartësuar. Ndaj poeti këndon:

Nën themelet e saj rrjedh ujë i ëmbël

dhe nën çdo dritare përvjet rritet nga një mollë”.

Poet beson tek e ardhmja, beson se:

“nga dritaret e vogla do të lihet më shumë hapësirë

pastaj për çdo skutë do të ketë më shumë dritë

do t’i lihet rrugë diellit më shpesh të vijë për drekë

në dysheme tek rrinë këmbët e gjyshes, s’do të ketë më lagështi”.

    Lidhjet shpirtërore të heroit lirik me tokën e vet kanë gjetur shprehje të qartë poetike me mjaft poezi, po sidomos në “Rruga që shpie në livadh”, “Muret, dritaret, uji…”, “Shtatë net në Dubovik”. Atdhe, populli yt është ai që të ushqen me aspirata të bulura njerëzore, që s’të tradhton kurrë. Poeti është i entuziazmuar sepse:Ö

“…ti ke ecur - ecur

Drejt gjakut tim, ndër damarë më ke qarkulluar

Plot jetë, plot dritë, plot kthjelltësi”.

Etniteti kombëtar, liria, krenaria e të qenit shqiptar janë të paprekshme; ato qëndrojnë mbi jetën dhe vdekjen. Domethënia e porosia e vargjeve:

“gjakun që vlon në fjalë,

që prek borën

që djeg gjethin

mos e harro.

Është amaneti yt, baba!”

    burojnë nga një bindje e thellë në drejtësinë e idealit atdhedashës.

    Syri vëzhgues i poetit pasqyron, po edhe zhbiron në dukuritë e ralitetit që përjeton gjallërisht. Këtë e kupton mirë nga disa reflekse imazhesh, si ajo e endacakut me setër të grisur, e emigrantit që endet për një copë bukë nëpër botë, e ironisë therrëse të gjyshit (“kur s’ke çka ha, nuk lipset ngi?”), e vrasjes së dyshimtë në shtëpinë e Lecit, që pandehej se kishte fshehur thesar, e zhgënjimit të nuses së murosur në urë, që, e thradhtuar, u gjet në agim e rrëzuar dhe në sa e sa detaje e hollësi realiste. Siç shihet, vargu i Jusuf Gërvallës karakterizohet nga një qëndrim veprues ndaj jetës. Kur e lexon atë të krijohet së pari përshtypja sikur ai pikturon “natyra të qeta”, po kur thellohesh në to, të bie në sy prirja për të përsiatur, për të kaluar nga detajet e figurat konkrete, në mendime e përgjithësime, që, edhe pse shprehen me gjuhë alegorike e metaforike, përsëri ia arrin qëllimit. Pavarësisht se poeti dëshmor nuk arriti ta mbrojë ligjërimin e vet, përsëri ai na thotë se përjetësisht vjen drejt nesh

“me një det këngësh që më vlojnë në gji”.

Le ta mbyllim këtë fjalë me vlerësimin e kritikut të njohur Ali Aliut për Jusuf Gërvallën:

“Po, është fare e sigurt se fjala është për një botë dhe për një sensibilitet tejet të pasur, të ndjeshëm dhe të nuancuar poetik që disponon aftësi dridhjeje edhe nga ngacmimet më të padukshme, nga disonancat më të lehta në jetë e të njeriut. Dhe pikërisht kjo është ajo që lë të besohet dhe të shpresohet për të nesërmen e këtij poeti…”

KADRI ZEKA - NJË JETË NË SHËRBIM TË POPULLIT

 Shkruan: Agim Sylejmani

__________________________________________________________________________

    I lindur në një familje të varfër fshatare në Poliçkë të Kamenicës, por patriote të flaktë, Kadri Zeka pati fatin të frymëzohej që në vegjëli. Si i vogël iu ndejti pranë burrave të shtëpisë në bisedat dhe ndejat e pasdrekës në odë. Në këto ndeja e kuvendime Kadriu i vogël pati rastin të dëgjonte shumëçka nga ngjarjet, personalitetet dhe historira të shumta që në shkollë nuk përmendeshin. Që në vegjëli, pra, Kadriu u ballafaqua me një të vërtetë të hidhur, se shqiptarët dhe Kosova, edhe pranë luftës së pandërprerë ndër shekuj, qenkan të robëruar e të shtypur, të shfrytëzuar e të ndjekur.

    Kadriu, si dhe shumë e shumë fëmijë të tjerë, u rrrit pa fëmijëri, pa lodra, pa gëzimin e fëmijës. Kjo fëmijëri e burrërimit Kadriun e drejton në rrugën e luftës e të revolucionit. Që në bankat e gjimnazit njihet dhe lidhet fort me kryetrimin e Gjilanit kryengritës, Rexhep Malën, dhe përmes tij edhe inkuadrohet si i ri në radhët e organizuara të revolucionarëve të Kosovës, epitet të cilin ai do ta bartë me dinjitet deri në fund të jetës së tij.

    Që si gjimnazist Kadriu mori pjesë aktive në aksionet konkrete që ndërmori Grupi Revolucionar i Kosovës, anëtar i të cilit ishte. Këtu erdhi në shprehje vendosmëria, guximi, konspiracioni, gjakftohtësia dhe shkathtësia e Kadriut si revolucionar i devotshëm. Kadriu ishte lexues i pasionuar dhe njihet si luftëtar i nxënies së dijeve. Ai vazhdimisht ishte i angazhuar edhe me ngritjen personale ideopolitike dhe revolucionare. Dijet e fituara do të vijnë më vonë në shërbim të gazetarisë së tij revolucionare ilegale, ku ai u shqua me një talent të jashtëzakonshëm. Gjatë kohës kur punoi në Radio Prishtinë, ishte i nxënë edhe me veprimtari  të ndryshme ilegale, ku ai u shqua me një talent të jashtëzakonshëm. Puna në Radio Prishtinë, ku merrej me përgatitjen e emisioneve për bashkatdhetarët, ishte tejet e vështirë për të, sepse nuk mund të shprehte lirisht atë që e mendonte, edhe pse me zgjuarësi të rrallë thoshte shumëçka që censurës së rreptë policore nuk i pëlqente fare. Atë që nuk e thoshte dot përmes emisioneve të radios, e thoshte përmes shtypit ilegal revolucionar të kohës.

    Gjatë kësaj kohe ai shquhet edhe si organizator profesionist dhe konspirativ i thellë. Në mesin e rinisë studentore të Prishtinës, ku edhe ishte i caktuar të vepronte, veproi me plot sukses dhe gjurmët e veprimtarisë së tij do të përhapen shumë shpejt në të gjitha viset nga vinin studentët. Kështu edhe e zgjeroi rrjetin e tij organizativ me të rinj, duke freskuar edhe më tej Organizatën Marksiste - Leniniste të Kosovës, sekretar politik i së cilës ishte. Pas një veprimtarie të frytshme revolucionare gati dhjetëvjeçare të ilegalitetit të thellë, Kadri Zeka detyrohet të arratiset nga Kosova dhe veprimtarinë e tij revolucionare ta vazhdojë në Perëndim, në mesin e punëtorëve shqiptarë kurbetçarë. Tani Kadriu kishte mundësitë më të mira për të vënë në shërbim të luftës aftësitë e tij gazetareske dhe propagandistike. Tanimë ai del hapur me shkrimet e tij, të cilat do të jehojnë fuqishëm në mesin e punëtorëve kurbetçarë, e sidomos në Kosovë.

    Pos tubimeve të punëtorëve në radhët e organizuara dhe tubimeve që organizonte për punëtorët shqiptarë me rastin e festave dhe datave të shënuara të historisë sonë kombëtare, Kadriu merret aktivisht edhe me profesionin e tij propagandistik dhe gazetaresk. Që më 1980 fillon botimin e organit të OMLK-së “Liria”. Boton shqipërimin e parë të elaboratit famëkeq “Shpërngulja e shqiptarëve” të neofashistit serb Vaso Çubriloviq, parathënien e të cilit e shkroi vetë Kadriu. Të njëjtin vit (1980) boton përmbledhjen e poezive të revolucionarëve të Kosovës me titull “Këngët e lirisë”.

    Kur shpërtheu revolta e popullit shqiptar në Kosovë, në pranverën e kuqe të vitit 1981, Kadriu me shokët e tij, pa u hamendur hidhet në aksione konkrete të përkrahjes së popullit dhe kërkesave të tij më se të ligjshme, duke organizuar e udhëhequr protesta e demonstrata nëpër metropolet evropiane, përmes të cilave opinioni evropian njihej me kërkesat e vërteta të popullit tonë, të shprehuara hapur nëpër rrugët e qyteteve dhe fshatrave të Kosovës. Gjatë vitit 1981 Kadriu organizoi dhe udhëhoqi nëntë demonstrata dhe shumë e shumë tubime e protesta të punëtorëve shqiptarë.

    Meqë punonte edhe nga 12 orë në ditë, për veprimtarinë dhe aktivitetin e tij patriotik e gjente kohën e gjumit të cilën nuk e kursente për asnjë moment. Sytë e tij të mavijosur nga pagjumësia dhe lodhja tregonin qartë për jetën e tij shpirtërore dhe fizike. Jetën e një njeriu patriot e revolucionar të devotshëm që tërë forcat e veta mendore e fizike ia kishte kushtuar luftës së shenjtë për lirinë dhe pavarësinë e popullit dhe Atdheut. Edhe pse jetoi shkurt, jeta e tij dhe veprimtaria ishin shumë të frytshme dhe të tëra në shërbim të kësaj lufte. Pos organit “Liria”, më 1981 Kadriu botoi edhe përmbledhjen e artikujve “Jehona e ngjarjeve në Kosovë”.

    Gjatë vitit 1980-1981 Kadriu pati një bashkëpunim të ngushtë revolucionar me Jusuf Gërvallën, i cili posa e lexoi numrin e parë të organit “Liria” ndërpreu botimin e gazetës “Lajmëtari i lirisë" dhe e ndihmoi aktivisht Kadriun në botimin e organit “Liria”. Bashkëpunimi dhe bashkëveprimi i ngushtë vëllezëror e revolucionar i Kadriut e Jusufit ishte bërë halë në sytë e UDB-së. Prandaj edhe nuk është e rastit pse edhe kreu aktin mizor të atentatit kundër të dy këtyre figurave nga më të shquarat e kohës.

Lavdi në vite e shekuj veprës së pavdekshme të dëshmorit Kadri Zeka!

KADRI ZEKA

TRIBUN I LËVIZJES PËR REPUBLIKËN E KOSOVËS

Shkruan: Albana Krasniqi

__________________________________________________________________________

“… Edhe   njëmijë herë po të bjerë

ai përsëri do të ngritet

dhe vdekjen nuk e njeh…”

    U bënë dhjetë vjet që çdo 17 janar përmes rrugëve të Perëndimit mërgimtarët, që padrejtësia e shekujve i degdisi larg, çajnë qiellin e Evropës me thirrje: “Jusuf, Kadri, Bardhosh, Lavdi!” Atje, në Shtutgartin e largët tre varre prehen pa të vdekur; shpirti i tyre nuk vdes dhe kurrë asnjë ditë pa lule varret nuk mbeten: kujdesen nënat e mërgimit për ta.

    Të dashur vëllezër, tek dua t’ju flas për Kadriun, më bien ndërmend vargjet e Podrimes së madh: “… unë biri ytë, Kosovë, / ta ndiej gjakun që të vlon në gji…!”

     Kadri Zeka, biri 28-vjeçar i Kosovës martire, u lind në fshatin Poliçkë, komuna e Kamenicës, më 25 prill 1953. Ka kryer Fakultetin e Drejtësisë dhe bën pjesë në gjeneratën e parë të të diplomuarve në Universitetin e Kosovës.

    Zeka, apo Zeça, siç e thërrisnin e punëtorët, si çdo shqiptar, si çdo intelektual i Kosovës, që në rininë e tij të hershme e ka një aktivitet të gjerë e të shumanshëm. Me një pjekuri që rrallë e kanë moshatarët e vet, qysh në moshën 15 vjeçare organizohet me shokë për të bërë diçka në Kosovën e robëruar. Prangat e skllavërisë ua gjakosnin duart djelmoshave.

    Ata bënë një brez heronjsh. Kadriu, i vrarë nga UDB-ja më 17 janar 1982; Hydajet Hyseni u burgos për shumë vjet; Rexhep Mala, i vrarë më 12 janar 1984 nga UDB-ja së bashku me Nuhi Berishën; Kadri Osmani i burgosur dhe i terrorizuar nëpër burgjet serbosllave. Kronika të dhembshme për shumë jetë njerëzish.

     Pavarësisht se çfarë emrash mbanin organizatat e asaj kohe, ato ishin dhe angazhoheshin për çlirimin e Kosovës dhe bashkimin kombëtar me Shqipërinë nënë. Kadriu qe njëri nga prijësit e këtyre organizatave. Influenca e Shqipërisë Nënë dhe besimi tek ajo qe i madh për Kosovën. Shqipëria qe ideal për ta, ashtu siç qe bashkimi kombëtar aspiratë shekullore e kosovarëve.

    Ideologjitë mund të dalin mode e të hyjnë prapë, por vetëm një gjë është e përjetshme, e pandryshueshme dhe kjo është krenaria e të qenit shqiptar, dashuria dhe fanatizmi për lirinë dhe çdo gjë të këtij trualli ku na ka rënë koka. Tekefundit, çdo ideologji duhet të ketë në themel interesat e kombit. “E ç’rëndësi ka kush i organizoi demonstratat e 1981-shit. Të gjithë ishim degë të një trungu, - thotë Hydajt Hyseni – në to ishte populli me vitalitetin dhe pamposhtësinë e tij. Vajzat me flamur hidheshin mbi tanke dhe shumë mbetën si shqipe me krahë drejtuar nga qielli, sikur t’i falen Diellit, zakoni i lashtë ilir”.

Kadri Zeka e Hydajet Hyseni (1980)

______________________________________

    Kadriun, kjo dasmë e madhe e gjeti jashtë Kosovës. Ishte i arratisur si i përndjekur dhe vazhdonte veprimtarinë në mërgim. Mërgimi kishte nevojë për të, për fjalën e tij, për zërin e tij. “Një presioni jashtëzakonisht të madh nga shumë drejtime i eksponohet luftëtari i lirisë kur detyrohet që aktivitetin patriotik ta zhvillojë jashtë Atdheut. Ndodh që nga ky presion disa të bien, luftëtar besnik mbetet vetëm ai i cili në çdo hap bazohet në interesat e popullit”, -  thotë Jusuf Gërvalla.

    Në prill të ’81-shit jehona e zërave sa njomëzakë, aq dinamikë të Prishtinës do të shkundullonte edhe Evropën plakë. Kadriu u priu demonstratave. Në vitin 1974 në Kosovë ilegalët nxirrin “Zërin e Kosovës”. Kadriu më 1980  fillon nxjerrjen e gazetës “Liria”. Derisa si gazetar i Radio Prishtinës ishte i ngrkuar për përgatitjen e emisioneve për bashkatdhetarët dhe artikujt e tij ishin të shkruar në mënyrë të tërthortë, në mënyrë alegorike e simbolike, por me një mendim të thellë, tani i jepej mundësia të shprehej drejtpërdrejt e hapur. Gazeta “Liria” u bë trumbetuese e çështjes kombëtare. Në çdo familje mërgimtare zëri i vërtetë i Kosovës hynte përmes faqeve të kësaj gazete. Në anën tjetër, gazeta hynte ilegalisht në Kosovë dhe jo rrallë kthehej në program informacioni, pune e veprimtarie.

    “Vëllezër e motra, fati i zi nuk është asgjë e re për popullin shqiptar në Jugosllavi. Atij edhe më parë i ka munguar kafshata e gojës, rrobat e trupit dhe kulmi mbi kokë. Por kurrë nuk i ka munguar vullneti për ta çliruar vendin nga sunduesit e huaj. Armiku pa mëshirë ka shkelur mbi pasurionë e tokës dhe nëntokës së begatshme shqiptare. Qyteti, fshati dhe shtëpia e shqiptarit kudo që është, po gdhihet sot me milicin dhe tanksin te porta, të gatshëm për t’ia shtuar sot Kosovës gjëmën”.

    Këtë fjalë Kadriu e ka mbajtur para punëtorëve pak ditë para rënies së tij. Kadriu kishte aftësi të veçantë për t’u bërë njësh me masën, me punëtorët, intelektualët, fëmijët e gratë, duke gjetur një mënyrë tepër origjinale të komunikimit. Atë e vranë duke menduar se vranë mendimin patriotik. E vranë se deshën të vrasin Lëvizjen.

Por,

“Kur vdekja ra mbi plisat

E plisat nuk bien dot

Qëndresa është sa Kosova” - thotë poeti.

    Më 2 janar 1982 martohet me Saime Isufin, apo Bule Zekën, siç e njohin punëtorët bashkëluftëtaren e tij. Dasma qe tepër modeste. Krushq qenë mërgimtarët me mallin e pashuar për vendlindjen. Ishin mes shokëve të idealit e të luftës edhe Jusufi e Bardhoshi, Hasani, Fahredini e shumë të tjerë. Disa ditë më pas udhëton për në Gjermani të takohet me vëllezërit Gërvalla. Kishte ardhur koha që grupet në mërgim të bashkohen në një, dhe vetëm ashtu të bashkuar mund t’i prinin luftës bijtë e Kastriotit. Por plumbat ua prenë jetën, ndërsa populli këndoi:

“S’do të lëmë pa marrë hak

Pa larë atë gjak që u derdh në Shtutgart!”

Do ta mbyll fjalën time po me Podrimën:

“A heshtin muzat

kur pikon gjaku

kur prangat i vihen buzëqeshjes

Kur shtohen Varret, vajet

Nuk heshtin muzat

Hesht arsyeja

Mjafton të jesh pakëz njeri

E ta kuptosh gjuhën e tmerrit

Peshën e krimit ta ndjesh

Si të shtyp vazhdimisht kah zemra e dheut”.

ROMANI “RROTULL” I JUSUF GËRVALLËS

Shkruan: Lumira Berati

__________________________________________________________________________

    Nuk do të ishte paraqitur i plotë portreti i Jusuf Gërvallës, i këtij personaliteti të kulturës shqiptare nëse do të lihej mënjanë romani “Rrotull”.

    Për Jusuf Gërvallën si romansier kemi vetëm një dëshmi - romanin “Rrotull”, të lënë në dorëshkrim dhe të botuar më 1983 nga shtëpia botuese “Naim Frashëri”. Ndonëse e vetme, kjo dëshmi, me karakteristikat e saj, me vulën e individualitetit që bart, me impresionet dhe shijen e ëmbël që të lë në buzë proza e këtij autori, mund të skicojmë sadopak profilin e këtij romansieri kosovar, të cili vdekja tragjike ua vodhi me të pabesë letrave e kulturës shqiptare, popullit të vet, kur ende ishte në moshën më të plleshme të krijimtarisë. Ndonëse sprovë e parë në llojin e prozës së gjatë, në romanin “Rrotull” ndihet dhe bartet shpirti i poetit, që gjen shprehje në gjithë atmosferën e veprës, në lakonizmin e mendimit, në thellësinë e ndjenjave të personazheve, në vizatimin e ambienteve dhe sidomos të peizazhit, në shpërthimet emocionale të autorit dhe të heroit etj.

    I konceptuar sipas arketipit të përrallës popullore dhe përkatësisht të asaj me protagonist heroin e njohur, Qerosin me bëmat e tij, ku subjektin e sundojnë të papriturat, ku kufiri midis reales dhe ireales kapërcehet në mënyrë të natyrshme, përmes një lirizmi të ngrohtë e një ironie të hollë, por të fshehtë, ky roman sjell elemente të reja dhe origjinale në lëmin e poetikës së formës. I vështruar nga ky aspekt, romani sjell risi sidomos për mënyrën e rrëfimit dhe rolin e rrëfyesit në të, për llojin e detajeve, për karakteristikat e ligjërimit, për shfrytëzimin e elementeve të eposit popullor etj. Ndërsa në aspektin tipologjik të përmbajtjes romani “Rrotull” bën pjesë në familjen e madhe të romanit etologjik, moralo-përshkrues shqiptar, në të cilin autorin e shqetësojnë probleme aktuale të fshatit kosovar, si varfëria, thashethemet, mendësitë e vjetra, kurbeti etj., dhe gjejnë pasqyrim vetitë morale të personazheve, krijohet një vështrim më i plotë për heronjtë.

Jusuf Gërvalla (1945 - 1982)

__________________________________________

    Siç e thamë edhe më lart, ky roman dallohet nga mënyra e re e konceptimit dhe e trajtimit artistik të realitetit. Autori procedon duke shfrytëzuar një thashethem, i cili luan një rol të veçantë në rrëfim, si nyje nga ku nis konflikti dhe në zbulimin e personazheve. Paraqitja e aktivitetit të heronjve, e jetës së tyre shpirtërore realizohet në shtratin e rrëfimit popullor. Ashtu si edhe në përrallën popullore vepron befasia, në rrëfim ndërkallen situata të papritura, të cilat shërbejnë për të shtyrë përpara veprimin dhe për të gjallëruar atë. Ndonëse Vijuji, fshati dhe fshatarët e tij paraqiten herë si në përrallë e herë si në realitet dhe këmbimi i planeve bëhet me spontanitet artistik, pa sforcime të subjektit, dhe ngjarjet marrin jetë përmes mahive dhe rrotullave, konotohet një atmosferë e vërtetë sociale-ajo e fshatit kosovar, plot vlime shoqërore, për të cilat vuan aq shumë shpirti i shqetësuar i autorit. Ndihet kjo dhembje në të gjithë pëlhurën artistike të veprës, në çdo ind të saj, në eklamacionet psherëtuese të autorit apo heroit, në çdo kapitull, në shpeshtësinë e përdorimit të fjalëve që shprehin dhimbje, brengë, mërzi, në shfrytëzimin e dendur të detajit të yllit që bie në lumin e përroskës me bishtin e vetmisë. Por aty-këtu midis kapitujve dhe shpotive që ndjekin njëra-tjetrën, përmes të cilave vihen në lojë zakonet e prapambetura, mënyra e të jetuarit apo marrëdhëniet midis njerëzve, nuk zotëron dëshpërimi i mjeruar i parrugëzgjidhjes apo parrugëdaljes. Besimin në këta njerëz sa të ashpër në shpotitë e tyre, aq humanë dhe fisnikë në seriozitetin e tyre, autori ia zbulon lexuesit përmes raporteve që krijohen në mes të Ketës dhe Troshit dhe ngjarjeve të tjera të subjektit. Ndonëse të dhëna përmes një velloje humori intrigues dhe herë-herë në mënyrë paradoksale, bëmat e autorit, marrëdhëniet e tij me bashkëfshatarët, kanë karakter të theksuar bindës e realist. Përmes kësaj mënyre të re dhe origjinale procedimi autori hedh dritë mbi anët negative të shoqërisë dhe pikërisht të fshatit kosovar të zhytur prore në varfëri dhe injorancë.

    Ajo çka befason në këtë roman është edhe fakti se autori, ndonëse përmes një fabule të thjeshtë, arrin të depërtojë në të fshehtat e shpirtit njerëzor, në thellësi të botës së tij të brendshme, nga ku buron dhe ai psikologjizëm i thellë që karakterizon gjithë romanin. Rrëfimin e bëjnë më të larmishëm digresionet apo lektisjet shpirtërore lirike e herë-herë me nuanaca filozofike sa të heroit, aq edhe të vet autorit rrëfyes, si një përpëlitje këmbëngulëse për të gjetur shtigjet e daljes nga ajo gjendje në të cilën ndodhen. Realiteti shoqëror i një kohe të vështirë shpaloset në roman jo përmes tabllove të gjera epike e ngjarjeve të rendësishme historike, por përmes ndodhive të përditshme, në pamje të parë të rëndomta, nga jeta e një njeriu të zakonshëm, të varfër, rreth të cilit sapo lind, thuret një thashethemnajë me elemente fantastike që e ndjek gjatë, deri kur burrërohet. Autori të fut në atmosferën shoqërore të fshatit kosovar përmes një rrotulle a mahie të fëmijës-dragua, që zgjon kërshërinë e gjithë fshatarëve, e cila shërben si një nyje subjektore rreth së cilës zënë e shtresohen ngjarjet njëra pas tjetrës dhe thuret konflikti me një kumbim të fortë social. Shqetësimi rreth vetmisë, i realizuar bukur përmes detajit të bishtit të vetëm një ylli në kupën qiellore, shpreh në gjithë përmasat e tij si gjendjen e përgjithshme shoqërore të epokës, ashtu edhe rrethanat personale të heroit. Kompozicioni i subjektit dallohet për vendosje të lira të episodeve dhe për një numër të madh digresionesh lirike.

    Ligjërimi i veprës, ku sundon metafora me një frazë të zhdërvjelltë pa zbukurime barokene të saj, është në përputhje të plotë me rrjedhën e drejtë të veprimit, me situatat e papritura që krijohen aq sa vise-vise merr dhe karakter telegrafik. Në kompozicionin e veprës bashkëjetojnë lirisht dialogu i mprehtë me monologun lirik, përsiatjet e meditimet e heroit, të cilin e dallon një mënyrë e veçantë e të menduarit dhe e përjetimit të dramave shpirtërore dhe dilemave të ndryshme. Veçori e dialogut është ndërtimi i tij mbi bazën e aluzionit e të një gjuhe gati metaforike. Këto ishin disa përvijime mbi romanin e parë dhe të fundit të shkrimtarit tonë martir, për të cilin është mjaft domethënëse fjala e urtë latine: “Vita brevis ars longa” (Jetë e shkurtër, art i gjatë).

PUBLICISTIKA POLITIKE E JUSUF GËRVALLËS